Tập tục truyền thống về làm nhà ở của người Dao Tuyên Quang

nhu 
 tiên hàng trên cùng, mọi người trong gia đình hàng 
cầu quan trọng nhất trong đời sống xã hội” [7, 14]. 
 thứ 2 và hàng thứ 3 đại diện cho tài sản, gia súc, gia 
Cũng như nhiều dân tộc ở nước ta, đối với dân tộc 
 cầm (nhưng với người Dao Quần Trắng họ đặt 
Dao, nhà ở là vấn đề quan trọng trong cả đời sống 
 thành 3 nhúm gạo nếp chứ không phải là hạt gạo), 
vật chất và tinh thần. Đồng bào Dao ở Tuyên 
 sau đó lấy bát úp kín, sáng hôm sau kiểm tra thấy 
Quang cho rằng hướng nhà là một trong những yếu 
 gạo vẫn được để nguyên theo hàng lối đã xếp, 
tố tác động đến đời sống tâm lí của các thành viên 
 không có kiến tha, không có con vật nào đến ăn là 
trong gia đình. Đối với đồng bào các ngành Dao 
 điềm tốt cho phép dựng nhà và sống được ở chỗ đó. 
Tuyên Quang, việc làm nhà theo hướng nào phụ 
 Nhưng đến hôm thử đất gia đình phải chú ý xem 
thuộc vào niên mệnh sinh của chủ nhà (hệ Can 
 mộng và đoán mộng. Nếu nằm mơ thấy người vác 
Chi). Chủ nhà là người đàn ông, là chồng, là cha 
 cuốc xẻng, cây to đổ chắn ngang đường, nhện sa 
của các con trong gia đình, việc xem hướng nhà 
 xuống người hoặc thấy hổ, báo nằm ở chỗ đất thử 
phải mời thầy cúng hoặc người già xem cho. Ở địa 
 thì phải bỏ chỗ đất đó mặc dù gạo đặt trong chỗ úp 
thế không được theo hướng đã xem, nhưng nếu vị 
 bát vẫn nguyên vẹn. Việc làm nghi lễ chọn đất là 
trí làm nhà cùng với một số nhà lân cận thì cùng 
 bắt buộc, nếu không làm mà chỉ chọn hướng rồi 
quay ra hướng đó. Một nguyên tắc bất di bất dịch là 
 dựng nhà thì người sống trong ngôi nhà đó cũng 
nhà phải tựa vào núi, mặt hướng ra đường, không 
 chẳng yên tâm nếu không may xảy ra rủi ro, bệnh 
được quay mặt vào núi. Về hướng nhà, đồng bào 
 tật hoặc làm ăn không phát đạt, người Dao đều cho 
Dao Tuyên Quang có một số điều tránh như sau: 
 là chỗ ở không tốt. 
 “Trong quan niệm của người Dao, hướng nhà 
 Trường hợp dựng nhà trên nền cũ thì không 
rất quan trọng, họ coi hướng nhà là mạch máu của 
 phải trải qua các bước chọn đất, chọn hướng nhà và 
ngôi nhà” [3,91]. Hướng mở cửa chính không cận 
 thử đất, mà chỉ cần đào và san lại nền cho phù hợp 
 với yêu cầu và quy mô, cấu trúc của ngôi nhà mới.
* Khảo sát tại thôn Khuôn Đào, xã Trung Yên, 
huyện Sơn Dương, tỉnh Tuyên Quang 
 T.M.Tu/ No.20_Mar 2021|p.101-106 
 2.2. Việc san lấp nền nhà và chuẩn bị nguyên Ngọ, tháng Dần, tháng Ngọ), đồng bào cho rằng đó 
vật liệu làm nhà, dựng nhà là những tháng chỉ dựng nhà cho người chết như 
 Sau khi đã làm các bước chọn hướng nhà, chọn tảo mộ, cúng tiền vàng để tổ tiên sửa nhà nên không 
đất và thử đất, nếu các việc đó diễn ra đều tốt đẹp dựng nhà cho người sống. Việc chọn ngày vào nhà 
thì người Dao mới tiến hành san lấp nền nhà. Trong mới đối với đồng bào Dao Tuyên Quang rất cẩn 
thời gian san lấp nền nhà cần phải chú ý xem mộng thận, phải nhờ thầy xem sách để dựng vào ngày 
lúc ngủ, nếu nhiều đêm những người trong gia đình, nào, vì theo đồng bào có ngày xấu, nếu dựng nhà 
nhất là chủ nhà nằm mơ thấy những điều không tốt vào ngày đó thì nhà dựng lên sẽ không có người ở, 
đẹp thì cần nhờ thầy cúng xử lí bằng cách đoàn chỉ có cỏ mọc ở trong nhà. 
mộng, xem lại mệnh số của chủ nhà và các con Một vấn đề nữa cũng hết sức quan trọng trong 
cháu trong gia đình, hoặc xem bói thấy có điều gì việc chọn tháng, năm, ngày giờ vào nhà mới là phải 
đe dọa đến tính mạng của người và của trong gia dựa vào tiềm lực kinh tế, sức người trong gia đình 
đình thì việc san lấp nền nhà phải dừng lại, thậm và khả năng giúp đỡ của cộng đồng trong làng, 
chí nếu nguy hiểm thì phải đi tìm đất làm nhà ở nơi cũng như anh em họ hàng xa gần đến giúp để dựng 
khác. Nhưng trong thực tế thì việc này rất ít xảy ra nhà trước đó vài hôm sao cho đến ngày vào nhà 
vì miếng đất đã được lựa chọn rất kĩ để làm nhà. mới cũng lợp được nóc nhà. 
 Trước khi chọn đất làm nhà, người Dao Tuyên 2.3. Nghi thức vào nhà mới 
Quang đã chuẩn bị sẵn nguyên vật liệu cần thiết Trong ngày vào nhà mới tức là ngày cho phép 
như gỗ, tre, nứa Việc tìm kiếm các nguyện vật lợp nóc nhà (đặt cây nóc nhà) có một nghi lễ quan 
liệu cũng phải tuân thủ những quy định: trọng không thể thiếu và phải thực hiện xong trước 
 Khi tre, gỗ, nứa còn nhiều, người Dao chỉ chọn giờ vào nhà mới đó là lễ cúng xin ngày đã chọn vào 
những cây gỗ tốt để làm nhà, kiêng lấy những cây nhà mới. Lễ cúng này xuất phát từ quan niệm của 
gẫy ngọn, cây bị sét đánh, những cây đã đổ, hoặc đồng bào Dao cho rằng: ngày, giờ, tháng năm vào 
những cây có nhiều dây leo. Đồng bào Dao Tuyên nhà mới được thầy cúng lựa chọn rất cẩn thận, 
Quang cho rằng những cây này đã được thần ma sử nhưng qua nhiều thế hệ có thể con cháu quên và sai 
dụng, hoặc làm hỏng nếu đem về dựng nhà sẽ đem phạm vào điều gì đó mà con cháu và thầy cúng 
lại tai họa đau ốm cho con cháu trong gia đình. không không nhớ đến. Nếu ngày vào nhà mới trùng 
 Khi chặt cây làm nhà đối với những cây dùng với một trong những ngày xấu sẽ được tổ tiên và 
làm các bộ phận của khung nhà như cột, kèo, xà các thần thánh đỡ bớt để thay vào đó là ngày tốt 
nhà thì phải chặt vào cuối mùa thu vào những lành. Chẳng hạn như ngày chết của các cụ, ngày 
ngày đầu tháng hoặc cuối tháng âm lịch, tránh chặt sửa mộ của ông bà, ngày kiêng của dòng họ. 
cây vào những ngày có nhiều ánh trăng sáng. Lễ cúng này được tiến hành cúng ở ngoài hiên 
Người Dao Tuyên Quang cho rằng chặt cây vào nhà với các lễ vật như sau: Một thủ lợn đã làm 
thời gian ấy sẽ tránh được mọt, gỗ không bị nẻ, dễ sạch, luộc qua nước sôi, bốn chén rót rượu mời ma, 
khô và dùng được lâu năm hơn. Đồng bào còn cho hai bát cơm hoặc xôi nếp, một chén nước, tiền giấy 
rằng ngày đi chặt cây làm nhà phải được chọn kĩ, âm phủ (tiền giấy âm phủ do đồng bào tự làm 
trong bữa cơm mời anh em đến giúp nhất thiết phải không phải là tiền giấy âm phủ bán ở chợ). Thầy 
làm lễ khấn báo tổ tiên để tổ tiên phù hộ và giúp đỡ. cúng đốt 3 nén hương, thầy cúng cùng chủ nhà cầu 
 Nhà chỉ được phép dựng khi đã chọn ngày, giờ, cúng tổ tiên và các vị thần thánh của người Dao 
tháng năm vào nhà mới. Ngày dựng nhà phụ trong đó có Ngọc Hoàng thượng đế về dự lễ, để cầu 
thường thuộc vào tuổi của chủ nhà, nhưng đối với mong các thần thánh phù hộ, giải tỏa tất cả những 
người Dao Tuyên Quang việc dựng nhà cũng có bất hạnh hoặc thiếu sót mà con cháu có thể mắc 
điều kiêng như: Không trùng với ngày mất của ông phải trong việc chọn lấy ngày, giờ, tháng, năm này 
bà, cha mẹ, không trùng với ngày sấm đầu năm để vào nhà mới. Việc đặt cây nóc nhà phải là người 
Đồng bào còn kiêng không dựng nhà vào tháng 3 đàn ông là chủ nhà làm. 
và tháng 6 âm lịch (dòng họ Bàn của người Dao Nghi thức tiếp theo của lễ vào nhà mới của 
Coóc Mùn) lại kiêng làm nhà vào năm Dần, năm người Dao ở Tuyên Quang là đốt lửa. Người Dao 
 T.M.Tu/ No.20_Mar 2021|p.101-106 
cho rằng bếp lửa là nơi duy trì và thể hiện cuộc một chai nước đặt lên bàn cúng, thầy cúng hành lễ 
sống của từng gia đình, là nơi phản ánh ngôi nhà thông báo và cầu mong tổ tiên giữ nhà, giữ của, sử 
theo đúng nghĩa của nó là có người ở, sinh hoạt. Do dụng chai nước này đuổi thần lửa, không cho thần 
đó, việc nhóm lửa vào nhà mới là nghi thức cần lửa vào nhà ăn cắp lửa. Việc dùng chai nước để 
thiết phải tiến hành, người Dao Đỏ và Dao Tiền gọi phòng lửa cháy nhà được xuất phát từ quan niệm 
là "púa tau pia siàng piáo". Người Dao ở Tuyên của đồng bào là hàng ngày luôn có một con ma gọi 
Quang tiến hành nghi thức nhóm lửa khi đã lợp là thần lửa cứ đến đêm vào nhà lấy trộm lửa trong 
xong nóc nhà mới. bếp có thể làm cháy nhà. Đồng bào còn lưu giữ câu 
 Trước khi thực hiện nghi thức nhóm lửa, đối với chuyện kể rằng: Ngày xưa nhiều nhà phải giữ lửa ở 
người Dao Đỏ, Dao Tiền, Dao Quần Chẹt là bếp suốt ngày đêm để nấu nướng, một hôm con ma 
nhóm Dao ở nhà nền đất, gia chủ cần chọn một chỗ lửa lên vào nhà lấy lửa, làm lửa rơi vãi lửa, gây 
ở trong nhà, nơi định làm bếp nấu nướng. Bếp cháy nhà của nhiều gia đình. Các gia đình kiện lên 
không nhất thiết phải ở bên phải hoặc bên trái của Ngọc Hoàng và được Ngọc Hoàng mách đề phòng 
nhà mà bên nào rộng hơn, thuận lợi hơn thì đặt thần lửa bằng cách nhờ ma tổ tiên dùng chai nước 
bếp Riêng nhóm Dao ở nhà sàn như Dao Quần 
 treo trên cửa chính sát mái nhà để xua đuổi không 
Trắng, Thanh Y, Áo Dài thì chỗ đặt bếp đã được 
 cho ma lửa vào nhà. 
chuẩn bị sẵn bằng việc đổ đất và nén chặt vào một 
 2.4. Tập quán tín ngưỡng liên quan đến việc 
khuôn gỗ, trong đó có đặt kiềng để đun nấu. 
 cư trú trong nhà 
 Trong ngày vào nhà mới, củi khô được đặt sẵn 
trong bếp. Chủ nhà là người đầu tiên nhóm lửa, nếu Đồng bào Dao ở Tuyên Quang đều quan niệm 
gia đình đó tồn tại 3, 4 thế hệ thì người đàn ông cao rằng: Trong ngôi nhà của mình có nhiều loại ma 
tuổi nhất trong gia đình sẽ là người nhóm lửa và khác nhau cùng chung sống để phù hộ độ trì cho gia 
nếu không còn đàn ông mà đó là người phụ nữ cao đình về nhiều mặt như sức khỏe, tài lộc, giữ gìn 
tuổi nhất trong gia đình thì người đó sẽ là người không cho các loại hồn ma vía xấu vào làm hại 
nhóm lửa đầu tiên. Còn đối với người con trai đang những người trong gia đình Đó là các loại ma 
ở cùng gia đình, có điều kiện ra ở riêng, khi làm như ma tổ tiên, ma buồng, ma bếp, ma cửa, việc 
nhà mới thì người nhóm lửa là ông bố hoặc bà mẹ thay chai nước chống hỏa Những người sống 
với ý nghĩa bố, mẹ là người chia lửa cho các con. trong gia đình, mà đứng đầu là chủ nhà phải có 
 Khi lửa đã cháy, tất cả mọi người già, trẻ, trai, trách nhiệm tuân theo những phong tục tập quán 
gái, khách gần, khách xa đều vây quanh bếp lửa thờ cúng các loại ma đó để được phù hộ. “Trong 
hồng, rót rượu chúc mừng gia chủ và gia đình sống quan niệm của người Dao, ma nhà hay còn được 
trong nhà mới làm ăn phát đạt, hạnh phúc như bếp gọi là thần hộ mệnh do Ngọc Hoàng cử xuống giúp 
lửa đang bốc cháy. Sau đó, bếp lửa dùng vào việc người Dao trừ tà ma, ác quỷ, phù hộ và che chở 
đun nước hay nấu nướng thức ăn thì gia đình đó cho họ vì vậy, người Dao phải thờ phụng thần hộ 
phải giữ cho bếp lửa đó cháy đỏ trong một ngày mệnh tại nhà” [3, 129-130]. 
đêm, có những nơi giữ lửa cháy ba ngày, ba đêm. Nơi linh thiêng nhất trong ngôi nhà là nơi thờ 
 Ở đây, chúng tôi xin lưu ý rằng đối với dân tộc cúng tổ tiên. Nếu chủ nhà là thầy cúng thì cạnh bàn 
Dao Quần Trắng hiện nay nếu ở nhà sàn thì bếp lửa thờ tổ tiên có các dụng cụ phục vụ cho việc cúng 
vẫn được đặt ở nửa phía trước của ngôi nhà, còn đối bái như trống, chiêng, chũm chọe, chiêng, sách 
với đồng bào Dao Đỏ, Dao Tiền, và Dao Quần Chẹt cúng, tranh ảnh Nên người Dao ở Tuyên Quang 
thì bếp đã được làm riêng nhưng liền kề với nhà không cho những sản phụ đang ở cữ đến gần bàn 
lớn, nhưng những nghi thức vào nhà mới vẫn được 
 thờ, kiêng không cho phụ nữ nhất là khách duỗi hai 
tuân thủ một cách chặt chẽ như đã trình bày. 
 chân ngồi đối diện với bàn thờ. Đối với người Dao 
 Riêng ngành Dao Áo Dài và Dao Tiền, từ lúc ngành Quần Trắng, Thanh Y, Áo Dài, phía dưới 
đốt lửa vào nhà mới cần phải làm lễ chống hỏa, bàn thờ tổ tiên còn có bàn thờ cúng Thổ Công, Thổ 
tiếng Dao gọi là "phát tàu chùng" tức là treo chai Địa và thần chăn nuôi. Bàn thờ này cũng linh 
nước chống hỏa ở phía trên cửa chính, người ta lấy thiêng như bàn thờ tổ tiên. 
 T.M.Tu/ No.20_Mar 2021|p.101-106 
 Theo quan niệm của đồng bào Dao Tuyên chỉ cần có trứng luộc, hương và một ít tiền giấy âm 
Quang, tất cả các bếp lửa trong nhà dùng để đun phủ là được. 
đều có ma, đó là ma bếp. Do vậy, bếp lửa cũng là 3. Kết luận 
nơi linh thiêng, nhất là bếp nấu cám lợn và nấu ăn. 
 Văn hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số 
Tùy theo từng dòng họ, từng ngành Dao, người ta nói chung là tài sản vô giá đối với một nền văn hóa 
kiêng không cho sản phụ đang ở cữ bước qua bếp đa sắc tộc như Việt Nam. Trong đó, nhà ở truyền 
hoặc trèo lên bếp lò nấu cám lợn, không được phơi thống của người Dao là một nét đặc sắc đã tồn tại 
quần áo lên trên bếp, không nướng thịt chó, không lâu đời góp phần phản ánh, thể hiện bản sắc văn 
cho trẻ đái vào bếp, khi sưởi lửa không được hơ hoá của các dân tộc thiểu số trên đất nước Việt 
mông, đùi lên trên bếp. Nam nói chung và trên địa bàn tỉnh Tuyên Quang 
 nói riêng. Hiện nay, cuộc sống du canh, du cư của 
 Ma cửa được người Dao Tuyên Quang cho rằng 
 đồng bào Dao Tuyên Quang không còn nữa. Trong 
đó là ma gác cửa để không cho các loại ma xấu vào 
 quá trình tồn tại và phát triển, định canh, định cư 
nhà, canh giữ cho ngôi nhà và những người sống làm ruộng nước và sống xen kẽ với các dân tộc 
trong ngôi nhà đó được an toàn. Ma cửa còn là khác như: Kinh, Tày, Nùng ngôi nhà truyền 
người canh gác khi ma tổ tiên về thăm nom con thống của người Dao đã không còn được như cũ, 
cháu, hoặc được con cháu mời về để thỉnh cầu được dần mất đi để nhường chỗ cho ngôi nhà hiện đại 
phù hộ độ trì một vấn đề gì đấy. Ở các người Dao phù hợp với đời sống hiện tại. Tuy nhiên, những 
Tuyên Quang, ở cửa chính ra vào người ta thường phong tục, tập quán trong quá trình làm nhà ở từ xa 
đào lỗ nhỏ để thầy cúng yểm vào đó và dán giấy đỏ xưa cho đến nay thì vẫn còn được lưu giữ. 
ở phía trên của chính. Vào các dịp lễ tết hoặc mùng REFERENCE 
một và 15 âm lịch hàng tháng thường có thắp 1. Ninh Van Do (editor), (2003), Traditional 
hương ngay cạnh cửa chính. Culture of Tay, Dao, San Diu ethnic groups in 
 Tuyen Quang, Ethnic Culture Publishing House, 
 Người Dao ở Tuyên Quang còn có quan niệm 
 Hanoi. 
về ma giường, ma buồng. Loại ma này làm nhiệm 
 2. Phan Ngoc (2006), Vietnam cultural 
vụ canh giữ cho sự bình yên cho những người ngủ identities, Literature Publishing House, Hà Nội. 
trong buồng, Người Dao ở Tuyên Quang không lập 
 3. Chao Van Lam (2015), Traditional houses 
bàn thờ ở trong buồng, họ chỉ cúng khi bói ra ma of Dao people in Lao Cai, Social Sciences 
buồng là thủ phạm gây ra những chuyện như làm Publishing House, Hanoi. 
trẻ con khóc, làm người ngủ trong buồng không 4. Pham Nhan Thanh (2011), Ethnic Cultures 
yên, hay mơ thấy những điều quái dị trong nhiều in Vietnam, Dan tri Publishing House, Hanoi. 
đêm. Việc ma buồng phật ý làm cho người ngủ 5. Đo Quang Tu, Nguyen Lien (2010), Dao 
không yên hay trẻ con quấy khóc có nhiều nguyên people in Vietnamese ethnic community, Ethnic 
nhân như có sự va chạm mạnh vào buồng, thay đổi Culture Publishing House, Hanoi. 
giường ngủ không đúng ngày, trẻ con phóng uế bẩn 6. Nguyen Khac Tung (2015), Traditional 
xuống giường Do vậy, người Dao rất thận trọng houses of Vietnamese ethnic groups (volume 1), 
 Social Sciences Publishing House, Hanoi. 
trong việc sửa lại buồng, thay đổi giường ngủ ở 
 7. Nguyen Khac Tung (2015), Traditional 
trong buồng. Nếu trong buồng có trẻ sơ sinh đang 
 houses of Vietnamese ethnic groups (volume 2), 
ở, hoặc có phụ nữ mang thai thì tất cả những công 
 Social Sciences Publishing House, Hanoi. 
việc sửa chữa ở trong buồng và giường phải kiêng 
kị tuyệt đối. Việc cúng ma buồng cũng đơn giản,