Tình trạng khẩn cấp theo quy định của hiến pháp và công ước

h quyền
hoặc các trình tự tư pháp. Trong các nền dân thực hiện trong một giai đoạn khẩn trương,
chủ phương Tây, quyền lực khẩn cấp như hoặc các quyền hạn được Quốc hội trao cho
vậy thường được kiểm soát chặt chẽ bởi cơ Tổng thống trong một khoảng thời gian hạn
quan lập pháp và chỉ cho phép sử dụng trong chế. Việc Tổng thống nắm những quyền hạn
một thời gian hạn chế. Tại các nước ít dân cần thiết trong các vấn đề đối ngoại đã cung
1 Xem: An outline of American History /Lịch sử khái quát nước Mỹ, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội năm
 2000, tr.192 - 193. 
2 Jay M. Shafritz, Từ điển về Chính quyền và chính trị Hoa kỳ, Nxb. Chính trị quốc gia Hà Nội năm 2002.
10 NGHIÊN CỨU
 LẬP PHÁP Số 18 (418) - T9/2020
 NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT
cấp cho Tổng thống nguồn lực trong giai những hành vi lập pháp bằng cách ra những
đoạn khẩn trương. sắc luật tuyên bố tình trạng báo động, giới
 Ở nước Anh giữa lúc phiến loạn vào nghiêm hay khẩn trương trên một phần hay
cuối thế kỷ 19, Chính phủ - hành pháp đã toàn vẹn lãnh thổ quốc gia.
ký một loạt những sắc lệnh đặc biệt: Peace Tình trạng khẩn cấp và tình trạng giới
Preservation Acts; đến năm 1920, Quốc nghiêm: Trong cả hai tình trạng này, việc thu
hội Anh đã biểu quyết thành đạo luật về hẹp và nhiều khi còn có thể đình chỉ hẳn việc
quyền khẩn cấp (Emergency Power Acts) áp dụng quyền tự do, nhưng không phải là
nay vẫn còn có hiệu lực - một đạo luật có một chế độ độc tài hợp pháp, không kiểm
tính cách thường trực cho phép Chính phủ soát, không giới hạn. Đây chỉ là 2 định chế
tuyên bố tình trạng khẩn cấp trong trường ngoại lệ của nền pháp quyền. So với tình
hợp đình công. trạng khẩn cấp thì tình trạng giới nghiêm
 Điều 16 Hiến pháp năm 1958 của Pháp chặt chẽ hơn. Nếu ở tình trạng khẩn cấp,
quốc quy định: chính quyền vẫn điều hành, nhưng ở tình
 “Khi nào những định chế của chính thể trạng giới nghiêm thì chính quyền dân sự
cộng hòa, nền độc lập của quốc gia, sự vẹn được thay bằng quân sự. Tình trạng báo
toàn của lãnh thổ hay sự thi hành các hiệp động ít trầm trọng hơn và ít nguy hiểm hơn
ước quốc tế bị đe dọa một cách trầm trọng, tình trạng khẩn cấp. Tình trạng giới nghiêm
trực tiếp và sự điều hành của các cơ quan là tình trạng gay gắt nhất, thường được ban
công quyền do Hiến pháp quy định bị đình hành để ứng phó với cuộc biến loạn trong
trệ, thì Tổng thống cộng hòa được ban hành nước hoặc cuộc xâm lăng từ bên ngoài vào.
những biện pháp thích ứng sau khi hỏi ý kiến Tình trạng khẩn cấp là giải pháp trung gian
chính thức của Thủ tướng, các Chủ tịch hai giữa tình trạng bình thường và tình trạng giới
Viện và Hội đồng Bảo hiến”3. nghiêm, giải pháp ôn hòa hơn bằng cách
 Việc tuyên bố tình trạng khẩn cấp hay tăng cường quyền hạn của hành pháp - hành
giới nghiêm là sự hạn chế quyền con người chính để đối phó với nguy cơ cấp bách như
của công dân, về nguyên tắc thuộc thẩm thiên tai, bão lụt, động đất
quyền của lập pháp. Tuy nhiên, tình trạng Tình trạng khẩn cấp là tình trạng cho
khẩn cấp là tình trạng đặc biệt, xảy ra rất đột phép chính quyền dùng những biện pháp đặc
ngột, vì rằng, nếu biết trước được những biệt để đối phó với tình trạng đặc biệt, nhưng
biến cố có thể làm phát sinh những tình trạng không phải với bất cứ biện pháp nào cũng
kể trên, thì người ta có thể ngăn ngừa để được áp dụng, mà chỉ những biện pháp cần
chúng không xảy ra. Một cuộc biến loạn, hay thiết cho một tình thế nhất định mới là hợp
một biến cố tự nhiên như lũ lụt, bão gió pháp. Việc xác định hiệu lực pháp lý của tình
thường xảy ra bất ngờ, nếu phải chờ có đạo trạng khẩn cấp phải có tính thu hẹp. Để ứng
luật của lập pháp ban bố tình trạng khẩn cấp, phó với tình thế đặc biệt, theo quy định của
giới nghiêm thì chắc chắn an ninh, sinh cơ quan hành pháp, một hay nhiều quyền tự
mạng của người dân không thể được bảo vệ do của công dân, một hay nhiều đạo luật có
một cách kịp thời. Trong điều kiện đó, hành thể bị đình chỉ hoặc bị hạn chế thi hành. Có
pháp phải có quyền hành động thực hiện thể tuyên bố tình trạng khẩn cấp trên toàn
3 Xem: Tuyển tập Hiến pháp các nước trên thế giới, Nxb. Đại học Quốc gia, Hà Nội năm 2010.
 NGHIÊN CỨU 11
 Số 18 (418) - T9/2020 LẬP PHÁP
NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT
lãnh thổ quốc gia và cũng có thể áp dụng bị tra tấn và đối xử một cách tàn ác). Trong
trên một vùng lãnh thổ hoặc vài vùng lãnh khi đó, một số quyền còn gây tranh cãi, đó
thổ mà an ninh trật tự bị xâm phạm khá là quyền sống và quyền xét xử công bằng.
nghiêm trọng. Trong những tình trạng này, Ngoài những quyền tuyệt đối, các quyền còn
tự do của con người bị thu hẹp. Những lại đều có thể bị giới hạn ở những mức độ
quyền thường bị hạn chế là quyền tự do ngôn khác nhau.
luận, tự do hội họp, tự do đi lại, tự do cư trú, Việc thực hiện các quy định này rất dễ
tự do xuất nhập cảnh, tự do đình công Vì dẫn hành pháp đến chỗ lạm quyền. Để tránh
vậy, trong quyết định tuyên bố tình trạng tình trạng này, Hiến pháp các nước thường
khẩn cấp phải nêu rõ. yêu cầu lập pháp phải được triệu tập trong
 Tuyên bố tình trạng khẩn cấp tức là đình một thời gian nhất định sau khi quyết định
chỉ việc thực hiện pháp luật, nhất là đình chỉ tình trạng khẩn cấp được ban hành, để phê
những quyền liên quan đến quyền con người chuẩn, sửa đổi hoặc bãi bỏ. Mọi sự hạn chế
và lợi ích của người dân. Sự tuyên bố cho quyền con người của công dân về nguyên tắc
phép nhân viên hành chính và nhất là nới phải do một đạo luật quy định; trong đó, luật
rộng quyền của người đứng đầu hành pháp, ấn định rõ phạm vi áp dụng trong thời gian
có quyền cấm cư trú, cấm giao thông trong và không gian. Về nguyên tắc, luật đó phải
những giờ và vùng nhất định. Trong những
 do cơ quan lập pháp làm ra và ban hành.
vùng này, hành pháp có quyền quyết định
 Nhưng vì ở trường hợp đặc biệt, Hiến pháp
nơi cư trú của công dân, cấm tự do hội họp,
 đã dành cho cơ quan hành pháp có quyền
đóng cửa những nơi công cộng, đình chỉ bầu
 ban hành các sắc lệnh để tuyên bố tình trạng
cử, kiểm tra người thường trú và tạm trú
 giới nghiêm hay khẩn cấp. 
ngày và đêm, quyền kiểm soát tất cả hoặc
một số báo chí, các phương tiện tự do ngôn Sự ban bố này cũng như việc hạn chế
luận khác. các quyền của công dân phải được Quốc hội
 Quyền được phép thu hẹp các quyền xem xét lại để phê chuẩn hoặc sửa đổi hoặc
công dân của các cơ quan hành pháp không bãi bỏ. Vì vậy, Hiến pháp dân chủ thường
là tuyệt đối, mà phải tuân theo nguyên tắc phải quy định khoảng thời hạn nhất định kể
tương ứng với tình trạng được tuyên bố. Hơn từ ngày được quyết định là tình trạng đặc
nữa, cần phải lưu ý, khi quyết định tình trạng biệt, Quốc hội phải được triệu tập họp để phê
khẩn cấp, không được xâm phạm đối với chuẩn, đình chỉ hay bãi bỏ tình trạng đặc biệt. 
một số quyền tuyệt đối của người dân. Đó là 2. Công ước quốc tế về tình trạng khẩn cấp 
các quyền được sống của người dân, quyền Công ước quốc tế về các quyền dân sự,
không bị tra tấn, quyền bị bắt làm nô lệ. Chủ chính trị (ICCPR) và các Công ước khác về
thể ra quyết định tình trạng khẩn cấp không quyền con người của Liên hợp quốc cũng có
thể lập luận rằng quyền đó của người dân những quy định mang tính chất chuẩn mực
không được pháp luật quy định một cách rõ tương tự. Công ước quốc tế về nhân quyền
ràng là quyền bất khả xâm phạm, mà có thể chia các quyền thành 2 loại: những quyền bị
áp dụng những hạn chế đặc biệt trong tình giới hạn áp dụng (limitation/ restriction
trạng khẩn cấp. Chỉ có một số ít quyền tuyệt rights) là những quyền cho phép quốc gia
đối (absolute right), tức không bị giới hạn thành viên áp đặt một số điều kiện cho việc
trong bất kỳ trường hợp nào, đó là quyền áp dụng, và những quyền không bị giới hạn
được tôn trọng về nhân phẩm (trong đó bao được gọi là những quyền tuyệt đối (absolute
gồm quyền không bị làm nô lệ, quyền không fights). Điều 4 của Công ước quốc tế về các
12 NGHIÊN CỨU
 LẬP PHÁP Số 18 (418) - T9/2020
 NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT
quyền kinh tế, xã hội và văn hóa (ICESCR)4 chính trị trong một thời gian nhất định do bối
quy định, các quốc gia thành viên có thể đặt cảnh khẩn cấp của quốc gia, thông qua các
ra những giới hạn với các quyền ghi nhận biện pháp cụ thể như: thiết quân luật trên cả
trong Công ước, với các điều kiện sau: i) nước hay cho từng địa phương, khu vực,
Những giới hạn phải được quy định trong cấm biểu tình, hội họp đông người, cấm
pháp luật quốc gia; ii) Những giới hạn đặt ra hoặc hạn chế hoạt động của một số cơ quan
không trái với với bản chất của các quyền có thông tin đại chúng, cấm đi lại vào khu vực,
liên quan; iii) Việc đặt ra các hạn chế về cấm xuất nhập cảnh. Mặc dù được diễn đạt
quyền là cần thiết trong xã hội dân chủ và khác nhau, các Công ước quốc tế và các
nhằm mục đích duy nhất là thúc đẩy lợi ích Hiến pháp, về cơ bản, thể hiện ba triết lý của
chung của cộng đồng. việc giới hạn: 
 Để áp dụng các biện pháp tạm đình chỉ Thứ nhất, nguyên tắc này ghi nhận sự
thực hiện quyền, Điều 4 của ICCPR đòi hỏi: xung đột giữa quyền của người này với
 quyền của người khác cũng như với lợi ích
 i. Các biện pháp áp dụng phải thực sự
 chung của toàn xã hội. Đây là điều không thể
xuất phát từ tình huống khẩn cấp, do tình
 tránh khỏi vì bảo vệ phạm vi tự do chính
hình bắt buộc phải làm để cứu vãn sự sống
 đáng của người này cũng chính là sự giới
còn của quốc gia; hạn tự do của người khác. 
 ii. Các biện pháp áp dụng không được Thứ hai, việc giới hạn quyền được thực
trái với những nghĩa vụ khác xuất phát từ hiện thông qua các quy phạm pháp luật dưới
luật pháp quốc tế, đặc biệt là không mang Hiến pháp. 
tính chất phân biệt đối xử về chủng tộc, màu Thứ ba, nguyên tắc này đòi hỏi đảm bảo
da, tôn giáo, giới tính, ngôn ngữ hoặc nguồn tính cân xứng giữa quyền bị hạn chế với bảo
gốc dân tộc; vệ quyền của người khác và lợi ích chung. Tính
 iii. Các quốc gia không được tạm đình cân xứng được đảm bảo cũng có nghĩa là biện
chỉ việc thực hiện các quyền sống, quyền pháp giới hạn quyền mang tính hợp hiến. 
không bị tra tấn, đối xử tàn bạo, vô nhân đạo, 3. Hiến pháp Việt Nam về tình trạng
hạ nhục, không bị bắt giữ làm nô lệ, quyền khẩn cấp
tự do tư tưởng, tín ngưỡng, tôn giáo... Cũng giống như hiến pháp ở nhiều quốc
(những quyền không thể tạm đình chỉ - non- gia khác, Hiến pháp của Việt Nam cũng quy
derogatabe rights); định về tình trạng chiến tranh, hòa bình và
 iv. Khi áp dụng các biện pháp này, phải tình trạng khẩn cấp. Vấn đề chiến tranh và
thông báo ngay cho các quốc gia thành viên hòa bình thuộc thẩm quyền của Quốc hội.
khác của ICCPR thông qua Tổng Thư ký Vấn đề khẩn cấp và giới nghiêm thuộc thẩm
Liên hợp quốc, trong đó nêu rõ những biện quyền của cơ thường trực hoạt động thường
pháp cụ thể đã áp dụng và thời gian dự định xuyên của Quốc hội - Ủy ban thường vụ Quốc
sẽ chấm dứt áp dụng các biện pháp này5. hội (UBTVQH). Trình tự của việc quyết định
 Về bản chất, các quy định kể trên là sự và công bố thường chia 2 công đoạn: công
tạm đình chỉ thực hiện một số quyền dân sự, đoạn quyết định và công đoạn công bố. Công
4 Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa (International Covenant on Economic, Social and
 Cultural Rights- ICESCR).
5 Giới thiệu Công ước quốc tế về các quyền dân sự chính trị (ICCPR, 1966), Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà
 Nội, Nxb. Hồng Đức năm 2012, tr. 49 - 50.
 NGHIÊN CỨU 13
 Số 18 (418) - T9/2020 LẬP PHÁP
NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT
đoạn quyết định được Hiến pháp quy định Thứ nhất, tình trạng khẩn cấp là tình
thẩm quyền của Quốc hội hoặc UBTVQH. trạng bất thường, không thể lấy các quy định
Công đoạn công bố thuộc thẩm quyền của của pháp luật bình thường để điều hành và
nguyên thủ quốc gia – Chủ tịch nước. quản lý, cũng như người dân không thể thực
 Điều 70 Hiến pháp năm 2013 quy định: hiện quyền và tự do của mình theo quy định
Quyết định vấn đề chiến tranh và hoà bình; của pháp luật. Tình trạng đó đòi hỏi phải có
quy định về tình trạng khẩn cấp, các biện sự ứng xử nhanh, nên pháp luật các quốc gia
pháp đặc biệt khác bảo đảm quốc phòng và khác thường ưu tiên cho người đứng đầu
an ninh quốc gia thuộc thẩm quyền của Quốc hành pháp - hành pháp thực quyền. Trong
hội – lập pháp. Khoản 10 Điều 74 Hiến pháp khi Hiến pháp hiện hành của Việt Nam là
năm 2013 quy định, UBTVQH có quyền: Thủ tướng chính phủ, còn Chủ tịch nước
Quyết định tổng động viên hoặc động viên theo quy định của Hiến pháp là hành pháp
cục bộ; ban bố, bãi bỏ tình trạng khẩn cấp tượng trưng, không trực tiếp điều hành, chủ
trong cả nước hoặc ở từng địa phương. yếu là chuyển hóa các quyết định của lập
 pháp và hành pháp thành quyết định chính
 Điều 88 Hiến pháp năm 2013 về nhiệm
 thức của Nhà nước. 
vụ của Chủ tịch nước tại khoản 5 quy định,
Chủ tịch nước, căn cứ vào nghị quyết của Theo quy định của Pháp lệnh năm 2000,
 có 2 chủ thể quyết định tình trạng khẩn cấp:
Quốc hội hoặc của UBTVQH, công bố, bãi
 UBTVQH và Chủ tịch nước (Điều 74). Việc
bỏ quyết định tuyên bố tình trạng chiến
 quy định ở phần nhiệm vụ quyền hạn của
tranh; căn cứ vào nghị quyết của UBTVQH,
 UBTVQH, cộng với việc quy định trước đã
ra lệnh tổng động viên hoặc động viên cục
 chứng tỏ UBTVQH là chủ thể quan trọng
bộ, công bố, bãi bỏ tình trạng khẩn cấp;
 hơn. Chủ tịch nước chỉ có quyền trong
trong trường hợp UBTVQH không thể họp
 trường hợp mà UBTVQH không thể họp.
được, công bố, bãi bỏ tình trạng khẩn cấp
 Tuy nhiên, việc UBTVQH triệu tập được
trong cả nước hoặc ở từng địa phương. đầy đủ các thành viên và bàn bạc, thảo luận
 Pháp lệnh của UBTVQH năm 2000 rồi đến quyết định theo đa số thì khó cho
(Pháp lệnh năm 2000) quy định một cách chi việc quyết định nhanh đáp ứng được tình
tiết hơn về trình trạng khẩn cấp. Điều 2 của trạng khẩn cấp của vấn đề. 
Pháp lệnh này quy định: Theo đề nghị của Thứ hai, tình trạng khẩn cấp là tình trạng
Thủ tướng chính phủ, UBTVQH ra nghị tạm thời, các quyền và lợi ích của người dân
quyết về tình trạng khẩn cấp. Trong trường bị giới hạn, mà quyết định của Nhà nước cần
hợp UBTVQH không họp, thì theo đề nghị phải nhanh. Để tránh sự lạm dụng quyền lực
của Thủ tướng Chính phủ, Chủ tịch nước ra của hành pháp, pháp luật nhiều quốc gia quy
lệnh ban bố tình trạng khẩn cấp. định khoảng thời gian nhất định hành pháp
 Điều 16 của Pháp lệnh năm 2000 quy được quyền quyết định tình trạng khẩn cấp
định: “Theo đề nghị của Thủ tướng chính và khoảng thời gian nhất định phải có sự phê
phủ, UBTVQH ra nghị quyết, hoặc Chủ tịch chuẩn của lập pháp. Pháp luật của Việt Nam
nước ra lệnh bãi bỏ tình trạng khẩn cấp, khi chưa quy định những “chốt hãm” quyền lực
thảm họa đã được ngăn ngừa, hạn chế hoặc này với các chủ thể có quyền quyết định tình
khắc phục, dịch bệnh đã được chặn đứng, trạng khẩn cấp. 
hoặc dập tắt, tình trạng an ninh quốc gia, trật Thứ ba, Hiến pháp của Việt Nam chưa
tự an toàn xã hội đã được ổn định”. phân biệt rõ quyền tuyệt đối là những quyền
 So với các quốc gia hiện đại, những quy không bị giới hạn và những quyền có thể bị
định trên có một số điểm cần bàn luận sau đây: giới hạn n
14 NGHIÊN CỨU
 LẬP PHÁP Số 18 (418) - T9/2020