Giáo trình Dung sai lắp ghép và đo lường kỹ thuật - Nghề: Hàn

ng 
 Miếng căn có kích thước 1,6; 1,7; 1,8; 1,9mm Có 4 miếng 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 57 
 Miếng căn có kích thước 20; 30; 40;................. 100 mm Có 9 miếng 
 Cộng = 83 miếng 
 Với bộ căn mẫu này có thể ghép được các kích thước có tận cùng bằng 5m. 
 Ngoài ra còn có bộ căn mẫu micrômét gồm 9 miếng: 1,0005; 1,001; 1,002; 1,003; 
1,004; 1,006; 1,007; 1,008; 1,009. 
 Nếu hợp hai bộ trên với nhau thành bộ 92 miếng, thì có thể ghép được các kích 
thước có tận cùng bằng 0,5m. 
 2.1.3. Cách chọn và ghép căn mẫu 
 Khi cần dùng để kiểm tra kích thước 
 nào đó trước hết ta căn cứ vào kích thước 
cần kiểm tra, cần đảm bảo dùng số miếng 
căn là ít nhất và phải chọn những miếng 
căn có kích thước phần thập phân nhỏ nhất 
trở đi. 
 Hình 3.3. Cách ghép căn 
Thí dụ: Dùng bộ căn mẫu 83 miếng để kiểm tra kích thước sau 59,985mm 
 Kích thước cần ghép 59,985 mm 
 Chọn miếng căn thứ nhất 1,005 mm 
 Kích thước còn lại 58,98 mm 
 Chọn miếng căn thứ hai 1,48 mm 
 Kích thước còn lại 57,5 mm 
 Chọn miếng căn thứ ba 7,5 mm 
 Kích thước còn lại 50 mm 
 Chọn miếng căn thứ tư 50 mm 
 Kích thước còn lại 0mm 
 Thử lại 1,005+1,48+7,5+50= 59,985 mm 
 Trước khi ghép căn mẫu, phải rửa sạch lớp mỡ trên mẫu bằng ét xăng (loại xăng 
trắng), dùng vải sạch hoặc bông lau sạch vài lần cho tới khi soi ra ánh sáng không còn 
thấy vết dầu hay sợi bông của vải lau. Khi ghép, dùng tay ấn cho hai mặt đo của hai 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 58 
miếng căn dính sát vào nhau, rồi đẩy cho mặt này miết lên mặt kia, các miếng căn dính 
chặt lại với nhau thành một khối. Khi muốn làm cho các miếng căn rời nhau ra ta đẩy 
cho hai mặt đo trượt ra khỏi nhau. Không tách chúng ra khỏi theo phương thẳng góc 
với mặt ghép, vì như vậy phải dùng một lực lớn và dễ bị tuột tay làm văng những 
miếng căn ra. 
 2.2. Cách bảo quản 
 Căn mẫu là một loại dụng cụ đo có độ chính xác cao nên việc sử dụng và bảo quản 
phải thật chu đáo. 
 Khi sử dụng, dùng panh lấy các miếng căn hoặc dùng lót vải để lấy ra đặt lên một 
miếng vải mề. Rửa sạch bằng bút lông hoặc vải thấm xăng. Lau khô, sạch các mặt đo 
bằng vải sạch và mềm. 
 Cần chú ý: Không sờ tay vào các mặt đo của căn. Những miếng căn dày trên 5mm 
đặt trên mặt bên của căn mẫu. Không trượt mặt đo của căn lên mặt bên của miếng căn 
khác, nếu làm như vậy mặt đo sẽ bị sây sát. Khi ghép nên cầm căn thấp gần sát với 
miếng vải lót trên mặt bàn, đề phòng căn rơi xuống đất hoặc xuống bàn. Các căn ghép 
với nhau không nên để lâu vì như vậy các mặt đo mau rỉ. Những miếng căn chưa dùng 
đến phải để riêng từng miếng trên vải lót. 
 Khi sử dụng xong, tháo những miếng căn ra, dùng xăng rửa sạch, lau khô, dùng 
bút lông bôi một màng mỡ (vadơlin không có nước, không có axít). Không được cầm 
tay trực tiếp vào căn; khi lau rửa, bôi mỡ, cũng như khi đặt những miếng căn vào hộp 
phải dùng vải bôi mỡ lót hoặc dùng panh gắp. Phải thường xuyên lau rửa, kiểm tra, bôi 
dầu mỡ. 
 Hộp căn phải được đặt ở những nơi có nhiệt độ ít thay đổi, không để những tia 
sáng nóng rọi vào, tránh để những nơi ẩm hoặc có hoá chất. 
 3. Thước cặp. 
 3.1. Công dụng, cấu tạo, nguyên lý du xích 
 3.1.1. Công dụng 
 Thước cặp đo được các kích thước bên ngoài (chiều dài, chiều rộng, chiều cao, 
đường kính), các kích thước bên trong (đường kính lỗ, chiều rộng rãnh); thước cặp 1/10 
còn đo được chiều sâu các bậc, lỗ, rãnh. 
 Thước cặp 1/10 đo chính xác tới phần mười của milimét nên thường dùng để kiểm 
tra các kích thước yêu cầu độ chính xác thấp. 
 Thước cặp 1/20; 1/50 đo chính xác tới 0,05mm; 0,02mm nên thường dùng kiểm 
tra những kích thước tương đối chính xác. 
 3.1.2. Cấu tạo của thước cặp: 
 Thước cặp có cấu tạo như hình vẽ: 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 59 
 Hình 3.4. cấu tạo của thước cặp 
 Thước cặp gồm các bộ phận chính: 
 - Thân thước chính (1) mang mỏ cố định (4). Trên thân thước chính có khắc cách 
vạch kích thước theo milimet. 
 - Khung trượt (2); Con trượt (6) 
 + Trên khung trượt (2) có mỏ động (5); du xích (3) và vít (10). 
 + Trên con trượt (6) có vít (7) và đai ốc (8). Mỏ động (5) có thể xê dịch bằng tay 
hoặc di động nhỏ bằng cách cố định con trượt (6) nhờ vít (7) rồi vặn đai ốc (8).Vít (10) 
dùng hãm cố định khung trượt (2), du xích (3) và mỏ động (5) với thước chính (1). 
 3.1.3. Nguyên lý du xích 
 Để dễ dàng đọc chính xác những phần lẻ của mm, nguyên lý du xích được cấu 
tạo theo nguyên lý sau: 
 Khoảng cách giữa hai vạch trên du xích nhỏ hơn khoảng cách giữa hai vạch trên 
thước chính. Cứ n khoảng trên du xích thì có (n – 1) khoảng trên thước chính. Như 
vậy, nếu ta gọi khoảng cách khoảng cách giữa hai vạch trên thước chính là a, khoảng 
cách giữa hai vạch trên du xích là b, ta có biểu thức sau: a (n - 1) = bn 
 Từ biểu thức trên ta có: 
 an – a = bn 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 60 
 an – bn = a 
 a
 a – b = 
 n
 Vậy hiệu số độ dài mỗi khoảng trên thước chính và trên du xích bằng tỷ số giữa 
độ dài mỗi khoảng trên thước chính và số khoảng trên du xích. 
 Tỷ số là giá trị của mỗi vạch trên du xích hay gọi là giá trị của thước. 
 Dựa tên nguyên lý đó người ta chế tạo du xích thước cặp như sau: 
 - Khoảng cách giữa hai vạch trên thước chính a = 1mm. 
 - Thước cặp 1/10: du xích chia n = 10 nên = 1/10 = 0,1mm, tức giá trị của 
thước là 0,1mm 
 - Thước cặp 1/20: du xích chia n = 20 nên = 1/20 = 0,05mm, tức giá trị của 
thước là 0,05mm 
 Thước cặp 1/50: du xích chia n = 50 nên = 1/50 = 0,02mm, tức giá trị của 
thước là 0,02mm. 
 Để việc đọc rõ ràng thường ở thước cặp 1/10 lấy 9mm trên thước chính chia du 
xích làm 10 khoảng, thước cặp 1/20 lấy 19mm trên thước chính chia du xích làm 20 
khoảng, thước cặp 1/50 lấy 49mm trên thước chính chia du xích làm 50 khoảng. 
 3.2. Cách sử dụng 
 + Cách đọc trị số trên thước cặp: 
 Khi đo, xem vạch 0 của du xích nằm ở vị trí nào của thước chính ta đọc được 
phần nguyên của kích thước ở trên thước chính. 
 Xem vạch nào của du xích trùng với vạch của thước chính ta đọc được phần lẻ 
của kích thước theo vạch đó của du xích (tại vị trí trùng nhau). 
 kích thước đo xác định theo biểu thức sau: 
 a
 L = m + k 
 n
 Ví dụ a: Kích thước đo được là: 
 m - vạch số 23 trên thước chính 
 a = 1 mm, n = 10, k – vạch thứ 5 trên du xích 
 a 1
 L m k 23 5 23,5(mm) 
 n 10
 Ví dụ b: Kích thước đo được là: 
 m - vạch số 31 trên thước chính 
 a = 1 mm, n = 10, k – vạch thứ 2 trên du xích 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 61 
 a 1
 L m k 23 2 23,5(mm) 
 n 10
 + Cách đo: 
 Trước khi đo cần kiêm tra xem thước có chính xác không. Thước chính xác khi 
hai mỏ đo của thước khít vào nhau thì vạch 0 của du xích trùng với vạch không của 
thước chính. 
 Khi đo giữ cho hai mặt phẳng thước song song với kích thước cần đo, đẩy nhẹ 
mỏ động vào gần sát vật đo, vặn vít hãm con trượt với thước chính, vặn đai ốc điều 
chỉnh từ từ cho mỏ động tiếp xúc với. 
 Cần chú ý: 
 Phải kiểm tra xem mặt vật đo có sạch không, có ba via không, khi đo trên tiết 
diện tròn phải đo theo hai chiều, đo trên chiều dài phải đo ở ba vị trí thì kết quả đo mới 
chính xác 
 Trường hợp phải lấy thước ra khỏi vị trí đo mới đọc trị số, thì vặn vít hãm khung 
trượt với thân thước chính. 
 Khi đo kích thước bên trong (chiều rộng rãnh, đường kính lỗ...) nhớ cộng thêm 
kích thước của hai mỏ đo vào trị số đọc trên thước (thường kích thước của hai mỏ đo a 
= 10mm). Phải đặt hai mỏ thước đúng vị trí đường kính lỗ và cũng đo theo hai chiều 
 3.3.Cách bảo quản. 
 Không được dùng thước để đo khi vật đang quay, không đo các mặt thô, bẩn. 
 Không ép mạnh hai mỏ đo vào vật cần đo, làm như vậy kích thước đo được 
không chính xác và thước bị biến dạng. 
 Cần hạn chế việc lấy thước ra khỏi vật đo rồi mới đọc trị số đo để mỏ thước đỡ bị 
mòn. 
 Thước đo xong phải đặt đúng vị trí ở trong hộp, không đặt thước chồng lên các 
dụng cụ khác hoặc đặt các dụng cụ khác lên thước 
 Luôn giữ thước không để bụi bẩn bám vào, nhất là bụi mài, phoi gang, dung dịch 
tưới. 
 Hàng ngày hết ca làm việc, phải lau chùi thước bằng rẻ sạch và bôi dầu mỡ. 
 4. Pan me. 
 4.1. Nguyên lý làm việc của pan me. 
 Panme là loại thước đo có vít vi cấp, có cấp chính xác cao, đo được các kích 
thước chính xác tới 0,01mm. Nó bao gồm các loại: panme đo ngoài, panme đo trong, 
panme đo sâu... 
 Tất cả các loại pan me đều dựa trên nguyên tắc chuyển động của vít và đai ốc, 
trong đó biến chuyển động quay thành chuyển động đi lại của đầu đo. Nếu vít có bước 
ren là S thì khi vít quay n vòng đầu đo sẽ dich chuyển một đoạn là L = nS (mm): 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 62 
Nguyên lý này cũng còn được ứng dụng nhiều trong các dụng cụ đo và các máy đo 
khác. 
 4.2. Cách sử dụng. 
 4.2.1. Panme đo ngoài 
 * Công dụng: 
 Panme đo ngoài dùng đo các kích thước: chiều dài, chiều rộng, độ dài, đường 
kính ngoài của chi tiết. 
 Panme đo ngoài có nhiều cỡ, giới hạn đo của từng loại là:0-25; 25-50; 50- 75; 
75-100; 100-125; 125-150; 150-175; 175-200; 200-225; 225-250; 250-275; 275-300; 
300-400; 400-500; 500-600 mm. 
 * Cấu tạo 
 Hình 3.7. Cấu tạo của panme 
 Trên ống số 7 có khắc vạch 1mm và 0,5mm. Trên mặt côn của ống di động 10 
được chia ra 50 khoảng bằng nhau và có 50 vạch. Bước ren của vít vi cấp là 0,5mm. 
Vì vậy khi ống 10 quay đi 1vạch (quay 1/50 vòng) thì vít tịnh tiến một đoạn là L = 
 1
0,5x = 0,01mm. Ta nói giá trị mỗi vạch trên thước động (ống 10) là 0,01mm. 
 50
 Trên panme còn có núm 9 ăn khớp với chốt dùng để giới hạn áp lực đo. Khi mỏ 
đo động tiếp xúc với vật đo đủ áp lực cần thiết, ta vặn núm 9 các răng sẽ trượt lên nhau 
làm cho thước động 10 và đầu đo động 11 không quay và không tịnh tiến thêm nữa. 
Đai ốc 6 dùng để hãm chặt đầu đo động 11 với ống 7cho khỏi xê dịch khi đọc trị số đo. 
 * Cách sử dụng 
 + Cách đọc trị số trên panme: 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 63 
 Dựa vào mép thước động số 6, đọc được milimét và nửa milimét ở trên ống cố 
định số 3. 
 Dựa vào vạch chuẩn trên ống cố định số 3, đọc được phần trăm milimét ở trên 
mặt côn của thước động 6. 
Ví dụ: Đọc trị số kích thước trên hình 3.8 
 Hình 3.8. cách đọc trị số thước cặp 
 Theo mép thước 10 ta đọc được 7 mm ở trên ống số 7. Theo vạch chuẩn trên ống 
số 7 ta đọc được 0,38mm trên phần côn của thước động 10. 
 Vậy trị số đo là L = 7 + 0,38 = 7,38 mm 
 Theo mép thước 10 ta đọc được 7,5 mm ở trên ống số 7. Theo vạch chuẩn trên 
ống số 7 ta đọc được 0,22mm trên phần côn của thước động 10. 
 Vậy trị số đo là L = 7,5 + 0,22 = 7,72 mm 
 + Cách đo: 
 Trước khi đo phải kiểm tra xem panme có chính xác không. Panme chính xác khi 
hai mỏ đo tiếp xúc đều và khít với nhau thì vạch 0 trên mặt côn của ống 6 thẳng hàng 
với vạch chuẩn trên ống 3, vạch 0 trên ống 3 trùng với mép ống 6 (đối với loại panme 
0 – 25mm). 
 Ngoài ra có thể dùng căn mẫu kiểm tra số đọc trên panme có đúng với kích thước 
căn mẫu không. 
 Khi đo tay trái cầm thân panme, tay phải vặn cho đầu đo tiến sát vật đo cho tới 
khi gần tiếp xúc thì vặn núm 8 cho đầu đo tiếp xúc với vật đúng áp lực đo. 
 Cần chú ý 
 Phải giữ cho đường tâm của hai mỏ đo trùng với kích thước cần đo. 
 Trường hợp phải lấy panme ra khỏi vị trí đo mới đọc trị số do thì cần vặn đai ốc 
số 5 để hãm cố định đầu đo động trước lúc lấy panme ra khỏi vật đo. 
 4.2.2. Panme đo trong 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 64 
 Panme đo trong dùng để đo đường kính lỗ, chiều rộng rãnh từ 50mm trở lên. 
 * Cấu tạo: 
 Gồm thân trên có nắp đầu đo cố định, nắp, vít hãm. Phía phải của thân có ren 
trong để lắp vít vi cấp. Vít vi cấp này được giữa cố định với ống cố định bằng nắp trên 
có đầu đo động. Đặc điểm của panme trong là không có bộ phận khống chế áp lực đo. 
 Để mở rộng phạm vi đo, mỗi panme đo trong bao giờ cũng kèm theo những trục 
nối có chiều dài khác nhau. Như vậy chỉ dùng một panme đo trong có thể đo dược 
nhiều kích thước khác nhau như: 75-175; 75- 600; 150 -1250 mm ... 
 * Cách sử dụng: 
 Cách đọc trị số trên panme đo trong cũng giống như panme đo ngoài. Nhưng cần 
chú ý, khi panme có lắp trục nối thì kết quả đo bằng trị số đọc trên panme cộng thêm 
chiều dài trục nối. 
 Khi đo cần chú ý giữ cho panme ở vị trí cân bằng, nếu đặt lệch, kết quả đo sẽ 
kém chính xác. Vì không có bộ phận giới hạn áp lực đo nên khi đó cần vặn để tạo áp 
lực đo vừa phải, tránh vặn quá mạnh. 
 4.3. Bảo quản. 
 Không được dùng panme đo khi vật đang quay, không đo các mặt thô, bẩn. 
Không vặn trực tiếp ống 6 để mỏ đo ép vào vật đo, vì khi mỏ đo đã tiếp xúc với vật đo, 
nếu ta vặn ống 6 dễ làm cho vít và đai ốc bị hỏng ren. 
 Trừ trường hợp cần thiết, không nên lấy thước ra khỏi vị trí đo mới đọc để giảm 
bớt ma sát giữa mặt của đầu đo với vật đo. 
 Các mặt đo của thước cần được giữ gìn cẩn thận, tránh để rỉ và bị bụi cát hoặc 
phôi kim loại mài mòn. Cần tránh những va chạm làm sây sát hoặc biến dạng mỏ đo. 
Trước khi đo, phải lau sạch vật đo và mỏ đo của panme. 
 Khi dùng xong phải lau chùi panme bằng rẻ sạch và bôi dầu mỡ (nhất là hai mỏ 
đo), nên xiết đai ốc số 5 để cố định mỏ đo động và đặt panme vào đúng vị trí trong 
hộp. Nếu dùng lâu ngày ren của vít và đai ốc của panme bị mòn làm panme kém chính 
xác 
 CÂU HỎI ÔN TẬP 
1. Trình bầy khái niệm về đo lường kỹ thuật trong chế tạo máy? 
2. Trình bày các phương pháp đo cơ bản trong nghành chế tạo máy? 
3. Trình bày cách sử dụng và bảo quản căn mẫu. Chọn các miếng căn trong bộ căn 83 
miếng để ghép các kích thước sau: 12,805 mm; 37,875 mm và 84,995 mm. 
4. Trình bầy công dụng, cấu tạo, cách sử dụng và bảo quản thước cặp 1/50? 
5. Trình bầy công dụng, cấu tạo, cách sử dụng và bảo quản panme đo ngoài? 
 BÀI TẬP 
Bài 1: Giải thích cách đọc giá trị kích thước trên thước cặp 1/50 ở các hình đã cho 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 65 
 Bài 2: Giải thích cách đọc giá trị kích thước trên panme ở các hình đã cho 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 66 
 Tài liệu tham khảo: 
1. Giáo trình Dung sai lắp ghép và đo lường kỹ thuật, Nhà xuất bản giáo dục - 2002 
- Tác giả: Ninh Đức Tốn, Nguyễn Thị Xuân Bảy 
2. Kỹ thuật đo lường và kiểm tra trong chế tạo máy. Nhà xuất bản khoa học và kỹ 
thuật - 2001- Tác giả: Nguyễn Tiến Thọ, Nguyễn Thị Xuân Bảy, Nguyễn Thị Cẩm Tú. 
3. Cơ sở phương pháp đo kiểm tra trong kỹ thuật: NXB khoa học và kỹ thuật - 
2001- Tác giả: Nguyễn Văn Vượng, Nguyễn Văn Thái 
4. Kỹ thuật đo lường: NXB Đại học quốc gia - 2001 - Tác giả: Trần Vũ An, Thái Thị 
Thu Hà, Nguyễn Lê Quang. 
5. Dung sai và lắp ghép: NXB khoa học và kỹ thuật - 2001- Tác giả Nguyễn Văn Vui. 
6. Các tiêu chuẩn nhà nước về dung sai và lắp ghép. 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 67 
 BẢNG PHỤ LỤC 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 68 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 69 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 70 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 71 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 72 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 73 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 74 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 75 
[Giảng viên: Tạ Thị Hoàng Thân ] 76