Mấy bài học về phương pháp luận từ sự nghiệp của nhà văn hóa lớn Nguyễn Đổng Chi

 biết lấy khảo sát điền dã 
làm phương châm nền tảng. Đối tượng kiếm tìm của ông là nhiều loại hình văn hóa 
luôn luôn biến động phức hợp, đan cài ở ngay giữa đời sống. Lúc này rồi lúc khác, 
ông trở đi trở lại theo dõi sự chuyển động của các hiện tượng văn hóa ấy để tìm cho 
ra quy luật phát triển, sự va động và kết hợp đa dạng của chúng, kể cả sự suy tàn 
của chúng, biểu hiện của những hình thái tư duy dân gian đang vận động. Và sau 
khi sưu tập lại, đối chiếu, so sánh cẩn trọng, nhà học giả mới đề xuất những kiến 
giải riêng có của mình. Những quan điểm lý thuyết của ông, tuy ở nhiều bộ môn 
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (160) . 2020 87
như dân tộc học, hay cổ văn học sử, vốn xuất khởi từ cách đây hơn 70 năm, đến 
nay vẫn mang tính dự báo và tính hiện đại, và điều rất lạ là có nhiều luận điểm khá 
tương hợp với các trường phái lý thuyết hiện đại trên thế giới, tuy ông không bắt 
chước họ. Về cách diễn đạt thì bao giờ lý thuyết của ông cũng mềm dẻo, uẩn súc, 
ít khi phô bày những thuật ngữ tân kỳ cốt để kích thích những ai háo hức cái mới, 
nói như GS. Nguyễn Xuân Kính(19) là Nguyễn Đổng Chi “không biết làm hàng”. 
Đây cũng là một bài học kinh nghiệm quý giá cho các nhà lý thuyết thuộc thế hệ 
trẻ sau này. Chúng ta có thể đi sâu thêm vào những ý kiến mà tôi đang dẫn lại để 
tiến tới xác định với nhau ở đây, bên cạnh mối quan hệ giữa dân tộc và quốc tế thì 
mối quan hệ giữa lý thuyết và thực tiễn, giữa điền dã và tổng kết rồi từ đúc kết lại 
đem soi vào điền dã, ở Nguyễn Đổng Chi đã diễn ra theo một chu trình nhịp nhàng 
như thế nào và khác người như thế nào để dẫn đến sự hoàn thiện của một Nguyễn 
Đổng Chi nhà khoa học mà tính đến nay, người cùng thời với ông ít người có thể 
so sánh. Đây cũng là một yếu tố quyết định thành công đột xuất của nhà học giả có 
thể giúp thế hệ sau học được nhiều điều bổ ích. 
 4. Một điều tưởng như mâu thuẫn là về thành tựu thì nổi bật như trên, con 
người học giả Nguyễn Đổng Chi là người đầy ắp những kiến văn sâu rộng, nhưng 
như đã nói, xuất phát điểm học vấn của ông lại không phải cao. Ông học hết Đệ 
tam Trung học năm 1938, nhưng không thi Diplôme. PGS. Trần Hữu Tá xếp ông 
vào thế hệ tự học, lớp những Nguyễn Văn Vĩnh, Đào Duy Anh, Nguyễn Văn Tố, 
Trương Tửu,... nhờ tự học mà làm nên sự nghiệp. Đúng là như vậy. Nhưng cũng vì 
vậy mà việc tự học thành công của các ông hẳn là những tấm gương sáng để nhiều 
học giả chúng ta hôm nay nhìn vào mà phấn đấu. Nói riêng Nguyễn Đổng Chi, sau 
khi thôi học ông đã nỗ lực suốt mấy năm dùi mài đọc sách đông tây kim cổ trong 
thư viện gia đình, nỗ lực học thêm chữ Hán với người chú họ, đến mức đang tuổi 
thanh niên đã cạo trọc đầu để tóc trái đào để khỏi phải rong chơi, nhằm dốc lòng 
đèn sách. Thử hỏi ngày nay mấy người có thể làm được như thế? Và từ nỗ lực một 
cách khác người, đến mức vừa học chữ Hán vừa ngày đêm không rời quyển sách, 
chỉ trong vòng có mấy năm ông đã cho ra mắt liên tiếp nhiều công trình, ở những 
mức độ khác nhau, đều là loại công trình làm dậy sóng văn đàn; nào Việt Nam cổ 
văn học sử công bố năm 1942, được cả hai học giả tầm cỡ Nguyễn Văn Tố và Đặng 
Thai Mai cùng viết bài phê bình; nào Đào Duy Từ đoạt giải thưởng danh giá năm 
1943; rồi Hát dặm Nghệ Tĩnh xuất bản năm 1944 làm cho người xứ Nghệ thuở 
ấy mừng vui vì không ngờ một thể loại hát vốn vẫn bị coi là tiếng hát nôm na nay 
bỗng nhiên lại được một nhà nghiên cứu đem ra trình làng, đặt một cách nghiêm 
túc lên bàn cân học thuật; rồi tiếp đấy ông lại có thêm cuốn sách dịch chung Thoái 
thực ký văn dịch của một nhà văn xứ Nghệ thuở trước là Trương Quốc Dụng, công 
bố năm 1944. Trong khi đó, không phải bó mình mãi trong thư phòng mà Nguyễn 
88 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (160) . 2020
Đổng Chi còn làm nhiều việc xen kẽ, như ra Hà Nội đọc sách ở Trường Viễn Đông 
Bác cổ gần suốt cả năm 1942, lại tham gia Việt Minh và xây dựng Đoàn Thanh niên 
Cứu quốc và Đội Vũ trang khởi nghĩa ở huyện nhà năm 1943, trốn tránh vào Huế 
khi phong trào bị đàn áp năm 1944, và trở về làm Thủ lĩnh thanh niên Phan Anh và 
phục hưng Đội Vũ trang khởi nghĩa năm 1945 để chỉ huy giành chính quyền Can 
Lộc thành công ngày 15, nay theo lịch mới là ngày 16/8/1945, một ngày sớm nhất 
trong toàn quốc. Không có một nghị lực phi thường, nhà văn hóa Nguyễn Đổng 
Chi khó lòng hoàn thành một núi công việc trong vòng dăm năm như vậy. Tuy đây 
không phải là một vấn đề học thuật để trao đổi nhưng thiết nghĩ, khi chúng ta bàn 
luận đến các vấn đề học thuật của nhà văn hóa, cũng nên đặt trong tương quan với 
“con người hành động” Nguyễn Đổng Chi mà soi nhìn. Có thể biết đâu sẽ tìm thấy 
trong những phát kiến khoa học của nhà học giả có thêm nhiều mặt ý nghĩa mới.
 5. Do đâu mà Nguyễn Đổng Chi có được những thành tựu được nhiều nhà 
khoa học dùng chữ “để đời” để đánh giá? Cuốn Mọi Kontum sở dĩ ngày nay còn 
được biết tới, được giới dân tộc học nhìn nhận như một “mẫu mực đi đầu”, vì như 
TS. A. Hardy nói, hai tác giả không viết chuyện “phiêu lưu đường rừng”, cũng 
không kể những chuyện ly kỳ về “người Mọi” mà thuở bấy giờ người Việt nói 
chung đang đầy thành kiến và tò mò muốn biết. Các ông chỉ duy nhất muốn làm 
sáng tỏ dân tộc Bahnar vốn có một nền văn minh rất đáng coi trọng: “Tục lệ của họ 
chẳng những không mọi rợ chút nào mà trái lại có nhiều điều còn thuần túy hơn ta 
nữa kia”. Nghĩa là, cái làm nên hồn cốt của cuốn sách là tinh thần nhân văn trong 
sáng trong thẳm sâu tư tưởng của Nguyễn Kinh Chi và Nguyễn Đổng Chi. Cũng 
vậy, vốn sẵn ấp ủ một tình yêu sâu nặng đối với làng thôn Việt Nam và người nông 
dân nghèo khổ quanh năm đầu tắt mặt tối trên ruộng đồng, nên như nhiều tham 
luận của các PGS. Nguyễn Thị Thanh Xuân,(20) Nguyễn Thành Thi,(21) Phạm Xuân 
Nguyên(22) và những người khác, Nguyễn Đổng Chi đã viết phóng sự Túp lều nát 
phơi bày chế độ cường hào ở Nghệ-Tĩnh còn sớm hơn và sử dụng một nghệ thuật 
“lộn trái sự thật bằng trào phúng và tiếng nhà quê - phương ngữ” trực diện hơn 
cả những phóng sự cùng đề tài của Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan, Nam Cao. 
Có thể nói bất kỳ công trình khoa học nào hay sáng tác văn học nào của Nguyễn 
Đổng Chi cũng là để gửi gắm tấm lòng yêu nước, thương dân, tinh thần dân tộc 
và chủ nghĩa nhân đạo vốn bắt nguồn từ truyền thống gia đình ông. Những nền 
tảng ăn sâu bén rễ này mới làm nên giá trị khoa học hay giá trị thẩm mỹ trong tác 
phẩm của ông. Vậy nên trong con người Nguyễn Đổng Chi, ta không thể tách rời 
nhà yêu nước với nhà văn hóa, nhà văn. Sự thành công trong sự nghiệp to lớn của 
ông do nghị lực phi thường của chính ông, và cũng do chính sự bén nhạy với vận 
mệnh dân tộc trong ông thúc đẩy. Rất dễ hiểu nhà văn hóa lớn Nguyễn Đổng Chi 
sớm bắt gặp cách mạng và trở thành một người cách mạng từ năm 1939. Rất dễ 
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (160) . 2020 89
hiểu khi ra công tác ở Hà Nội năm 1946, gặp lúc chiến sự nổ ra, ông đã không quay 
lui về khu IV mà hăng hái tham gia Đội tự vệ Bùi Quang Trinh để chiến đấu với 
giặc trong gần 3 tháng. Và cuộc chiến đấu này lại dẫn đến thành quả không nhỏ là 
cuốn truyện vừa Gặp lại một người bạn nhỏ hoàn thành năm 1949 và được in năm 
1957, một cuốn sách “không rơi vào cường điệu hay cứng nhắc” mà “ít nhiều giữ 
được sự ‘phóng túng’”, ở chỗ “nỗi sợ niềm vui, cái bạo cái hèn, cái được cái mất, 
chuyện tục chuyện đùa, chuyện nghiêm trang, kể cả những khoảnh khắc hư vô 
buồn nản trước cảnh chết chóc chia ly [trong cuộc chiến đấu thuở đó] đều biết 
nói ra một cách hồn hậu”, “và với độ lùi của thời gian, điều đó trở thành một điểm 
mạnh” (Trần Lê Văn).(23) Đây cũng là một tấm gương khả ái để thế hệ học giả nhà 
văn ngày nay soi vào.
 Trở lên là 5 vấn đề và cũng là 5 bài học lớn mà bản thân tôi học được ở một 
bậc thức giả lớn, càng nghiền ngẫm càng thấy chúng gắn quyện dằng dịt với nhau, 
nói vấn đề này mà không chú ý đến vấn đề kia như một hệ quả hay một nguyên 
nhân, chúng tạo nên một học giả Nguyễn Đổng Chi như ta biết, thì đều là phiến 
diện. Đấy là những suy ngẫm của riêng tôi, có thể đúng và cũng có thể sai, nhưng 
đúng hay sai đều xuất phát từ ý nghĩ chân thành mà tôi muốn dùng làm một nén 
hương lòng dâng lên nhà học giả tiền bối nhân kỷ niệm lần thứ 105 ngày sinh của 
ông, một nhà văn hóa mà càng tìm hiểu tôi càng thấy tầm vóc rất lớn, một con 
người suốt đời khiêm tốn, xuất thân xứ Nghệ và là niềm tự hào trước tiên cho nhân 
dân Nghệ-Tĩnh, nhưng cũng là niềm tự hào cho văn hóa văn nghệ của đất nước 
chúng ta, một con người luôn hành động theo ánh sáng của lương tri và không hề 
biết mệt mỏi khi đứng trước một quả núi sắp phải trèo lên, cũng không chịu dừng 
lại khi đã vượt qua một cái mốc mà mình vừa đạt được.
 T N T
CHÚ THÍCH
(1) Tên gọi chính thức là Hội thảo Khoa học kỷ niệm 80 năm ngày sinh GS. Nguyễn Đổng Chi 
 (1915-1995), được tổ chức tại Hà Nội đúng vào ngày sinh tác giả 06/01/1995, do Ủy ban 
 Khoa học Xã hội Việt Nam (nay là Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội) đứng ra tổ chức, dưới sự 
 chủ trì của Chủ nhiệm GS. Nguyễn Duy Quý, với sự phối hợp của Hội Văn nghệ Dân gian 
 Việt Nam và các Viện trực thuộc UBKHXH như Viện Văn hóa Dân gian, Viện Nghiên cứu 
 Hán Nôm, Viện Sử học, Viện Văn học, có sự tham gia của các đại biểu Hội Khoa học Lịch 
 sử, Bộ Văn hóa, Bộ Giáo dục, lãnh đạo tỉnh Hà Tĩnh và tỉnh Nghệ An cùng đông đảo các nhà 
 nghiên cứu và giảng dạy văn học ở các viện và trường đại học. 
(2) Tên gọi chính thức là Hội thảo Khoa học kỷ niệm 100 năm ngày sinh học giả-nhà văn 
 Nguyễn Đổng Chi (1915-2015), được tổ chức tại TP. Hồ Chí Minh vào ngày 7/5/2015, do 
 Hội Nghiên cứu và Giảng dạy Văn học TP. Hồ Chí Minh phối hợp với Tập đoàn Truyền thông 
 Thanh niên và Nhà xuất bản Trẻ cùng đứng ra tổ chức, dưới sự chủ trì của PGS.TS. Trần 
 Hữu Tá cùng các ông Lê Công Khế, Nguyễn Minh Nhựt, có sự tham gia của lãnh đạo các 
90 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (160) . 2020
 Viện Văn hóa, Viện Văn học trực thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội, Hội Văn nghệ Dân 
 gian Việt Nam và rất nhiều nhà nghiên cứu, giảng dạy văn học trên cả nước. 
(3) Tổ chức tại TP. Hồ Chí Minh vào tối ngày 28/4/2004, do Chi hội Văn nghệ Dân gian TP. Hồ 
 Chí Minh và Hội Nghiên cứu và Giảng dạy Văn học TP. Hồ Chí Minh đồng chủ trì.
(4) Hoàng Như Mai (1919-2013): Giáo sư, xuất thân Đại học Y khoa và Đại học Luật khóa trước 
 1945, trong Kháng chiến chống Pháp làm Hiệu trưởng nhiều trường trung học ở Chiến khu 
 Việt Bắc. Sau hòa bình lập lại 1954 dạy Khoa Ngữ văn - Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội 
 rồi sau 1975 chuyển vào dạy Khoa Ngữ văn - Trường Đại học Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh 
 kiêm Chủ tịch Hội Nghiên cứu và Giảng dạy Văn học TP. Hồ Chí Minh. 
(5) Tổ chức tại TP. Hà Tĩnh vào ngày 23/3/2019, do Chi hội Văn nghệ Dân gian TP. Hà Tĩnh 
 phối hợp với Hội Văn nghệ Dân gian Trung ương, dưới sự chủ trì của GS.TSKH. Tô Ngọc 
 Thanh, Chủ tịch Chi hội Văn nghệ Dân gian Hà Tĩnh, Phan Thư Hiền và ThS. Phạm Quang 
 Ái. Trước đó một ngày là Lễ Khánh thành tượng đài Nguyễn Đổng Chi tại Trường Phổ thông 
 Trung học mang tên ông tại xã Ích Hậu, huyện Lộc Hà, Hà Tĩnh. 
(6) Nguyên Viện trưởng Viện Văn học, trực thuộc UBKHXH Việt Nam.
(7) Phát biểu tại Hội thảo Khoa học kỷ niệm 80 năm ngày sinh GS. Nguyễn Đổng Chi (06/01/1995).
(8) Nguyên Giám đốc Viện Viễn Đông Bác cổ Pháp tại Hà Nội. Sau ngày chuyển giao cơ quan 
 này cho chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa năm 1957, ông trở về Pháp vẫn làm việc 
 tại tổ chức này ở Paris cho đến khi mất. 
(9) Nguyên Giáo sư Viện Đại học Huế. Sau tham gia Mặt trận Giải phóng miền Nam và lên 
 chiến khu năm 1968 rồi ra Bắc nhận chức Thứ trưởng Bộ Văn hóa. Sau hòa bình năm 1975 
 sang Pháp sinh sống. 
(10) Hiện là Giảng viên Ngành Folklore học tại Đại học Thái Nguyên.
(11) Sau 1945 là Đại biểu Quốc hội 4 khóa từ 1946-1975 và Thứ trưởng Bộ Y tế Nước Việt Nam 
 Dân chủ Cộng hòa thời Kháng chiến chống Pháp.
(12) Nguyên Giám đốc Viện Viễn Đông Bác cổ Pháp tại Hà Nội.
(13) Nhà văn cách mạng và nhà văn hóa Việt Nam. 
(14) Nguyên Chủ nhiệm Khoa Ngữ văn - Trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh kiêm Chủ 
 tịch Hội Nghiên cứu và Giảng dạy Văn học TP. Hồ Chí Minh.
(15) Nguyên giảng dạy Khoa Ngữ văn - Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP. Hồ 
 Chí Minh.
(16) Nguyên Nghiên cứu viên cao cấp Ban Văn hóa Dân gian Viện Văn học.
(17) Nguyên Giảng viên Khoa Ngữ văn - Trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh.
(18) Phó TBT Tạp chí Văn hóa Hà Tĩnh kiêm Phó Chủ tịch Chi hội Văn nghệ Dân gian Hà Tĩnh.
(19) Nguyên Viện trưởng Viện Văn hóa trực thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam.
(20) Nguyên giảng dạy Khoa Ngữ văn - Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP. Hồ 
 Chí Minh.
(21) Nguyên Chủ nhiệm Khoa Ngữ văn - Trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh.
(22) Nhà phê bình, nguyên Nghiên cứu viên Viện Văn học, nguyên Chủ tịch Hội Nhà văn Hà Nội.
(23) Nhà thơ, dịch giả, nhà phê bình, hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, giải thưởng Nhà nước, tên 
 thật là Trần Văn Lễ (1923-2005). Trích Lời giới thiệu Gặp lại một người bạn nhỏ viết tháng 
 12/1998, bản in lần thứ năm, Nxb Trẻ, tr. 20.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (160) . 2020 91
TÓM TẮT
 Giáo sư Nguyễn Đổng Chi, một người con ưu tú của quê hương xứ Nghệ. Ông là một học 
giả có tên tuổi lớn của nền học thuật Việt Nam trong thế kỷ XX. Ở lãnh vực nào ông cũng để lại 
những dấu ấn xuất sắc, những thành quả ấy đã được học giới Việt Nam trân trọng, ghi nhận, tiếp 
thu và tiếp tục phát triển qua các cuộc hội thảo, tọa đàm khoa học cũng như nhiều công trình biên 
khảo chuyên ngành thuộc lĩnh vực Khoa học Xã hội và Nhân văn. Những đóng góp của ông là tấm 
gương và niềm tự hào cho nhiều thế hệ Việt Nam noi theo.
 Nhân kỷ niệm 105 năm ngày sinh cố học giả Nguyễn Đổng Chi (1915 - 2020), qua tìm hiểu 
toàn bộ sự nghiệp hoạt động khoa học của cố học giả, tác giả nêu lên một vài suy ngẫm về những 
bài học có ý nghĩa phương pháp luận rút ra từ nhà văn hóa lớn này, nhằm hướng tới việc phát 
huy những giá trị truyền thống trong công cuộc xây dựng và giữ gìn tinh hoa đất nước.
ABSTRACT
 SOME LESSONS ON METHODOLOGY 
 FROM CAREER OF GREAT WRITER NGUYỄN ĐỔNG CHI
 Professor Nguyễn Đổng Chi, an excellent son from the Nghệ homeland. He is a famous 
scholar of Vietnamese scholarship in the XXth century. In every field, he left excellent works, these 
achievements have been appreciated, acknowledged, absorbed and continued to develop by 
Vietnamese students through scientific seminars and as well as many specialized archaeological 
works in the field of Social Sciences and Humanities. His contributions are an example and pride 
for many Vietnamese generations to follow.
 On the 105th anniversary of the birthday of late scholar Nguyễn Đổng Chi (1915 - 2020), 
through exploring the entire his career, the author gave a few reflections on meaningful methodology 
lessons learned from this intellect, aiming to promote traditional values in the construction and 
preservation of the country’s quintessence.