Vấn đề bồi thường thiệt hại liên quan đến tình thế cấp thiết

o lũ, hỏa hoạn do sét, có 
xác định: “Tình thế cấp thiết là tình thế của thể đến từ nguyên nhân là hành vi của con 
người vì muốn tránh một nguy cơ đang thực người như hỏa hoạn do con người gây 
tế đe dọa trực tiếp lợi ích công cộng, quyền, lợi ra. Ngoài ra, nguy cơ là hành vi của con 
ích hợp pháp của mình hoặc của người khác người cũng được coi là tình thế cấp thiết 
mà không còn cách nào khác là phải có hành nếu sự nguy hiểm chưa diễn ra (nhưng đe 
động gây một thiệt hại nhỏ hơn thiệt hại cần dọa sẽ diễn ra ngay tức khắc). Ví dụ, một 
ngăn chặn”. tên tội phạm đe dọa sẽ giết chết ba con tin 
 Từ quy định trên, có thể thấy chỉ được nếu viên cảnh sát không phá hủy chiếc xe 
coi là gây thiệt hại đúng với yêu cầu của dùng để đuổi bắt hắn và phải lui ra để hắn 
tình thế cấp thiết nếu hành vi gây thiệt hại tẩu thoát. Đây chính là một điểm khác của 
đã đáp ứng đủ bốn yêu cầu sau đây: tình thế cấp thiết so với phòng vệ chính 
 đáng. Trong phòng vệ chính đáng, nguồn 
 - Mục đích của hành vi gây thiệt hại là gây ra thiệt hại là hành vi trái pháp luật 
nhằm bảo vệ lợi ích khác của con người đang diễn ra.3
 Khi thực hiện hành vi gây thiệt hại, Chỉ được coi là cấp thiết nếu đó là tình 
người gây thiệt hại phải có ít nhất một trạng đứng trước một nguy cơ đang diễn 
trong các mục đích: Bảo vệ lợi ích công ra. Chẳng hạn, một đám cháy sẽ chỉ có 
cộng; bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của nguy cơ gây thiệt hại khi nó đang cháy 
người khác; bảo vệ quyền, lợi ích hợp nên việc gây ra thiệt hại khi đám cháy đã 
pháp của mình. chấm dứt sẽ không được coi là gây thiệt 
 Như vậy, việc xác định điều kiện này hại trong tình thế cấp thiết. “Sự nguy hiểm 
là nhằm chống lại các trường hợp lợi đang đe dọa gây ra thiệt hại có thể phát sinh 
dụng tình thế cấp thiết để gây thiệt hại mà từ nhiều nguồn khác nhau như: Thiên tai, do 
không nhằm mục đích bảo vệ lợi ích công sự tấn công của súc vật, Điều đó, có nghĩa 
cộng, quyền, lợi ích của các chủ thể khác. là sự nguy hiểm đang đe dọa gây ra thiệt hại 
Khi tình thế cấp thiết xảy ra, hành vi gây phải là sự nguy hiểm đe dọa ngay tức khắc thì 
thiệt hại phải là hành vi liên quan trực tiếp mới được coi là trong trường hợp tình thế cấp 
đến việc ngăn chặn nguy cơ thực tế, chẳng thiết, nếu sự nguy hiểm đó chưa xảy ra hoặc 
hạn như hành vi ủi một đoạn tường xây đã kết thúc thì không được coi là gây ra thiệt 
cho xe cứu hỏa có thể vào để chữa đám hại trong tình thế cấp thiết”4. 
cháy. Vì thế, việc gây thiệt hại sẽ bị coi là Mặt khác, việc gây thiệt hại từ nguy cơ 
không nhằm mục đích trên nếu: đó phải là có thật. Tình thế cấp thiết không 
 i) Không liên quan đến việc ngăn thể là sự suy đoán, vì vậy việc gây thiệt hại 
chặn nguy cơ thực tế đang diễn ra; trước khi nguy cơ diễn ra một cách thực tế 
 ii) Có căn cứ khác để chứng minh cũng không được coi là gây thiệt hại trong 
rằng người gây thiệt hại không có mục tình thế cấp thiết.“Sự nguy hiểm đang đe dọa 
đích nêu trên.
 3  Xem Giáo trình Luật Hình sự Việt Nam phần chung 
 - Thiệt hại gây ra phải nằm trong thời (2008), Đại học Cần Thơ, trang 96.
gian nguy cơ đang tồn tại và đe dọa trực 4  “Tình thế cấp thiết” – Nhóm phóng viên thực hiện. 
tiếp đến các lợi ích cần bảo vệ Báo điện tử Pháp luật Việt Nam ngày 22/11/2016
Số 02 - 2021 Khoa học Kiểm sát 37
VẤN ĐỀ BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI...
phải là sự nguy hiểm thực tế. Sự nguy hiểm vi gây thiệt hại của người lái xe chữa cháy 
không chứa đựng khả năng thực tế gây ra hậu bị coi là không đáp ứng yêu cầu này vì 
quả cho xã hội mà chỉ do người gây thiệt hại anh ta có thể lựa chọn lối đi khác để tránh 
tưởng tượng ra thì không được coi là gây thiệt việc gây thiệt hại.
hại trong tình thế cấp thiết. Mối quan hệ nhân - Thiệt hại gây ra phải nhỏ hơn thiệt 
quả giữa sự nguy hiểm với các lợi ích cần bảo hại cần ngăn chặn
vệ là mối quan hệ tất yếu, nếu không có biện 
 Sẽ chẳng có ý nghĩa gì khi thay thiệt hại 
pháp thì hậu quả tất yếu sẽ xảy ra”5. “Nguồn 
 này bằng một thiệt hại khác mà thiệt hại 
nguy hiểm chẳng những đang tồn tại mà còn 
 xảy ra lại bằng hoặc lớn hơn thiệt hại cần 
phải là nguồn nguy hiểm có khả năng gây ra 
 tránh. Vì thế, yêu cầu này đòi hỏi người 
thiệt hại đến các lợi ích nhất định nếu không 
 thực hiện hành vi ngăn chặn nguy cơ thực 
được ngăn chặn. Nếu nguồn nguy hiểm không 
 tế phải cân nhắc trước khi gây thiệt hại tới 
chứa đựng khả năng gây thiệt hại thì việc gây 
 một lợi ích của người khác. Tuy nhiên, lấy 
thiệt hại (để ngăn chặn nguồn nguy hiểm) 
 tiêu chí nào để “cân, đong, đo, đếm” thiệt 
không được coi là gây thiệt hại trong tình thế 
 hại nào nhỏ hơn thiệt hại nào là một thực 
cấp thiết. Ví dụ, một thuyền trưởng quan sát 
 tế đầy khó khăn. Thông thường, nếu có 
thấy chim ưng biển bay nháo nhác, theo kinh 
 đủ điều kiện để giả định nguy cơ thực tế 
nghiệm của mình, ông ta cho đây là loài chim 
 gây ra toàn bộ thiệt hại là bao nhiêu về 
báo bão, nghĩa là bão sắp tới. Thuyền trưởng 
 mặt vật chất thì tiêu chí để so sánh chính 
ra lệnh ném hàng hóa xuống biển để tàu nhẹ, 
 là sự định lượng về mặt vật chất giữa hai 
tránh bị bão nhấn chìm. Tuy nhiên, thực tế thì 
 lợi ích là lợi ích tránh được thiệt hại và 
bão không đến. Việc làm này không được coi là 
 lợi ích bị thiệt hại. Ví dụ, đám cháy một 
gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết”.6
 ngôi nhà giữa cánh đồng thì thiệt hại toàn 
 - Việc gây thiệt hại phải là sự lựa chọn bộ chỉ là giá trị vật chất của một ngôi nhà 
cuối cùng và duy nhất đó nên có thể so sánh lớn, nhỏ giữa thiệt 
 Với nguyên tắc chung, quyền và lợi hại tránh được với thiệt hại xảy ra. Tuy 
ích hợp pháp của mọi chủ thể đều được nhiên, trong trường hợp cháy một ngôi 
tôn trọng và bảo vệ, không thể vì lợi ích nhà tranh nhưng có thể lây lan đến một 
của chủ thể này mà xâm phạm lợi ích của dãy nhà liền kề thì thiệt hại gây ra để cứu 
chủ thể khác. Vì thế, khi thực hiện hành đám cháy đó nếu chỉ là vật chất thì bao 
vi nhằm bảo vệ các lợi ích đang bị nguy nhiêu cũng được coi là nhỏ hơn thiệt hại 
cơ thực tế đe dọa, trong trường hợp có cần tránh. Mặt khác, nếu gây thiệt hại về 
thể, người thực hiện hành vi nói trên phải sức khỏe, tính mạng của người này khi 
tránh những thiệt hại. Chỉ được phép gây thực hiện hành vi ngăn chặn nguy cơ thực 
thiệt hại để thực hiện hành vi ngăn chặn tế đang đe dọa đến các quyền, lợi ích, 
nguy cơ thực tế trong trường hợp không thậm chí đến tính mạng của người khác 
còn bất kỳ một sự lựa chọn nào khác. Ví thì việc có thể xác định mức độ lớn, nhỏ 
dụ, xe cứu hỏa vào chữa một đám cháy của sự thiệt hại không cũng là vấn đề còn 
bằng một ngõ nhỏ làm sạt hiên nhà của nhiều tranh cãi.
người dân sống trong ngõ đó và dẫn đến 
 Chúng tôi cho rằng, sức khỏe, tính 
ngôi nhà bị sập hoàn toàn, trong khi còn 
 mạng của con người là vô giá, không 
có đường đi khác rộng hơn và nếu đi bằng 
 thể định lượng bằng vật chất nên không 
đường này sẽ không gây thiệt hại thì hành 
 thể gây thiệt hại về sức khỏe, tính mạng 
5  “Tình thế cấp thiết” – Nhóm phóng viên thực hiện. của người này để ngăn chặn nguy cơ, dù 
Báo điện tử Pháp luật Việt Nam ngày 22/11/2016 nguy cơ đó đang đe dọa đến tính mạng 
6  Xem Giáo trình Luật hình sự Việt Nam phần chung của người khác. Vì vậy, chỉ xác định thiệt 
(2008), Đại học Cần Thơ, trang 96. hại gây ra nhỏ hay lớn hơn thiệt hại cần 
38 Khoa học Kiểm sát Số 02 - 2021
 PHẠM VĂN TUYẾT
ngăn chặn nếu thiệt hại gây ra là thiệt hại tiếp đến các lợi ích cần bảo vệ; việc gây 
về vật chất. thiệt hại phải là sự lựa chọn cuối cùng và 
 Mặt khác, khi luật quy định rằng: duy nhất) thì “phần thiệt hại xảy ra do vượt 
“Trường hợp thiệt hại xảy ra do vượt quá quá yêu cầu của tình thế cấp thiết” được hiểu 
yêu cầu của tình thế cấp thiết thì người gây là toàn bộ thiệt hại xảy ra và vì vậy, người 
thiệt hại phải bồi thường phần thiệt hại xảy gây thiệt hại phải bồi thường toàn bộ thiệt 
ra do vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết hại đó.
cho người bị thiệt hại”7 thì “phần thiệt hại ii) Nếu việc gây thiệt hại đáp ứng đủ 
xảy ra do vượt quá yêu cầu của tình thế cấp cả ba điều kiện trên nhưng thiệt hại xảy 
thiết” được hiểu thế nào cũng là vấn đề ra lại lớn hơn thiệt hại cần tránh (không 
cần bàn tới. Chẳng hạn, để đưa xe cứu đáp ứng yêu cầu thứ tư) thì người gây 
hỏa vào chữa đám cháy trong khuôn viên thiệt hại chỉ phải bồi thường phần thiệt 
của một doanh nghiệp, do cổng hẹp nên hại vượt quá (lớn hơn) phần thiệt hại cần 
lực lượng chữa cháy phải đập một đoạn tránh. Chẳng hạn, để cho xe cứu hỏa vào 
tường rào. Tuy nhiên, chỉ cần đập khoảng dập tắt đám cháy một ngôi nhà tranh trị 
5 đến 6m nhưng lực lượng chữa cháy đập giá tối đa khoảng 50 triệu đồng, A đã làm 
đổ khoảng 10m tường rào thì 4m tường bị sạt hiên nhà của B và trị giá thiệt hại là 
đập không cần thiết có bị coi là “vượt quá 70 triệu đồng thì A phải bồi thường phần 
yêu cầu của tình thế cấp thiết không” và vượt quá là 20 triệu đồng.
có phải bồi thường hay không? Chúng tôi iii) Nếu việc gây thiệt hại đáp ứng 
cho rằng về bản chất, 4m tường rào bị đập cả bốn yêu cầu của tình thế cấp thiết thì 
không cần thiết bị coi là “vượt quá yêu người gây ra tình thế cấp thiết phải bồi 
cầu” (vì thực tế chỉ cần đập 6m là xe có thường toàn bộ thiệt hại xảy ra.
thể vào được). Tuy vậy, theo quy định của 
 iv) Nếu việc gây thiệt hại không đáp 
pháp luật hiện hành thì lại không phải bồi 
 ứng điều kiện thứ tư (thiệt hại xảy ra lớn 
thường nếu toàn bộ giá trị của 10m tường 
 hơn thiệt hại cần ngăn ngừa) thì người gây 
đó nhỏ hơn thiệt hại cần ngăn chặn.
 ra tình thế cấp thiết chỉ phải bồi thường 
 2. Nội dung bồi thường thiệt hại phần thiệt hại tương ứng với thiệt hại cần 
 Theo sự phân tích trên, việc gây thiệt ngăn ngừa.
hại nếu đáp ứng đủ cả bốn yêu cầu thì 3. Những bất cập cần khắc phục
được coi là gây thiệt hại đúng với yêu cầu 
của tình thế cấp thiết và do đó, người gây Do luật chưa xác định cụ thể về các 
thiệt hại không phải bồi thường. Ngược nguồn gốc dẫn đến tình thế cấp thiết cũng 
lại, nếu thiếu một trong bốn yêu cầu trên như chưa quy định cụ thể về các yêu cầu 
thì bị coi là gây thiệt hại do vượt quá yêu của tình thế cấp thiết và việc bồi thường 
cầu của tình thế cấp thiết và người gây khi thiếu yêu cầu đó nên dẫn đến thực 
thiệt hại phải bồi thường. Tuy nhiên, việc tế có nhiều trường hợp gây thiệt hại mà 
bồi thường cần phải được xác định trong không thể xác định được việc gây thiệt 
các trường hợp cụ thể sau đây: hại đó có phải là do thực hiện tình thế cấp 
 thiết hay không, người gây ra thiệt hại 
 i) Nếu việc gây thiệt hại không đáp 
 phải bồi thường như thế nào.
ứng cả ba yêu cầu hoặc không đáp ứng 
một trong ba yêu cầu (mục đích của hành Ví dụ, vừa qua báo chí đăng tải vụ lái 
vi gây thiệt hại là nhằm bảo vệ lợi ích xe Đỗ Văn Tiến (Hải Phòng) đã cố gắng 
khác; thiệt hại gây ra phải nằm trong thời đánh lái khi hai nữ sinh bất ngờ ngã trước 
gian nguy cơ đang tồn tại và đe dọa trực xe. Theo đó, khoảng 13h ngày 29/3/2018, 
 tài xế Đỗ Văn Tiến điều khiển xe tải chở 
7  Khoản 1, Điều 595 BLDS năm 2015 đá theo hướng quốc lộ 10 về thị trấn 
Số 02 - 2021 Khoa học Kiểm sát 39
VẤN ĐỀ BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI...
Núi Đèo (huyện Thuỷ Nguyên). Khi đi Chúng tôi kiến nghị xây dựng khái 
đến địa phận xã Hòa Bình, huyện Thủy niệm này như sau: “Tình thế cấp thiết là 
Nguyên, bất ngờ hai cô gái đi trên xe máy nguy cơ xảy ra do hành vi của con người, do 
đã va chạm một phương tiện khác, ngã tài sản, do biến đổi của tự nhiên đang thực tế 
ra đường. Lúc này xe của anh Tiến đi tới, đe dọa trực tiếp lợi ích công cộng, quyền, lợi 
để cứu hai người vừa ngã, anh Tiến liền ích hợp pháp của một chủ thể nhất định”.
đánh lái tránh. Cú đánh lái quá gấp đã - Cần xây dựng chuẩn khái niệm “gây 
khiến xe tải do anh Tiến lái va chạm với 2 thiệt hại đúng với yêu cầu của tình thế cấp 
ô tô đỗ bên đường rồi bị lật nghiêng. Sau thiết”
vụ việc anh Tiến chỉ bị thương nhẹ. Hai cô 
gái may mắn thoát nạn đã nhanh chóng Khi đứng trước một nguy cơ thực tế 
rời khỏi hiện trường. đang đe dọa trực tiếp đến lợi ích công 
 cộng, quyền, lợi ích hợp pháp của mình 
 Về thực tế, toàn bộ số tiền sửa hai chiếc 
 hoặc của người khác, mọi người đều lựa 
xe bị hỏng (xe Toyota hơn 245 triệu, xe 
 chọn cách hành động để ngăn chặn nguy 
Kia hơn 9,9 triệu) đã được anh Tiến thanh 
 cơ đó. Sự lựa chọn này có thể gây ra thiệt 
toán bằng số tiền của những người hảo 
tâm đóng góp. Tuy nhiên về pháp luật, vụ hại cho các chủ thể khác mà người gây 
việc này có phải là tình thế cấp thiết hay thiệt hại không phải bồi thường nếu hành 
không, anh Tiến có phải bồi thường thiệt động gây thiệt hại đúng với yêu cầu của 
hại cho các chủ xe hay không là những tình thế cấp thiết. Trái lại, nếu thiệt hại 
vấn đề còn khá nhiều ý kiến khác nhau gây ra không đúng với yêu cầu của tình 
giữa các luật sư, các chuyên gia pháp lý. thế cấp thiết thì người đó phải bồi thường 
 thiệt hại. Vì lẽ đó, chúng tôi cho rằng cần 
 Để có đủ cơ sở để giải quyết những 
trường hợp tương tự như vụ việc đã xây dựng khái niệm về gây thiệt hại đúng 
nêu, pháp luật cần bổ sung những vấn với yêu cầu của tình thế cấp thiết như sau: 
đề sau đây: “Gây thiệt hại đúng với yêu cầu của tình thế 
 cấp thiết là việc một người vì muốn tránh 
 - Cần xây dựng chuẩn khái niệm “tình 
 những thiệt hại do tình thế cấp thiết gây ra đối 
thế cấp thiết”
 với lợi ích công cộng, quyền, lợi ích hợp pháp 
 Cả Bộ luật hình sự và BLDS đều định của mình hoặc của người khác mà không còn 
nghĩa: “Tình thế cấp thiết là tình thế của người cách nào khác là phải có hành động gây một 
vì muốn tránh một nguy cơ đang thực tế đe dọa thiệt hại nhỏ hơn thiệt hại cần ngăn chặn”. 
trực tiếp lợi ích công cộng, quyền, lợi ích hợp 
pháp của mình hoặc của người khác mà không - Cần xác định cách giải quyết bồi 
còn cách nào khác là phải có hành động gây một thường trong trường hợp tình thế cấp thiết 
thiệt hại nhỏ hơn thiệt hại cần ngăn chặn”. không phải do con người gây ra
 Chúng tôi cho rằng, định nghĩa trên Khoản 2 Điều 595 BLDS năm 2015 chỉ 
chưa lột tả được bản chất của tình thế cấp quy định “người đã gây ra tình thế cấp thiết 
thiết và dường như đó là định nghĩa về dẫn đến thiệt hại xảy ra thì phải bồi thường 
“Gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết”, bởi cho người bị thiệt hại” mà chưa dự liệu 
tình thế cấp thiết là “một nguy cơ thực tế” trường hợp tình thế cấp thiết không có 
chứ không phải là “tình thế của người vì nguồn gốc từ con người (ví dụ như do 
muốn tránh một nguy cơ thực thế”. Vì vậy, sét đánh dẫn đến cháy nhà). Vì thế, ai là 
cần phải có một định nghĩa về tình thế cấp người phải gánh chịu thiệt hại nếu thực tế 
thiết với nội hàm chỉ ra được những căn xảy ra một thiệt hại đúng với yêu cầu của 
nguyên dẫn đến “một nguy cơ đang thực tế tình thế cấp thiết mà không có người gây 
đe dọa trực tiếp lợi ích công cộng, quyền, lợi ra tình thế cấp thiết đó đang còn là một sự 
ích hợp pháp”. bỏ ngỏ của pháp luật./.
40 Khoa học Kiểm sát Số 02 - 2021