Phật giáo xứ Thanh nhìn từ góc độ lịch sử

vào Việt Nam, các nhà sư Ân Độ đã thờ thần một bàn chân biểu thị cho 
đạo, diễn ra trong các năm 36, 37, 84, 159, 183...” [1, tr.79]. Để chứng minh luận điểm 
này, ngược dòng lịch sử cho thấy, thiết chế của đạo Phật ở Việt Nam ban đầu chưa phải 
là chùa chiền, tượng pháp mà khởi đầu việc thờ Phật bắt đầu từ thờ dấu chân Phật Tổ. 
Điều đó còn truyền lại câu chuyện nhà sư Cà Sa Đồ Lê ở chùa Dâu (Bắc Ninh) dựng 
một chân giảng kinh kệ và xoay mình theo hướng mặt trời. Tục thờ thần Độc Cước 
chính là ảnh xạ của tục thờ dấu chân của đạo Phật.
 Những di vật được tìm thấy ở Lạch Trường (Hậu Lộc), một trong những cửa 
biển lớn của khu vực Bắc Trung bộ, cũng là trung tâm kinh tế chính trị trù mật của xứ 
Thanh thời đầu công nguyên. Đáng kể là “cây đèn đồng Lạch Trường” được nhà khảo 
cổ học Thụy Điển, ông O. Janse tìm thấy năm 1935, trong một ngôi mộ gạch có niên đại 
vào những thế kỷ đầu công nguyên. Cây đèn đồng này có một đặc điểm kỳ lạ: Vừa là 
đèn, vừa là tượng mang dáng vẻ của một người đàn ông, nhưng hình dáng có nhiều chi 
tiết khác với đặc điểm nhân chủng Việt cổ mà tương đồng hơn với dáng vóc nam giới ở 
các vùng Trung Á hay Ân Độ, như: râu quai nón, mái tóc hình xoáy ốc, sống mũi nổi 
cao, môi trễ, rốn l ồ i. Theo lý giải của ông Janse, nhân vật chính của cây đèn hình 
người quỳ này thiếu đi tất cả đặc điểm của người Trung Hoa mà mang đặc điểm của 
Phật Buddha của Ân Độ. Sự hiện diện của các di vật này là minh chứng lịch sử đánh
 73
 TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
dấu giao thoa văn hóa Việt - Ân đậm nét trong giai đoạn đầu Phật giáo du nhập vào 
Thanh Hóa.
 Bên cạnh đó, thông qua các tư liệu lịch sử được ghi chép trong sử sách, văn 
bia... thì từ thế kỷ thứ VII trở đi, Ái Châu (tên gọi của tỉnh Thanh Hóa giai đoạn đầu) 
nói riêng và Giao Châu nói chung đã bắt đầu du nhập hai phái Thiền Tông của Phật giáo 
Trung Quốc, đó là các phái Nam Phương và Quan Bích. Hai phái Thiền tông này là cơ 
sở chủ yếu của Phật giáo Việt Nam trong thời kỳ độc lập sau này.
 Thông qua các cứ liệu vừa nêu trên, có thể tạm cho phép khẳng định rằng, vào 
khoảng thế kỷ thứ VI, thứ VII sau công nguyên, ở Ái Châu (Thanh Hóa), đạo Phật đã 
thịnh hành, với những “ngôi chùa nổi tiếng được ban xá lị để dựng tháp thờ” [3, tr. 664]. 
Nhưng thời kỳ này, Phật giáo Thanh Hóa không hình thành một môn phái riêng biệt, 
không có những trung tâm lớn với cả một hệ thống như các địa phương khác trên cả 
nước, mà chỉ dừng lại ở những hang, chùa nhỏ hẹp. Điểm khác biệt rõ rệt là Phật giáo 
Thanh Hóa buổi đầu, thích nghi với những cư dân vùng biển hơn là những người dân 
làm nông nghiệp ở vùng Bắc Bộ [1, tr. 79, 80].
 Thời kỳ Ngô, Đinh, tiền Lê, triều đình đều coi Phật giáo là tôn giáo chính thức, 
tạo điều kiện mở rộng và phát triển đạo Phật. Do đó, Phật giáo đã lan rộng đến nhiều 
vùng trong nước mà trung tâm là Bắc sông Hồng với các chùa nổi tiếng như Luy Lâu, 
Kiến Sơ... đồng thời có thêm các trung tâm mới ở nam sông Hồng như Đại La, chùa 
Khai Quốc/Trấn Quốc (Thăng Long, Hà Nội); ảnh hưởng của Phật giáo cũng không 
ngừng được mở rộng trong đời sống nhân dân, kết hợp chặt chẽ với tín ngưỡng dân gian 
cổ truyền... Trong điều kiện như vậy, Phật giáo ở Thanh Hóa cũng đã có bước phát triển 
mới. Thời kỳ này, cạnh các cửa biển Lạch Trường (Hậu Lộc), Bạch Câu, Thần Phù 
(Nga Sơn), Hà Trung, Đông Sơn, Thiệu Hóa, Vĩnh L ộ c . đã có các ngôi chùa lớn được 
tạo dựng điển hình như chùa Hương Nghiêm, chùa Trinh Nghiêm, và chùa Minh 
Nghiêm (thuộc Thiệu Hóa và Đông Sơn ngày n a y ). Các chùa này ra đời sớm và không 
ngừng được tu sửa, trùng tu qua các giai đoạn lịch sử. Theo sử liệu, thời tiền Lê, khi 
Vua Lê Hoàn đi tuần du đến Giang Ngũ huyện, thấy chùa chiền đổ nát liền cho tu sửa 
lại. Đến thời Lý, khi Vua Lý Thái Tông đi tuần phương Nam, tới Ái Châu, ghé thăm 
cảnh chùa, thấy cột kèo đã gãy cũng bỏ sức trùng tu. Những sử liệu này cho thấy, đến 
trước thế kỷ X, nhiều ngôi chùa đã ra đời trên đất Thanh Hóa, đánh dấu sự du nhập và 
phát triển từ rất sớm của đạo Phật ở tỉnh Thanh.
 Thời Lý, Trần, xã hội Việt Nam đã đạt đến sự ổn định, nhà nước Trung ương tập 
quyền được tổ chức và ngày càng hoàn bị. Vua Lý Công Uẩn, người sáng lập ra nhà Lý
74
 TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
là người đã lớn lên trong chùa, trong cuộc vận động lên ngôi của ông, cũng có sự tham 
gia và ủng hộ của các nhà sư như: sư Vạn Hạnh, sư Đa Bảo... Do đó, khi lên ngôi, nhà 
vua đã ban nhiều sắc lệnh nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho Phật giáo phát triển. Dưới 
sự ủng hộ và cho phép của nhà vua, chùa chiền được mở rộng, số lượng tăng ni phật tử 
ngày càng tăng lên. Nhà vua còn sai sứ sang Trung Quốc xin kinh Tam Tạng về truyền 
dạy trong chùa, mở rộng đến chúng sinh. Do đó, trong triều đình thì đạo Phật là rường 
cột, ngoài xã hội thì tràn ngập không khí tu hành, “dân chúng quá nửa làm sãi, chỗ nào 
cũng có chùa chiền” (lời bàn của Lê Văn Hưu trong Đại Việt Sử ký toàn thư). Đây cũng 
là thời kỳ vàng son của Phật giáo xứ Thanh. Hàng loạt các ngôi chùa được xây dựng 
mới hoặc tu sửa lại, các sinh hoạt văn hóa cũng như tập tục dân gian đều mang đậm sắc 
thái đạo Phật, điều này góp phần phong phú hơn đời sống văn hóa tinh thần của nhân 
dân xứ Thanh. Trong thời kỳ này, vùng đồng bằng và ven biển phía Bắc Thanh Hóa đã 
trở thành một trung tâm Phật giáo lớn của khu vực, với các cổ tự nổi tiếng như: Chùa 
Hương Nghiêm (Giáp Bối Lý) một kiến trúc bề thế với tâm niệm “ngàn năm không mai 
một” như văn bia ở chùa đã ghi tạc; chùa Báo Ân (núi An Hoạch) được Lý Thường Kiệt 
sai Vũ Thừa Thao đi dò tìm đá suốt 19 năm mới xây cất bằng sự hưng công của nhân 
dân cả vùng; chùa Linh Xứng xây dựng từ năm 1008 đến năm 1010 dưới chân núi 
Ngưỡng Sơn (nay là xã Hà Ngọc, Hà Trung) hoành tráng tới mức “trước cửa chính treo 
chuông vàng, một tiếng chày kình ngân vang khắp chốn” (Thơ văn Lý - Trần); chùa 
Sùng Nghiêm Diên Thánh (Hậu Lộc) được trùng tu trên nền cũ, năm 1116 Lý Nhân 
Tông đi tuần du phương Nam đã nghỉ lại Thanh Hóa. Để kỷ niệm chuyến đi này của nhà 
vua, Chu Công đã xuất lĩnh dân cư, già trẻ giúp sức xây dựng lại chùa; chùa Đông Sơn 
(ở làng Đông Sơn, thành phố Thanh Hóa) dựng dưới chân núi Long Đọi do danh sư 
Quan Thiệu họ Phạm trụ trì xây cất ở một vùng sơn thủy hữu tình, là chốn tiêu dao của 
Vua Trần Dụ Tông, Phạm Sư Mạnh, Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tông...; chùa Hưng Phúc 
(Quảng Hùng, Quảng Xương) là ngôi chùa không chỉ là nơi tu hành, tụng kinh niệm 
Phật, mà còn là chứng tích ghi nhớ chiến công của quân và dân Thanh Hóa trong cuộc 
kháng chiến chống quân Nguyên Mông năm 1285...
 Từ thời Lê sơ trở đi, Nho giáo được triều đình trọng dụng, ngày càng khẳng định 
vị trí chủ đạo trong đời sống xã hội người Việt. Phật giáo không còn giữ vai trò quốc 
giáo, nhưng vốn đã ăn sâu bám rễ trong tinh thần, tình cảm người dân, nên vẫn lưu 
truyền với đạo đức truyền thống của dân gian trong nước nói chung, của người dân quê 
Thanh nói riêng. Thời Lê sơ với những thành tựu rực rỡ sau kháng chiến chống Minh 
thắng lợi, đã xây dựng một chế độ phong kiến Trung ương tập quyền vững mạnh, tạo
 75
 TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
cho đất nước một thời “Thiên hạ âu ca”. Tuy nhiên, giai đoạn cuối, nhà Lê đã để mất 
ngôi về tay nhà Mạc, dẫn đến tình trạng chiến tranh Nam Bắc triều tranh giành quyền 
lực liên miên. Chiến tranh Nam Bắc triều đã đẩy người dân vào cảnh loạn ly, khốn đốn. 
Đây cũng là thời kỳ mà tư tưởng, tình cảm của nhân dân đối với Phật giáo được hồi 
sinh, họ đã tìm thấy ở đạo Phật niềm an ủi tinh thần trong cảnh đất nước loạn lạc, cuộc 
sống khổ cực, lầm than. Các quan niệm của đạo Phật như: Đời là bể khổ, thế gian vô 
thường, từ bi cứu khổ, nhân quả nghiệp báo... được dân gian tiếp nhận và biến đổi theo 
quan niệm và đạo đức dân gian. Chính các vua chúa nhà Trịnh, Nguyễn vì muốn kéo 
các phật tử theo mình mà cũng dần trở nên mộ đạo, thúc đẩy nhiều chủ trương phục hồi 
và phát triển Phật giáo. Các chúa Trịnh như: Trịnh Tạc, Trịnh Cương, Trịnh Giang... 
đều cho lập chùa mới và tu sửa những chùa cũ đã hư hỏng. Trên đất Thanh Hóa, hàng 
loạt các ngôi chùa được tu sửa, dựng mới. Tiêu biểu là chùa Hoa Long (Vĩnh Thịnh, 
Vĩnh Lộc), ngôi chùa còn lưu lại nhiều hiện vật kiến trúc gỗ, đá có giá trị nghệ thuật 
cao, trở thành một trong những biểu tượng độc đáo của kiến trúc gỗ truyền thống 
Thanh Hóa.
 Dưới thời Nguyễn, Nho giáo được nhà nước ra sức đề cao, triều đình đã tìm 
cách đưa lên vị trí độc tôn và bài xích, đả kích các tôn giáo khác. Để hướng triều thần và 
nhân dân tập trung và trung thành với tư tưởng trung quân, có những vị vua thậm chí đã 
xa lánh, hoài nghi đạo Phật. Mặc dù, không được triều đình xem trọng, nhưng Phật giáo 
vẫn được nhân dân tôn thờ, tiếp thu và phát triển như một truyền thống tín ngưỡng đã 
có. Một loạt các chùa cũ đã được nhân dân đóng góp và bỏ công sức trùng tu như: chùa 
Dâu, Bút Tháp, Phật Tích, Tây Phương... Ở Thanh Hóa, các chùa Sùng Nghiêm, Hương 
Nghiêm, Long Cảm... cũng đã được các Phật tử hưng công sửa chữa.
 Đến thời kỳ thuộc Pháp, Phật giáo đã lan tỏa hết các vùng, miền trên đất Thanh 
Hóa. Hầu hết các xã các vùng ở trung du, đồng bằng Thanh Hóa đều có chùa, đồng thời 
chùa được phát triển lên cả các huyện miền núi như: Cẩm Thủy, Thạch Thành, Ngọc 
Lặc, Lang Chánh... Riêng ở Cẩm Thủy, có tới hàng chục ngôi chùa được xây dựng hòa 
vào cảnh trí thiên nhiên trong các hang động núi đá vôi, cạnh các dòng suối. Một hệ 
thống chùa chiền được chú trọng phát triển bên cạnh các đình làng, nghè, phủ, đền, 
miếu nhằm đáp ứng nhu cầu văn hóa, tâm linh phong phú, đa dạng của nhân dân. Trong 
hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, với tinh thần “cả nước cho tuyền 
tuyến”, Phật giáo Việt Nam nói chung và Phật giáo Thanh Hóa nói riêng đều chú trọng 
vào công tác phục vụ cho cuộc đấu tranh thống nhất đất nước, giành lại nền độc lập của 
dân tộc hơn là mở rộng, phát triển Phật giáo. Hưởng ứng cuộc đấu tranh của toàn dân
76
 TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
tộc, nhiều nhà sư trẻ đã “cởi áo cà sa, khoác chiến bào” ra nhập quân đội, dũng cảm 
không ngại gian khó, hy sinh chiến đấu chống lại kẻ thù xâm lược. Các nhà sư cao niên 
ở địa phương thì đứng ra đoàn kết nhân dân, giúp đỡ bộ đội, động viên các Phật tử tăng 
gia sản xuất, chống chiến tranh phá hoại của kẻ địch, góp phần vào cuộc đấu tranh giành 
độc lập dân tộc, thống nhất Tổ quốc. Đồng thời, nhiều ngôi chùa trên đất Thanh Hóa là 
cơ sở cách mạng, là nơi che dấu, nuôi dưỡng cán bộ cách mạng, thương bệnh binh, là 
những địa chỉ tin cậy và cơ sở liên lạc của cách mạng xứ Thanh như: chùa Trần (Hà 
Trung) là nơi thành lập chi bộ Đảng Cộng sản đầu tiên của huyện Hà Trung; chùa Vĩnh 
Thái (Nông Cống) là địa điểm liên lạc và là nơi che chở cho các chiến sĩ cách mạng; 
chùa Đông Tác là ga tạm, nơi tập kết hàng hóa chi viện cho tiền tuyến; chùa Mật Đa là 
trạm cứu chữa thương binh trong những ngày Hàm Rồng rực lửa...
 Thời kỳ chống Mỹ, trong cuộc chiến đấu bảo vệ cầu Hàm Rồng huyết mạch giao 
thông quan trọng của cả nước, biểu dương ý chí quật cường của quân dân Thanh Hóa, 
đặc biệt là quân dân Nam Ngạn, đã có sự tham gia của vị hòa thượng Thích Đàm Xuân 
cùng những tín đồ phật giáo góp phần làm nên chiến thắng 3,4/4/1965 đánh bại cuộc 
chiến tranh dùng không quân phá hoại miền Bắc Việt Nam của đế quốc Mỹ.
 Chiến tranh kết thúc, đất nước thống nhất, Bắc Nam sum họp một nhà. Đây là 
yếu tố và bối cảnh thuận lợi, khơi dậy nguyện vọng thiết tha thống nhất Phật giáo của 
toàn thể tăng ni, phật tử. Để thực hiện nguyện vọng thống nhất của toàn thể tăng ni, phật 
tử cả nước, Đại hội đại biểu thống nhất Phật giáo Việt Nam đã được tổ chức từ ngày 4 
đến ngày 7 tháng 11 năm 1981 tại chùa Quán Sứ - Hà Nội, Giáo hội Phật giáo Việt Nam 
chính thức thành lập trong sự đoàn kết nhất trí cao của tăng ni, phật tử Việt Nam và của 
toàn thể đại hội. Ở Thanh Hóa, thực hiện nghị quyết Đại hội Phật giáo toàn quốc lần thứ 
nhất, tăng ni, phật tử tỉnh Thanh Hóa đã tích cực vận động thống nhất các sơn môn, 
pháp phái với sự hỗ trợ, giúp đỡ của Trung Ương giáo hội và các cấp ủy Đảng, chính 
quyền, đoàn thể nhân dân tỉnh Thanh Hóa, Ban đại diện Tỉnh hội Phật giáo Thanh Hóa 
được thành lập ngày 1 tháng 11 năm 1984, tại chùa Thanh Hà, phường Nam Ngạn (nay 
là phường Trường Thi, thành phố Thanh Hóa). Năm 1992, Ban đại diện được nâng cấp 
thành Ban Trị sự Tỉnh hội Phật giáo Thanh Hóa. Sự ra đời của Tỉnh hội Phật giáo Thanh 
Hóa không những đánh dấu sự trưởng thành, phát triển của Phật giáo Thanh Hóa, mà 
còn khẳng định sự đóng góp không nhỏ của Phật giáo trong công cuộc xây dựng Thanh 
Hóa trên con đường hội nhập và phát triển theo phương châm “Đạo pháp - Dân tộc - 
Chủ nghĩa xã hội”.
 77
 TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
 Trong thời kỳ đổi mới hiện nay, với điều kiện kinh tế ngày càng phát triển, xã 
hội ngày càng ổn định, thì việc đáp ứng đời sống tinh thần, cũng như nhu cầu tâm linh 
của con người càng trở nên cần thiết. Đây là cơ duyên để đạo Phật càng được đông đảo 
quần chúng nhân dân tiếp nhận, từ đó mà có điều kiện phát triển mạnh mẽ với hệ thống 
chùa chiền dày đặc. Đồng thời trong toàn tỉnh, có tới hơn 2 triệu người dân là những tín 
đồ và quần chúng Phật giáo (chiếm 50% - 60% dân số trong toàn tỉnh). Công cuộc xây 
dựng tỉnh Thanh Hóa thời kỳ đổi mới hiện nay, Phật giáo Thanh Hóa đã tham gia vào 
mọi lĩnh vực như văn hóa, kinh tế, chính trị... Điều này đã khẳng định vị trí, vai trò và 
những đóng góp không nhỏ của Phật giáo trong đời sống văn hóa của người dân tỉnh 
Thanh trong giai đoạn hiện nay.
 TÀI LIỆU THAM KHẢO
 [1] . Ban Nghiên cứu lịch sử Thanh Hóa (1994), Lịch sử Thanh Hóa (Tập 2), Nxb 
Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
 [2] . Bộ môn khoa học về Tín ngưỡng và tôn giáo (1997), Đặc điểm cơ bản của 
một số tôn giáo lớn ở Việt Nam, Hà Nội.
 [3] . Tỉnh ủy, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân tỉnh Thanh Hóa (2004), Địa 
chí Thanh Hóa (Tập 2), Nxb Khoa học Xã hôi, Hà Nội.
 [4] . Nguyễn Lang (1994), Việt Nam Phật giáo sử luận, Nxb Văn học, Hà Nội.
 [5] . Nguyễn Tài Thư (chủ biên, 1988), Lịch sử Phật giáo Việt Nam, Nxb Khoa 
học Xã hội, Hà Nội.
 RESEARCH ON BUDDHISM IN THANH LAND 
 FROM THE PERSPECTIVE OF HISTORY
 Nguyen Thi Thuy
 Abstract: Buddhism in the country in general and in Thanh land in particular 
is an interesting cultural-historical issue. The development of local history and cultural 
nuances of Thanh land reflect many imprints of philosophical thoughts and Buddhist 
culture. With a dense system of 269 pagodas in the homeland of "three Kings two 
Lords", this region covered with Confucian ideas has produced and remained a 
Buddhist heritage so far. Sung Nghiem, Linh Xung, Hoa Long and Huong Nghiem
78
 TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
pagodas are considered to be a longstanding cultural treasure which cannot be easily 
owned by any locality. Influence of Buddhism to the cultural and spiritual life ofpeople 
as well as the active and responsible participation in the destiny of the country and the 
locality are precious assets.
 79