Thực trạng vấn đề bảo tồn, phát huy giá trị hệ thống di tích đền miếu đã được xếp hạng ở tỉnh Thanh Hóa trong giai đoạn hiện nay

an thờ lộ thiên. Như vậy, khái 
niệm “đền thờ” là một từ Nôm, không khái quát và bao hàm được các đối tượng thờ 
cúng cũng như nơi thờ cúng. Ở đây chúng tôi dùng khái niệm “Đền miếu” là chỉ đặc 
điểm chung của việc thờ cúng, nơi thờ cúng thần linh nói chung, chúng tôi cũng không 
đề cập đến 3 loại hình kiến trúc (3 phạm trù) thờ 3 đối tượng khác nhau đó là Đình thờ 
thành hoàng, Chùa thờ Phật, Nhà thờ Thiên chúa giáo thờ Đức chúa Jêssu. 
3
 Diệp Đình Hoa (2000), Người Việt ở châu thổ sông Hồng, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, tr. 308-309. 
4
 Đặng Nghiêm Vạn (2002), Hệ thống tôn giáo dân tộc: Đạo thờ tổ tiên, trong công trình Làng ở vùng 
châu thổ sông Hồng: Vấn đề còn bỏ ngỏ, TT Khoa học Xã hội và Nhân văn, Nxb Lao động Xã hội. 
5
 Phạm Văn Đồng (1995), Văn hóa và đổi mới, Tác phẩm và bình luật, Bộ Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 
tr.66. 
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
113 
 2. Thực trạng vấn đề bảo tồn và phát huy giá trị hệ thống di tích đền miếu 
đã đƣợc xếp hạng ở tỉnh Thanh Hóa hiện nay 
 Thực tế cho thấy, những định hướng đúng đắn cho mọi hoạt động đều phải được 
hoạch định trên cơ sở đánh giá chính xác thực trạng tình hình ở từng lĩnh vực. Ở đây 
chúng tôi chỉ trình bày khái quát một số mặt thực trạng về công tác bảo tồn và phát huy 
giá trị di tích thuộc loại di tích đền - miếu ở tỉnh Thanh Hóa trong chặng đường hơn 70 
năm qua, đặc biệt là từ khi có Luật Di sản Văn hóa năm 2001. 
 Có thể nói, ngay sau khi Cách mạng tháng Tám 1945 thành công, trong rất nhiều 
công việc phải làm của một Nhà nước non trẻ, Hồ Chủ Tịch đã ra Sắc lệnh số 45 về 
“Bảo tồn cổ tích trên toàn cõi Việt Nam”, cho đến nay đã có chặng đường hơn 70 năm. 
Bám sát sự chỉ đạo của nhà nước Trung ương, trong lĩnh vực bảo tồn di sản văn hóa, 
trong đó có các di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh đã được triển khai có hiệu quả 
trên cơ sở các quy định của pháp luật, được thể hiện dưới các mặt hoạt động sau đây: 
 Thứ nhất, về công tác kiểm kê di tích: Năm 1995, lần đầu tiên ngành Văn hóa, 
Thể thao và Du lịch triển khai thực hiện kiểm kê di tích trên địa bàn toàn tỉnh. Kết quả 
kiểm kê được 1.535 di tích (bao gồm 4 loại hình: di tích lịch sử, di tích khảo cổ học, di 
tích kiến trúc nghệ thuật, di tích danh lam thắng cảnh. Trong số 1.535 di tích này trừ 
bốn loại di tích gồm đình, chùa, danh lam thắng cảnh, di tích khảo cổ học, còn lại các di 
tích khác thuộc phạm trù di tích đền miếu gồm 183 đền thờ, 114 nghè. Đến năm 2015, 
thực hiện chủ trương kiểm kê di tích của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, tỉnh Thanh 
Hóa tiến hành kiểm kê di tích trên địa bàn toàn tỉnh lần thứ hai. Tổng số di tích lần này 
kiểm kê sơ bộ chúng ta có khoảng hơn 3.000 di tích chưa xếp hạng (con số này chưa 
chính thức được UBND tỉnh công bố, vì nội dung kiểm kê các di tích đang trong quá 
trình biên soạn để hoàn chỉnh và cũng chưa được phân loại). Cuộc kiểm kê lần này ngoài 
di tích khảo cổ học, di tích danh lam thắng cảnh các hang động trong núi đá vôi, loại hình 
đình và chùa, còn lại chúng ta có đến hàng nghìn di tích thuộc phạm trù đền miếu. 
 Kết quả của hai lần kiểm kê di tích nêu trên đã góp phần quan trọng trong việc 
nhận diện, xác định giá trị và lập danh mục để xây dựng kế hoạch xếp hạng và trùng tu 
tôn tạo bảo vệ di tích. 
Thứ hai, về công tác xếp hạng di tích: Năm 1962, lần đầu tiên Nhà nước Việt 
Nam Dân chủ Cộng hòa thực hiện công tác xếp hạng (hoặc gọi là công nhận) di tích ở 
cấp quốc gia. Thanh Hóa có 4 di tích được xếp hạng ở giai đoạn này đó là Khu di tích 
lịch sử Lam Kinh, Thành Nhà Hồ, Khu di tích thắng cảnh Sầm Sơn và Khu di tích khảo 
cổ học Đông Sơn. Trong số 4 di tích được xếp hạng lần này có 4 di tích thuộc loại hình 
đền miếu đó là Điện miếu Lam Kinh (Khu di tích lịch sử Lam Kinh), đền thờ thần Độc 
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
114 
Cước, đền thờ Cô Tiên, đền thờ Tô Hiến Thành (Khu di tích thắng cảnh Sầm Sơn). Đến 
năm 1975, là đợt xếp hạng lần thứ hai, thời gian này chỉ xếp hạng được 01 di tích duy 
nhất là Nhà máy điện Hàm Rồng. Từ năm 1989 đến năm 2000, công tác xếp hạng di 
tích ở giai đoạn này được triển khai mạnh mẽ trên cả hai cấp: cấp tỉnh và cấp quốc gia. 
Di tích đền miếu được xếp hạng cấp tỉnh và cấp quốc gia cũng chiếm một số lượng đáng 
kể. Ở giai đoạn này, nguồn kinh phí để thực hiện lập hồ sơ khoa học chủ yếu do địa 
phương chịu trách nhiệm. 
 Tháng 6 năm 2001, Luật Di sản Văn hóa đã được Quốc hội nước Cộng hòa Xã 
hội Chủ nghĩa Việt Nam thông qua là cơ sở pháp lý cao nhất, là công cụ quan trọng để 
điều chỉnh hành vi của toàn xã hội nói chung, cũng như điều hòa mối quan hệ tương tác 
giữa các nhân tố quyết định trong công tác quản lý di sản văn hóa nói riêng; trong đó có 
vấn đề phân cấp quản lý và xác định rõ trách nhiệm của các cấp chính quyền, các bộ 
ngành ở Trung ương, các tỉnh thành ở các địa phương trong lĩnh vực bảo vệ và phát huy 
giá trị di sản văn hóa. Công tác xếp hạng di tích cấp tỉnh và cấp quốc gia trên địa bàn 
tỉnh được đẩy mạnh. Sau khi có Thông tư số 09/2011/TT-BVHTTDL của Bộ Văn hóa, 
Thể thao và Du lịch quy định về trình tự, thủ tục lập hồ sơ khoa học xếp hạng di tích thì 
việc xếp hạng di tích ở cả ba cấp: cấp tỉnh, cấp quốc gia và cấp quốc gia đặc biệt được 
quy định chặt chẽ hơn về thủ tục pháp lý cũng như về chất lượng hồ sơ khoa học. Tính 
đến ngày 30/12/2016, Thanh Hóa đã xếp hạng được 141 di tích cấp quốc gia, 675 di tích 
cấp tỉnh, trong đó có 273 di tích thuộc loại hình đền miếu; đặc biệt trong đó có 01 di sản 
văn hóa thế giới là Thành Nhà Hồ; 03 di tích được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt là 
Khu di tích lịch sử Lam Kinh; Khu di tích Bà Triệu (gồm 01 đình, 02 đền, 01 miếu, 01 
mộ, 01 lăng mộ) và Hang Con Moong. 
 Nhìn chung, trong chặng đường gần 60 năm qua, đặc biệt từ khi có Pháp lệnh 
bảo tồn di tích năm 1984 và Luật Di sản Văn hóa (2001), hàng loạt di tích ở trong tình 
trạng xuống cấp hết sức nghiêm trọng đã được lập hồ sơ khoa học để xếp hạng ở cả ba 
cấp: cấp tỉnh, cấp quốc gia và cấp quốc gia đặc biệt. Chính nhờ có một sự hoạch định kế 
hoạch và chính sách một cách cụ thể như thế nên hàng loạt các di tích có giá trị đã nhận 
được sự đầu tư đáng kể, đã tránh khỏi tình trạng xuống cấp và được khai thác, phục vụ 
sự nghiệp giáo dục tinh thần yêu nước, tự hào dân tộc và truyền thống cách mạng của 
Đảng và nhân dân ta. 
 Thứ ba, công tác tu bổ, tôn tạo di tích: Chỉ thực sự được triển khai đồng bộ có 
hiệu quả trong khoảng gần 10 năm trở lại đây: Năm 2011, có 55 di tích được trùng tu 
tôn tạo (trong đó có 17 di tích được Nhà nước hỗ trợ kinh phí, còn lại 38 di tích tu bổ 
bằng nguồn kinh phí xã hội hóa hoàn toàn. Kinh phí trùng tu tôn tạo là 77,371 tỉ (trong 
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
115 
đó kinh phí nhà nước cấp cho 17 di tích là 7 tỉ đồng; kinh phí từ nguồn xã hội hóa là 
70,371 tỉ đồng). Năm 2012, có 62 di tích được tu bổ, tôn tạo, trong đó có 25 di tích 
được Nhà nước hỗ trợ kinh phí là 9,4 tỉ đồng, còn lại 37 di tích bằng nguồn kinh phí xã 
hội hóa là 136,556 tỉ đồng. Năm 2013, có 52 di tích được trùng tu tôn tạo, trong đó có 
18 di tích được nhà nước hỗ trợ kinh phí là 9,4 tỉ đồng, còn lại là 116,393 tỉ đồng cho 34 
di tích bằng nguồn kinh phí xã hội hóa. Năm 2014, có 53 di tích được tu bổ, tôn tạo, 
trong đó có 24 di tích được Nhà nước hỗ trợ kinh phí là 10 tỉ đồng, còn lại 98,501 tỉ 
đồng từ nguồn kinh phí xã hội hóa đầu tư cho 29 di tích. Năm 2015, có 49 di tích được 
trùng tu, tôn tạo, trong đó có 35 di tích được Nhà nước hỗ trợ kinh phí là 10 tỉ đồng, còn 
lại 128,414 tỉ đồng từ nguồn kinh phí xã hội hóa đầu tư cho 14 di tích. Năm 2016, 
nguồn kinh phí Nhà nước cấp cho tu bổ tôn tạo 33 di tích là 38,465 tỉ đồng. Như vậy, 
trong 6 năm trở lại đây, có 383 di tích được tu bổ tôn tạo với 650,035 tỉ đồng từ nguồn 
kinh phí xã hội hóa, trong đó nguồn kinh phí Nhà nước cấp là 75,8 tỉ đồng. Trong số 
383 di tích được đầu tư tu bổ thì có 120 di tích thuộc loại đền miếu6. 
 Bên cạnh chương trình mục tiêu địa phương thì phải thừa nhận thời gian qua, 
nhờ có chương trình mục tiêu quốc gia về văn hóa - thông tin của Chính phủ, trong đó 
có mục tiêu tu bổ và tôn tạo di tích mà hàng loạt di tích có giá trị đặc biệt cấp Quốc gia, 
di tích trong danh mục di sản thế giới đã nhận được sự đầu tư đáng kể, đã thoát khỏi tình 
trạng xuống cấp và được khai thác, phục vụ phát triển kinh tế - xã hội của địa phương. 
 Thứ tư, vấn đề ngân sách: Đây là vấn đề quan trọng nhất. Hiện tại số lượng di 
tích lịch sử văn hóa và danh lam thắng cảnh của tỉnh Thanh Hóa là rất lớn; đã xếp hạng 
được 675 di tích cấp tỉnh, 145 di tích cấp quốc gia, 03 di tích quốc gia đặc biệt, 01 di 
sản thế giới; đã có gần 400 di tích được tu bổ, tôn tạo nhưng ở mức độ chống xuống cấp 
- tức là chống sự sụp đổ một vài hạng mục trong di tích, còn khuôn viên, đồ thờ về cơ 
bản vẫn chưa được tu bổ, tôn tạo do đó phần lớn di tích được tu bổ nhưng chưa thực sự 
trở thành những sản phẩm văn hóa để thu hút du khách đến thăm quan du lịch, trên cơ 
sở đó tạo nguồn thu cho ngân sách. Một số di tích có nguồn thu lớn phần lớn tập trung ở 
các di tích tín ngưỡng thờ Mẫu như đền Sòng Sơn, đền Hàn Sơn, Phủ Na, đền Cửa Đạt. 
Đây là thực trạng của vấn đề bảo tồn, phát huy giá trị hệ thống di tích danh thắng nói 
chung, loại di tích đền miếu đã được xếp hạng ở tỉnh Thanh Hóa trong mấy chục năm 
trở lại đây. Tuy nhiên, các di tích đã được tu bổ đều đảm bảo các nguyên tắc khoa học 
về bảo tồn của quốc gia và thỏa mãn các điều của Luật Di sản Văn hóa, Hiến chương, 
Công ước Quốc tế. Cũng chính qua thực tiễn của công cuộc bảo tồn tôn tạo di tích trong 
những năm vừa qua mà chúng ta đã tích lũy được nhiều kinh nghiệm quý báu và phong 
6
 Tư liệu của Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa Thanh Hóa. 
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
116 
phú, đặc biệt là đã nắm vững cả hai mặt cốt yếu của phương pháp trùng tu khoa học: Đó 
là phương pháp luận khoa học và kỹ năng thực hiện, vì vậy các hoạt động trùng tu đã 
đem lại những hiệu quả tích cực về mặt kinh tế và xã hội góp phần quan trọng việc thu 
hút du khách đến Thanh Hóa, tăng cường nguồn doanh thu du lịch về dịch vụ, tạo ra sự 
quan tâm đặc biệt của các tầng lớp xã hội đối với di tích. 
 3. Một số giải pháp 
 Thực trạng của công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa ở tỉnh Thanh 
Hóa hiện nay đang đặt ra những vấn đề cả về mặt lý luận cũng như thực tiễn cần phải có 
phương án giải quyết tích cực, cụ thể là: 
 Thứ nhất, là nhận thức của các cấp, các ngành, toàn xã hội về vai trò, ý nghĩa của di 
sản văn hóa đã được nâng cao nhưng chưa sâu sắc, toàn diện và chưa được cụ thể hóa bằng 
biện pháp, kế hoạch, chương trình và hoạt động cụ thể. 
 Thứ hai, chưa cụ thể hóa trong việc xử lý một cách hài hòa mối quan hệ giữa 
bảo tồn và phát triển, phát huy giá trị di sản trong quá trình đổi mới và hội nhập quốc tế. 
Cá biệt, có nơi vẫn tồn tại xu thế thương mại hóa di tích, đặt các mục tiêu, dự án phát 
triển kinh tế cao hơn mục tiêu bảo vệ di tích. 
 Thứ ba, công tác xã hội hóa hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị di sản còn 
thiếu định hướng, thiếu chính sách, chế tài, cụ thể để khuyến khích, kêu gọi sự đóng góp 
của các tổ chức, cá nhân. Các nguồn lực do dân đóng góp chưa được quy tụ dưới sự 
quản lý của nhà nước một cách chặt chẽ nên không được định hướng để sử dụng một 
cách có hiệu quả nhất. 
 Thứ tư, công tác tuyên truyền về di sản văn hóa chưa được chú trọng thông tin 
về luật còn hạn chế. Hoạt động tổ chức giới thiệu tại các điểm có tiềm năng chưa được 
khoa học, bài bản, chưa có sự kết hợp chặt chẽ giữa các ngành, các cấp trong tổ chức 
khai thác cho phát triển du lịch và phát triển văn hóa. 
 Thứ năm, năng lực tham mưu của đội ngũ cán bộ làm công tác văn hóa cơ sở đã 
có những chuyển biến rõ rệt. Tuy nhiên, vẫn tồn tại nhiều hạn chế như: Trình độ chuyên 
môn nghiệp vụ chưa cao, khả năng vận động quần chúng tham gia và các hoạt động bảo 
tồn di sản văn hóa chưa thực sự hiệu quả. 
 Thứ sáu, nhiều khu di sản vẫn có cư dân sinh sống, đa số có đời sống khó khăn, 
thiếu đất canh tác nên ít nhiều tác động đến công tác bảo tồn và phát huy giá trị cho phát 
triển du lịch. 
 Thứ bảy, nhiều dự án tu bổ di tích được thực hiện nhưng vẫn thiếu sự đồng bộ 
cho di tích, từ tu bổ kiến trúc, nội thất, tới tôn tạo cảnh quan sân vườn, lắp đặt hệ thống 
chiếu sáng, phòng chống cháy, trộm, cải tạo hệ thống đường đi lối lại trong và xung 
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
117 
quanh di tích, xây dựng các khu quản lý và dịch vụ Cơ sở hạ tầng các di tích còn yếu, 
hệ thống giao thông đến di tích không phải đã hoàn toàn thuận lợi, thậm chí với nhiều di 
tích còn rất khó khăn trong việc tiếp cận, nhất là các di tích ở miền núi. 
 Thực trạng đó, đã và đang đặt ra cho công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích 
văn hóa Thanh Hóa đối với việc thực hiện các nội dung chiến lược của sự phát triển 
kinh tế - xã hội của tỉnh còn gặp khó khăn trước mắt cũng như lâu dài. 
Tài liệu tham khảo 
[1]. Phạm Văn Đồng (1995), Văn hóa và đổi mới, Tác phẩm và bình luật, Bộ 
Văn hóa Thông tin, Hà Nội. 
[2]. Diệp Đình Hoa (2000), Người Việt ở châu thổ sông Hồng, Nxb Khoa học 
Xã hội, Hà Nội. 
[3]. Lê Huy Trâm (2003), Nhìn lại cuốn sách Thanh Hóa chư thần lục trong Kỷ 
yếu Hội thảo khoa học Thanh Hóa thời kỳ 1802 - 1930, Nxb Thanh Hóa. 
[4]. Đặng Nghiêm Vạn (2002), Hệ thống tôn giáo dân tộc: Đạo thờ tổ tiên, trong 
công trình làng ở vùng châu thổ sông Hồng: Vấn đề còn bỏ ngỏ, TT Khoa học Xã hội 
và Nhân văn, Nxb Lao động Xã hội. 
[5]. Hệ thống hồ sơ khoa học di tích; 13 tập sách Di tích Danh thắng Thanh Hóa 
và 02 tập sách Lễ hội xứ Thanh do Ban Quản lý Di tích và Danh thắng Thanh Hóa (nay 
là Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa) biên soạn, phát hành. 
PRESERVING AND PROMOTING THE VALUES OF THE 
SYSTEM OF RANKED TEMPLES IN THANH HOA NOWADAYS 
Pham Van Tuan, Ph.D 
Abstract: For nearly 70 years and since the Decree 45 on “the relic 
preservation in Vietnam” issued by President Ho Chi Minh as well as Ordinance on the 
Preservation of Monuments (1984) and the Law Cultural Heritage (2001), many relics 
in general and temples in particular have been prepared to be ranked in the three 
levels: provincial level, national level and special national level. Thanks to these 
plannings and policies, many relics have received considerable investment on reducing 
the degradation and educating the patriotic spirit of the Vietnamese. Thanh Hoa has a 
lagre number of ranked temples which have contributed to the socio-economic 
development nowadays. The paper presents the current situation of preserving and 
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
118 
promoting the values of ranked temples in Thanh Hoa nowadays and analyzes some 
concepts of worship institutions that have been formed together with the formation of 
human communities (villages) in this region. 
Key words: preserve, promote, relic, temple 
(Người phản biện: PGS.TS Trần Văn Thức; ngày nhận bài: 16/10/2017; ngày gửi phản biện 
20/10/2017; ngày duyệt đăng 30/12/2017)