Thử nghiệm trồng cây sa nhân tím dưới tán rừng tự nhiên ở huyện Con Cuông

rong phân khu dịch vụ hành chính mát mẻ, nhiệt độ trung bình từ 20-24 0C, thấp
 Tạp chí
SỐ 8/2020
 Kh-cn nghệ an [9]
 HOẠT ĐỘNG KH-CN
nhất khoảng 10 0C rơi vào tháng giêng, cao nhất không như dự báo: lượng mưa thấp, nhiều đợt
40 0C rơi vào tháng 5 âm lịch. Lượng mưa trung nắng lớn xen kẽ với rét đậm nên khoảng 30%
bình khoảng 2.200mm/năm và 80% tập trung số cây yếu và chết sau khi trồng. Những cây còn
vào mùa mưa. Độ ẩm không khí đạt 85-86%, sống chủ yếu là cây trồng ở các khu vực có tỷ
mùa mưa lên tới 90%, thấp nhất có khi xuống lệ tán che lớn: 40%, 55%, 70%. 
dưới 40% do nắng nóng kéo dài vào mùa hè. - Tháng 6, 7/ 2019: Những cây còn lại ở các
Đất đai ở khu vực này được xác định là feralit khu vực che tán thấp (10%, 25%) tiếp tục héo
đỏ vàng, nhiều mùn do tích lũy của tàn tích lá và chết dần do có nhiều đợt nắng nóng khắc
thực vật. nghiệt liên tục. Những cây ở khu vực che tán
 Dân cư sống trong vùng có người Thái, người cao (55%, 70%), lá xanh đậm và ít phát triển
Đan Lai, người Khơ Mú và người Kinh sống chiều cao. Tỷ lệ sống sót 50%.
trong bản Thịn, bản Khe Mọi (xã Lục Dạ) và bản - Tháng 8-12/2019: Cây bắt đầu đẻ nhánh,
Trung Chính, Trung Hương, Tân Hương (xã Yên thân ngầm phát triển và lan ra xung quanh.
Khê), người dân ở khu vực này có thể tham gia - Tháng 3/2020: Phát quang cây leo và cỏ
vào các hoạt động chuyển giao kỹ thuật, trồng dại, để lại các cây chuối ở khu vực có độ tán
và chăm sóc Sa nhân tím. Sau đó, họ có thể tự che thấp (10%, 25%). Đào hố, bón lót phân
nhân rộng mô hình trên diện tích rừng sản xuất chuồng hoai (0,5kg/hố) và tách 1.000 cây con
hoặc rừng được giao khoán của họ. từ các gốc mẹ sang trồng ở những nơi cây đã
 1.2. Quá trình xây dựng và theo dõi mô hình bị chết trước đây.
Sa nhân tím dưới tán rừng tự nhiên - Tháng 4-6/2020: Các cây phát triển mạnh
 - Tháng 9/2017: Phát quang và loại bỏ thực về chiều cao, và lan rộng ra xung quanh, tạo
bì, để lại các cây che bóng theo tỷ lệ 10%, 25%, thành các khóm rộng 1-2m 2, đặc biệt ở các khu
40%, 55%, 70% trên khu vực hơn 1ha và phân vực có tán che vừa (40%, 55%). Các cây con
chia các lô theo độ dốc, độ tán che. sống khỏe. Những cây trồng và sống khỏe từ
 - Tháng 11/ 2017: Đào hố, bón phân chuồng tháng 12/2018 đến tháng 7/2020 đã bắt đầu ra
hoai, 0,5kg/hố. nhiều hoa và quả.
 - Tháng 12/2017: Đưa 1.500 cây giống là cây 2. hoàn thiện quy trình gây trồng Sa
nhánh con từ Tam Đảo về trồng, tưới nước và nhân tím dưới tán rừng tự nhiên ở miền núi
chăm sóc. Do thời gian nắng nóng kéo dài và nghệ An
khô hạn nên tỷ lệ cây con chết rất cao. Từ việc xây dựng và theo dõi quá trình gây
 - Tháng 6/2018: Tỷ lệ sống sót còn 8%, trồng Sa nhân tím ở mô hình, các kinh nghiệm
nhưng cây rất yếu. và bài học đã được đúc rút để hoàn thiện quy
 - Tháng 8/2018: Đưa 1.000 cây giống nuôi trình gây trồng Sa nhân tím (Amomum long -
cấy mô từ Trạm Nghiên cứu giống cây lâm sản gigulare T.L.Wu ) dưới tán rừng tự nhiên ở miền
ngoài gỗ ở Hoành Bồ (Quảng Ninh) đặt vào núi Nghệ An như sau:
vườn ươm và chăm sóc để cây phục hồi. 2.1. Lựa chọn khu vực trồng 
 - Tháng 9/2018: Phát quang và loại bỏ thực Sa nhân thích hợp với hầu hết các khu vực
bì, để lại các cây che bóng theo tỷ lệ 10%, 25%, đồi núi của miền Tây Nghệ An, nơi có lượng
40%, 55%, 70% trên khu vực hơn 1ha và phân mưa 1.500-3.000 mm/năm, nhiệt độ trung bình
chia các lô theo độ dốc, độ tán che. năm từ 20-25 0C, độ ẩm cao từ 75-90%, độ tán
 - Tháng 11/ 2018: Đào lại 1.500 hố, bón phân che từ 35-50% là phù hợp nhất, độ cao từ 100-
chuồng hoai: 1kg/hố. 800m so với mực nước biển. Sa nhân tím phù
 - Tháng 12/ 2018: Đưa cây giống đã phục hồi hợp với nhiều loại đất: đất nâu đỏ phát triển trên
từ vườn ra trồng bazan, đất feralit màu đỏ vàng phát triển trên đá
 - Tháng 1-5/2019: Tưới ẩm, theo dõi, chăm granit, phiến thạch sét... Đất trồng Sa nhân tím
sóc. Phát quang cây leo và cỏ dại. Do thời tiết cần có tầng đất dày, mát, độ ẩm cao, nhiều mùn,
 Tạp chí
SỐ 8/2020
 Kh-cn nghệ an [10 ]
 HOẠT ĐỘNG KH-CN
thành phần cơ giới trung bình, tơi xốp, có thể hơi Luống gieo rộng 1,0m, dài tùy điều kiện cho
chua, pH từ 5-5,5. Vì thế, trồng Sa nhân tím dưới phép, cao 15-20cm, rãnh luống rộng 35-40cm.
tán rừng thường xanh tự nhiên có các cây gỗ che Đất trên mặt luống được cuốc sâu khoảng 20cm,
bóng là rất phù hợp. Ngoài ra, còn có thể trồng đập đất nhỏ đường kính dưới 5mm, làm sạch cỏ,
Sa nhân tím ven khe suối, bìa rừng, đất nương trộn đều với phân chuồng hoai (liều lượng
rẫy bỏ hóa, ven nương rẫy, trong vườn trồng cây 1kg/1m 2) và phân NPK tỷ lệ 5:10:5 (liều lượng
ăn quả, rừng trồng cây lấy gỗ gần khép tán với 50 gam/1m 2), san phẳng. Đất gieo tốt nhất được
chiều cao dưới cành trên 5m, nơi có độ tàn che khử trùng bằng Benlát nồng độ 0,5% với liều
từ 30-60%. Không nên trồng Sa nhân nơi đất lượng 0,5 lít/1m 2 để chống nấm. 
mỏng, khô, quá nắng. - Tạo bầu: vỏ bầu bằng polyetylen có đáy hoặc
 2.2. Sản xuất cây giống Sa nhân tím không đáy, kích thước bầu 9x12 cm. Thành phần
 2.2.1. Sản xuất cây giống Sa nhân tím từ hạt ruột bầu gồm: 94% đất có thành phần cơ giới thịt
 - Hạt giống được thu hái từ bụi cây mẹ từ 5- trung bình, hàm lượng mùn cao, trộn với 5%
7 tuổi, ở những cây phát triển tốt, có chiều cao phân chuồng hoai, 1% phân NPK (tỷ lệ 5:10:5).
trung bình trên 1,5m, thân khí sinh mập, khóm Trộn đều hỗn hợp ruột bầu theo tỷ lệ nói trên, cho
cây có trung bình từ 1-2 chùm quả/thân. Quả đất vào đáy bầu khoảng 2-3 cm, lèn chặt để định
chín từ tháng 7-8 hoặc từ tháng 11-12, khi vỏ quả hình bầu và giữ đất trong bầu không bị rơi ra, sau
chuyển từ màu xanh sang màu tím mốc, hạt màu đó cho đất đầy tới miệng bầu (không ép chặt đất).
nâu đen. Chọn chùm có quả to, đều, có từ 15-30 - Tạo luống đặt bầu: làm sạch cỏ, san phẳng
quả/chùm. và lên luống rộng 1m, chiều dài luống tùy theo
 - Sau khi thu hái, quả được tách bỏ vỏ, chà điều kiện cụ thể, rãnh luống rộng 50cm, nện chặt
xát cho sạch lớp áo xơ của hạt, chọn hạt chắc mặt luống. Bầu sau khi được đóng xếp sát nhau
bằng cách đãi ngâm trong nước và lấy hạt chìm trên luống. Chung quanh luống đắp gờ cao 5-6cm
và đem gieo ngay. Nếu không gieo ngay, có thể để giữ ẩm và giữ bầu không bị đổ. 
bảo quản lạnh ở nhiệt độ 5-8 0C hoặc ủ cả quả - Làm dàn che: dàn che có độ tàn che 70-80%. 
trong đất hoặc cát ẩm với tỷ lệ 1 hạt/3 cát, để ở - Hạt được xử lý bằng cách ngâm hạt trong
nơi râm mát trong thời gian không quá 3 tháng. nước lã từ 4-6 giờ, vớt ra rửa sạch để ½ ngày cho
 - Nơi gieo ươm là nơi có đất tốt, thông ráo nước rồi gieo trực tiếp trên luống gieo, hạt
thoáng, thoát nước tốt, gần nguồn nước tưới, gần cách hạt 2-3cm đối với luống gieo để cấy vào bầu
nơi trồng, thuận tiện cho việc chăm sóc, bảo vệ. và 4-5cm đối với luống gieo thẳng (không cấy
 Cây sa nhân tím là loài có giá trị kinh tế và sinh thái cao
 Tạp chí
SỐ 8/2020
 Kh-cn nghệ an [11 ]
 HOẠT ĐỘNG KH-CN
vào bầu). Gieo xong, dùng đất mịn rắc đều phủ kín 1,5x2m); 1.600 cây/ha (cự ly 2x3m);
hạt giống dày 0,5cm, rồi phủ một lớp cỏ hoặc rơm rạ 2.500 cây/ha (cự ly 2x2m).
lên trên. Hàng ngày, thường xuyên nhặt cỏ, tưới đủ - Xử lý thực bì: Điều chỉnh độ tàn che,
ẩm, kiểm tra, bảo vệ tránh nấm, côn trùng, động vật để lại các cây gỗ và cây gỗ tái sinh có giá
phá hoại. trị, đảm bảo độ tàn che đạt 40-60%. Mật
 - Khi cây mầm cao 5-7cm, có 2-3 lá, chọn mầm độ cây gỗ để lại từ 100 cây đối với cây gỗ
khỏe, nhổ ra và cấy vào các bầu đã được tưới nước. có đường kính ngang ngực (D 1.3 ) trên
Cây mầm cấy vào bầu sao cho rễ ở tư thế tự nhiên, 20cm và 200 cây có D 1.3 nhỏ hơn 20cm.
tiếp xúc tốt với đất, cây thẳng, không bị dập nát. Cấy Các cây để lại phân bố đều. Phát toàn bộ
cây vào lúc thời tiết râm mát. Cấy xong cần tưới nhẹ thảm tươi, cây bụi, dây leo, bụi rậm dưới
bằng nước sạch. tán rừng, băm nhỏ rồi rải đều trên mặt đất
 - Chăm sóc cây con: Thường xuyên kiểm tra, bảo hoặc gom lại 1 chỗ để đắp vào gốc cây
vệ, tưới nước đủ ẩm, làm cỏ, phá váng (2-3 tuần/1 mới trồng, chú ý để lại cây gỗ tái sinh có
lần). Nếu làm dàn che thì có thể làm mái bằng hoặc giá trị. Rẫy, phát cỏ và cuốc xới xung
mái nghiêng bằng các vật liệu tại chỗ hoặc chuyên quanh hố trồng đường kính rộng 1,0-
dùng đảm bảo độ tàn che 0,7-0,8; chiều cao dàn che 1,2m. 
tối thiểu phải đạt 1,5m. Sau khi gieo được 6 tháng, - Làm đất cục bộ trước khi trồng ít nhất
tiến hành điều chỉnh độ tàn che xuống còn 0,3-0,5. là 20-30 ngày. 
Sau 9-12 tháng, cây đạt tiêu chuẩn đem trồng. - Đào hố: Hố được bố trí theo hàng
 Tiêu chuẩn cây con đem trồng: Cây trên 9 tháng tuổi, song song với đường đồng mức. Khi cuốc
chiều cao 25cm trở lên, có từ 3 lá xanh dạng thuôn trở hố, để riêng lớp đất mặt 1 bên ở phía trên
lên, ở gốc xuất hiện chồi rễ hoặc nhánh con mới, cây dốc. Kích thước hố 50x30x20cm cho
có hệ rễ chùm dài trên 10cm, không bị đứt, không bị trồng bằng hom gốc. Kích thước hố
sâu bệnh, dập nát. 30x30x20cm cho trồng bằng cây con gieo
 2.2.2. Sản xuất cây giống Sa nhân tím từ hom gốc từ hạt (cây mạ hoặc bầu).
 Hom gốc được tách từ khóm cây mẹ: Từ khóm cây - Lấp hố và bón lót: Đào hố xong, lấp
mẹ, tiến hành nhổ tỉa các nhánh cây sa nhân bánh tẻ (1- hố và bón lót bằng cách lấy phần đất mặt
2 tuổi) chưa từng ra hoa quả ở gốc, gốc có mang theo đã loại bỏ rễ cây, sỏi, đá, đã đập nhỏ và
1-2 đoạn thân ngầm có rễ dài 20-30cm. Thời gian tách trộn đều với 1kg phân chuồng hoai và
vào khoảng tháng 2-3 trước khi cây ra hoa. Số nhánh 100g phân NPK (tỷ lệ 5:10:5) hoặc 200g
tách không quá 1/3 tổng số nhánh trong khóm. Dùng phân vi sinh (nếu đất trồng nghèo dinh
dao tách từng nhánh, cắt bỏ bớt các thân rễ, rễ phụ. Nếu dưỡng), lấp đất theo hình mu rùa. 
cây quá cao thì cắt bỏ phần ngọn mang lá, chỉ giữ lại - Trồng cây: Dùng cuốc moi đất, khơi
phần gốc có chiều cao 30-40cm. rộng lòng hố vừa đủ đặt hom cây. Đặt cây
 Chú ý, giữ ẩm rễ bằng cách hồ rễ (nhúng gốc, rễ vào hom thẳng đứng, lấp đất dày 6-10cm, lèn
hỗn hợp đất mùn với nước pha loãng). Khi tách và vận chặt xung quanh gốc. Nếu trồng bầu cây
chuyển cây con tránh xây sát thân ngầm. Tốt nhất tách thì dùng cuốc moi đất khơi rộng lòng hố
hom gốc ngày nào trồng ngay vào ngày đó. Nếu chưa vừa đủ đặt bầu cây, rạch bỏ vỏ bầu, không
trồng ngay, phải giâm hom gốc trong đất ẩm, dưới độ để bầu vỡ, đặt bầu cây thẳng đứng trong
tàn che khoảng 0,5- 0,6, thời gian bảo quản không quá lòng hố, lấp đất dày 6-10cm, lèn chặt gốc.
1 tuần. Tốt nhất là trồng vào ngày mưa. Nếu
 2.3. Trồng và chăm sóc Sa nhân tím trồng không gặp mưa thì phải tưới ngay.
 - Thời vụ trồng: Vụ xuân: tháng 2-4 là tốt nhất; Vụ - Chăm sóc và bảo vệ sau khi trồng:
thu: tháng 8-9. Trong n ăm đầu tiên, nếu trồng vào vụ
 - Mật độ: Tùy thuộc vào điều kiện thực tế của khu xuân chăm sóc 2 lần, nếu trồng vào vụ
rừng mà trồng với mật độ là 1.200 cây/ha (cự ly thu, chăm sóc 1 lần, lần chăm sóc đầu tiên
 Tạp chí
SỐ 8/2020
 Kh-cn nghệ an [12 ]
 HOẠT ĐỘNG KH-CN
được tiến hành sau khi trồng 1-2 tháng. Các năm tiếp cây rất ưa ẩm (80-85%) và râm mát (độ
theo, mỗi năm chăm sóc 2-3 lần vào các tháng 2-3, 6- tán che phù hợp nhất là 35-50%), phù hợp
7, 11-12. Chăm sóc gồm: phát dọn dây leo, cỏ dại xâm trên nhiều loại đất lâm nghiệp khác nhau,
lấn, điều chỉnh độ tàn che, xới đất xung quanh bụi Sa nhưng tầng đất phải dày, mát, độ ẩm cao,
nhân với đường kính rộng từ 1,0-1,5m, không được làm nhiều mùn, thành phần cơ giới trung bình,
tổn thương đến mầm cây đang sinh trưởng dưới mặt tơi xốp. Cần lưu ý, cây trồng từ giống cây
đất. Bón thúc với phân chuồng hoặc 0,1kg NPK/khóm nuôi cấy mô hoặc giống cây ươm từ hạt
trước mùa ra hoa, quả. sẽ sống khoẻ hơn giống cây lấy từ hom
 Chú ý: Lần 1 cần phát dọn dây leo, cỏ dại xâm lấn, gốc. Khi mới trồng cần đảm bảo độ ẩm
rắc gio bếp vào gốc rồi vun đất mặt đường kính 0,8m cao và độ tán che lớn (50-60%), nhưng
xung quanh khóm để giúp cây sai quả, quả chắc. Lần khi cây lớn và cho hoa, trái thì nên giảm
2: phát dọn dây leo, cỏ dại xâm lấn, dọn vệ sinh sạch sẽ độ tán che xuống còn khoảng 35%, giúp
xung quanh gốc, không để cỏ, rác phủ lên chùm quả, cây ra trái tốt hơn./.
xới vun gốc. Lần 3: phát dọn dây leo, cỏ dại xâm lấn,
tỉa cây già, dọn vệ sinh sạch sẽ xung quanh gốc. Bón
thúc 100g NPK, vun đất mặt xung quanh khóm. Rào Tài liệu tham khảo: 
tránh gia súc phá, thú nhỏ ăn quả.
 2.4. Thu hoạch và sơ chế 1. Nguyễn Quốc Bình, 2011, Nghiên cứu phân
 Vào tháng 7-8 (vụ hè), tháng 11-12 (vụ đông) khi loại họ Gừng (Zingiberaceae Lindl.) ở Việt Nam ,
 Luận án Tiến sĩ Sinh học, Hà Nội.
quả chín già, vỏ quả chuyển sang màu tím mốc, gai trên 2. Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn,
vỏ quả ngắn, bóp nhẹ thấy cứng, bóc vỏ ra thấy khối 2018, Quyết định số 89/QĐ-BNN-TCLN ngày
hạt có màu nâu, nếm phần áo hạt có vị ngọt là thu hoạch 1/01/2018 công bố Quy trình sản xuất và cho phép
được. Thu hoạch bằng cách dùng dao tách lấy chùm phổ biến gây trồng cây sa nhân tím tại những nơi
quả, không làm tổn thương các gốc và thân ngầm. có điều kiện sinh thái tương tự nơi khảo nghiệm .
 3. Đào Thị Minh Châu và nnk, 2016, Nghiên
 Quả mang về tiến hành loại bỏ tạp chất, rác, bóc bỏ cứu đề xuất mô hình bảo tồn và phát triển bền
các lá vảy, lá bắc, đem phơi hoặc sấy khô ngay. Khi quả vững lâm sản ngoài gỗ nhằm phục vụ phát triển
gần khô, tách từng quả, bỏ cuống rồi phơi sấy tiếp cho kinh tế xã hội ở khu Dự trữ sinh quyển miền Tây
đến khi khô hẳn. Nghệ An , Đề tài KH&CN tỉnh Nghệ An đã nghiệm
 Quả khô, để nguội cho vào túi ni lông buộc chặt để thu 2016. 
 4. Đào Thị Minh Châu, Trần Minh Hợi, Trần
trên gác bếp hoặc nơi khô ráo, tránh ẩm ướt. Nếu chưa Huy Thái, 2014, Đa dạng các nhóm lâm sản ngoài
bán được ngay thì phải kiểm tra thường xuyên, tránh gỗ được khai thác từ Vườn Quốc gia Pù Mát -
ẩm mốc. Nghệ An , Tạp chí Khoa học Công nghệ, Đại học
 iV. KếT Luận Quốc gia Hà Nội, số 6-2014. 
 Sa nhân tím là loài có giá trị kinh tế và sinh thái cao. 5. Thủ tướng Chính phủ, 2013, Quyết định số
 2355/QĐ-TTg về việc Phê duyệt Đề án phát triển
Hiện nay, nhu cầu thị trường thế giới và trong nước đối kinh tế - xã hội miền Tây tỉnh Nghệ An đến năm
với quả và hạt khô Sa nhân tím rất lớn. Loài này rất phù 2020 . 
hợp khi trồng dưới tán rừng, vừa giúp tăng độ che phủ, 6. UBND tỉnh Nghệ An, 2018, Quy hoạch bảo
bảo vệ hệ sinh thái rừng, vừa nâng cao thu nhập cho tồn đa dạng sinh học tỉnh Nghệ An đến 2020, tầm
người dân. Sau 2 năm trồng có thể cho quả, thu hái nhìn 2030.
 7. UBND tỉnh Nghệ An, 2017, Quyết định số
được khoảng 0,1kg quả khô/gốc. 1187/QĐ-UBND phê duyệt Quy hoạch tổng thể
 Nghiên cứu đã hoàn chỉnh quy trình gây trồng Sa phát triển dược liệu tỉnh Nghệ An đến năm 2025,
nhân tím (Amomum longgigulare T.L.Wu ) dưới tán định hướng đến năm 2030 .
rừng tự nhiên ở miền núi Nghệ An. Nghiên cứu cũng 8. UBND tỉnh Nghệ An, 2016, Quyết định số
đã khuyến cáo các điều kiện sinh thái phù hợp: Địa hình 1731/ QĐ-UBND về việc phê duyệt kết quả kiểm
 kê rừng tỉnh Nghệ An . 
từ bằng phẳng đến dốc dưới 35 0; trên độ cao từ 100-
800m so với mặt nước biển; nhiệt độ tối ưu từ 20-30 0C;
 Tạp chí
SỐ 8/2020
 Kh-cn nghệ an [13 ]