Pháp quyền và chủ nghĩa hiến pháp

gia người 
7. Dry Murray (1986), Constitutionalism and Republicanism in the American Founding: 1776-1787, Teaching 
Political Science, 14(1), 5-10.
8. McIlwain, Charles H. 1947 (1940), Constitutionalism: Ancient and Modern, Cornell University Press.
9. Greg Russell: Chủ nghĩa hợp hiến/Về pháp quyền và chủ nghĩa hợp hiến, biên tập Nguyễn Đăng Dung, 
Phạm Hồng Thái và Vũ Công Giao, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, 2012, tr. 57.
10. Holmes: Tuyển tập, 1995, tr. 270-271.
11. Gill S., Cutler A.C. (2014), New Constitution and World Order, Cambridge University Press.
 Số 03 + 04 (427 + 428) - T2/2021 7
NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT
Mỹ Lon Fuller khi ông bàn về pháp quyền. đổi luật và tập quán của người dân12. Tương 
Theo ông, tám yếu tố của pháp quyền - “nội tự, tộc Zulu ở Nam Phi cũng có nghi lễ khiêu 
hàm đạo đức của luật” là: tính phổ biến, tính chiến mà vua phải trần truồng, không mặc 
công khai, tính tương lai, tính hiểu được, giáp hoặc mang theo vũ khí để nhắc nhở về 
tính thống nhất, tính thực tiễn, tính ổn định tính tạm thời của ngôi vua cũng như một 
và tính phù hợp. cuộc nổi loạn thực sự có thể giết chết ông ta 
3. Mối quan hệ giữa pháp quyền và chủ và đảo chính. Do đó, ông vua được cảnh báo 
nghĩa hiến pháp rằng luôn phải chú trọng đến sự ấm no của 
 13
 - Xã hội nguyên thủy quần chúng . Như vậy, người nguyên thủy 
 cho rằng luật hoặc các quy định cũng phải 
 Pháp quyền trong chính quyền hiến 
 khống chế những người cai trị. 
định là một giải pháp cũ đối với vấn đề 
muôn thuở của xã hội loài người – vấn đề - Chủ nghĩa hiến pháp cổ điển (classical 
kiểm soát những người cai trị và chủ nghĩa constitutionalism)
hiến pháp chính là ngành khoa học để Plato đã nhìn nhận được chức năng tối 
kiềm chế quyền lực. Các nghiên cứu về hệ hậu của nhà nước là bảo vệ và duy trì pháp 
thống chính trị nguyên thủy nhận thấy rằng, luật của người dân14. Ông đã bảo vệ ý niệm 
các quy định của hiến pháp được thiết kế về pháp quyền là một tư tưởng thích hợp 
để phòng ngừa sự xuất hiện của bạo chúa đối với xã h+ội loài người trong những bức 
(tyrant) dù dưới tư cách cá nhân hay một thư và hầu hết mọi cuộc đối thoại của mình. 
nhóm, đồng thời trao quyền lực cần thiết Plato luận bàn về một vài cách thức thiết kế 
cho chính quyền để đưa ra những quyết bộ máy nhà nước để đạt được pháp quyền 
định có lợi cho quần chúng. như chế độ quân chủ, quý tộc và dân chủ. 
 Việc kiểm soát chính quyền dựa trên Ông cho rằng nguồn gốc của tham nhũng 
sự đồng thuận của các vị thần. Hội đồng chính ra thất bại trong việc duy trì nền 
linh mục sẽ tham vấn các nhà tiên tri hoặc pháp quyền vào tay của những kẻ bạo chúa 
giải thích các hiện tượng thiên nhiên hay xã (tyranny). Luật gia Bentham đã tiếp nối tư 
hội để hiểu được sự bất đồng thuận của các tưởng này vào thế kỷ XIX khi nhận định 
vị thần và sẽ áp dụng những hình phạt khả rằng, chỉ có Hiến pháp Anh-Mỹ mới tạo ra 
thi để bổ trợ cho sự trừng phạt thần học đối sự đáng tin để trường tồn15.
với sự bất kính. Học trò của Plato là Aristotle đề xuất về 
 Đối với hầu hết các xã hội nguyên thủy, mô hình nhà nước hỗn hợp của chế độ dân 
quyền lực chính trị được cân bằng và thẩm chủ, quý tộc và quân chủ để tạo ra sự cân 
quyền được chia cho các cộng đồng khác bằng quyền lực hiến định. Ý tưởng này là 
nhau tùy thuộc vào quyết định cần đưa ra. nền tảng cho lý thuyết chủ nghĩa hiến pháp 
Các nghi lễ công phu được thực hiện trong cổ điển liên kết với sự cam kết thực hiện 
một số xã hội quân chủ để nhắc nhở vị vua về nguyên tắc pháp quyền16. Tư tưởng này một 
sự phụ thuộc của mình vào dân chúng. Vua, lần nữa được tái hiện ở nước Anh và là kim 
thủ lĩnh và hội đồng không được phép thay chỉ nam của những vị cha đẻ nước Mỹ khi 
12. Mair L. (1962), Primitive Government, Harmondsworth: Pelican.
13. Gluckman M. (1954), Rituals of Rebellion in South-East Africa, Manchester University Press.
14. Reynolds N.B., Plato’s Defense of Rule of Law.
15. Bentham J. (1823), Leading Principles of a Constitutional Code for any State, The Pamphleteer, No. 44.
16. Mansfield H.C.Jr. (1985), Constitutionalism and the Rule of Law, Havard Journal of Law and Public Pol-
icy, pp. 323-326.
8 Số 03 + 04 (427 + 428) - T2/2021
 NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT
phải đối mặt với vấn đề cân bằng quyền lực Anh Quốc là một ví dụ điển hình bởi 
của các cơ quan, dù nước này không theo trước chế độ phong kiến được thiết lập, 
chế độ quý tộc hoặc quân chủ. nhiều khu vực rộng lớn đều được quy hoạch 
 Nhà thơ cổ Pindar đã thể hiện tư tưởng mà không cần có nhà vua. Nhà vua không 
của Hy Lạp cổ về việc không thể thay đổi đếm xỉa nhiều đến quyền thu thuế cho đến 
luật khi viết “Luật là vua của tất cả”17. thế kỷ XIX và các tòa án có trách nhiệm 
Những cam kết trong hiến pháp của người thực thi pháp luật như một ban hòa giải tư 
Hy Lạp có sự vay mượn nhất định từ luật nhân. Như vậy, chức năng chính trị của nhà 
La Mã. Luật tư chính là nguồn của tất cả vua rất hạn chế và mờ nhạt, luật của dân 
các luật khác của người La Mã. Luật công chúng mới là nguồn chính yếu để trị an.
do đó là một dạng hợp đồng dân sự được Sau khi những vị vua phong kiến cố 
khái quát hóa ở cấp độ cao hơn. Hiến pháp gắng để tái định nghĩa quan hệ chính trị liên 
bản chất là bản khế ước xã hội mà công dân quan đến việc chia đất và hợp pháp tư cách 
ký kết và đồng thuận để được đảm bảo một hoàng đế của mình, họ được coi là người 
số quyền và lợi ích hiến định. Học thuyết cai trị với tư cách cá nhân nhưng quyền lực 
của người La Mã thời Trung cổ cho rằng bị hạn chế. Tài sản vẫn giữ được sự tự chủ 
dân chúng là nguồn của mọi luật và bất cứ vốn có nên việc đánh thuế chưa bao giờ trở 
luật công nào, đặc biệt về thuế cần phải dựa thành một đặc quyền hoàng gia nhưng bằng 
trên sự ưng thuận. Học giả McIlwain khẳng hình thức tự nguyện cống nộp qua nghị viện 
định “dù luật hiện đại của chúng ta là gì, La đến nhà vua. Với quyền lực của mình, nhà 
Mã vẫn là cội nguồn của nền tài phán và vua ra vẻ có thể quản lý luật pháp nhưng 
dù chúng ta theo hình thức chính thể nào, các vị thẩm phán chỉ có thể thực thi luật 
Hy Lạp đã đặt nền móng cho nền khoa học hiện hành và loại suy luật đất đai chứ cũng 
chính trị”18. không thể thực hiện những yêu cầu xung 
 - Chủ nghĩa hiến pháp thời Trung cổ đột với pháp luật của nhà vua. Luật gia 
(Medieval Constitutionalism) người Anh, John Fortescue cho rằng đây là 
 Ở góc độ quốc tế, giáo hoàng đấu tranh sự kết hợp của “quy định hoàng gia và hiến 
với hoàng đế còn trong nước thì vua đấu định” hay ngắn gọn hơn là nền quân chủ 
tranh với chính dân chúng. Thậm chí giáo mà nhà vua trị vì và ban hành luật chỉ khi 
hoàng trong cuộc chiến với vua đã thắng và có sự phê chuẩn của nhân dân. Một học giả 
giành được quyển bổ nhiệm cũng như cai trị hiện đại khác về học thuyết chính trị Trung 
 20
giám mục trong lãnh thổ của mình19. John cổ thì nhận định đây là “nhà vua kép” . Về 
of Paris chỉ ra rằng, giáo hoàng chỉ là người bản chất, việc luật và quyền cai trị xuất phát 
quản lý cộng đồng Cơ đốc và tài sản của từ nhân dân tương thích với các nguyên tắc 
họ còn Aquinas nhận thức được việc phân của luật La Mã.
chia nhà nước và nhà thờ là một vấn đề hiến Gót chân Achilles của chính quyền 
định. Chính quyền tốt nhất trong cả nhà thờ bị giới hạn ở Anh quốc là sự thiếu vắng 
và nhà nước đều đại diện cho người dân, các cơ quan để kiềm chế nhà vua. Học giả 
chịu trách nhiệm trước họ và bảo hộ cho McIlwain giải thích về sự tan rã của hiến 
quyền của họ. pháp Trung cổ là kết quả của cuộc đấu tranh 
17. Tiếng Hy Lạp là “nomos ho panton basileus ».
18. McIlwain C.H (1932), The Growth of Political Thought in the West, Macmillan, pp. 3.
19. Tierney B. (1964), The Crisis of Church and State, Prentice-Hall, Englewood Cliffs.
20. Gierke O. (1990), Political Theories of the Middle Age, Cambridge University Press.
 Số 03 + 04 (427 + 428) - T2/2021 9
NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT
trường kỳ giữa nền quân chủ và nhân dân Madison rằng, con người không phải thiên 
trong việc mở rộng địa vị của mỗi bên trong thần đã trở nên nổi tiếng tại Mỹ. Madison 
việc phân chia quyền lực. không khẳng định rằng mọi người đều lạm 
 - Chủ nghĩa hiến pháp hiện đại dụng quyền lực khi có cơ hội nhưng nhìn từ 
(Modern constitutionalism) khía cạnh thống kê, ông nhận định bất cứ 
 cơ quan nào được cho phép hoặc có thể lạm 
 Học giả Francis Wormuth đã phân tích 
 dụng quyền lực đều có thể bị biến chất, trở 
thấu đáo hai mươi năm nghiên cứu hiến 
 thành bạo chúa.
pháp đến từ những cuộc nội chiến của Anh 
quốc21. Những năm tháng chinh phạt của - Học thuyết chính trị và chủ nghĩa 
Cromwellian đã được khắc họa với việc hiến pháp
thử nghiệm và thảo luận về những ý tưởng Từ bản chất của con người, pháp luật 
xoay quanh chủ quyền phổ biến, hiến pháp chính là hình thức tổ chức xã hội cao nhất 
thành văn, giới hạn hiến định, phân chia mà chúng ta cần phải đạt được. Do đó, sự 
quyền lực, kiềm chế đối trọng và cơ quan kiềm chế quyền lực của các cơ quan nhà 
lập pháp lưỡng viện. Trong thời kỳ này, nước là rất quan trọng để phòng ngừa khả 
cuốn “The Commonwealth of Oceana” của năng làm ô uế nền pháp quyền. Hiến pháp 
chính trị gia James Harrington đã là nguồn Mỹ đã thành công trong việc thiết kế sự 
cảm hứng chính cho những vị cha đẻ của cân bằng nội bộ và tính phức tạp trong việc 
nước Mỹ, đặc biệt là John Adams. Những ra quyết định để ngăn chặn sự tập trung 
ý niệm hiến định đó đã được áp dụng thành quyền lực vào tay của một cá nhân hay một 
công ở Hợp chủng quốc Hoa Kỳ dù chưa phe nhóm. 
hoàn thiện và toàn diện ở thời điểm đầu Francis Wormuth là một trong những 
khi được công bố. người giúp các học giả đương đại nhìn 
 Hiến pháp Mỹ không hề đưa ra bất cứ được trọng tâm của chủ nghĩa hiến pháp 
nguyên tắc nào của luật tự nhiên hay học là “sự phòng ngừa bổ trợ” hay James 
thuyết chính trị mà chỉ cụ thể hóa chức Madison gọi đó là “sự trù liệu không đủ để 
năng, quyền hạn và giới hạn của một số cơ miêu tả sự kiềm chế đối với chính quyền 
quan nhà nước. Hiến pháp Mỹ không phải nhưng ít nhất trong các hoạt động thường 
là một bản khế ước theo quan niệm của nhật”23. Hayek nhà kinh tế học đã tiệm cận 
John Locke mà David Hume mới là người được quan niệm này khi ông định nghĩa 
tạo ra những lý luận nền tảng ẩn sâu trong luật hiến pháp là siêu cấu trúc được tạo ra 
cách thiết kế hiến pháp Mỹ. Để đạt được để bảo đảm thực thi pháp luật hơn là nguồn 
sự cân bằng quyền lực giữa các cơ quan và của mọi luật khác24. Học giả Tom Paine thì 
thượng tôn pháp luật trong bối cảnh nước cho rằng, “hiến pháp là tiền đề của chính 
Mỹ lúc bấy giờ, có lẽ những người cha đẻ quyền” và tin rằng “chính quyền chỉ là tay 
của bản hiến pháp đã lấy cảm hứng từ hai sai của hiến pháp”25.
cuốn sách của Hume mang tên “History of Hiến pháp thực chất được soạn ra để 
England and Political Essays”22. Xuất phát bảo vệ người dân bị đe dọa bởi chính những 
từ quan điểm của Hume, nhận định của người cai trị họ. Nhớ lại về Hiến chương 
21. Wormuth F.D. (1949), The Origins of Mordern Constitutionalism, Harper.
22. Whelan F.G. (1985), Order and Artifice in Hume’s Political Philosophy, Princeton University Press, pp. 348-373. 
23. Wormuth, The Origins of Modern Constitutionalism, pp. 3. 
24. Hayek F.A. (1976), Law, Legislation, and Liberty, University of Chicago Press.
25. McIlwain, Constitutionalism, pp. 21.
10 Số 03 + 04 (427 + 428) - T2/2021
 NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT
“Magna Carta” khi người dân khởi nghĩa pháp quyền được xem là một nguyên tắc 
nhưng không phải để đảo chính, mà họ bắt hiến định, một nguyên tắc mang tính thực 
nhà vua phải cam kết duy trì và thượng tôn định, trung tâm của luật công. Sau đó, quan 
pháp luật hoặc “tự do của dân chúng”. Cách niệm này được du nhập sang Liên Xô và 
định nghĩa chủ nghĩa hiến pháp hẹp nhất là Việt Nam. Ở Việt Nam, chúng ta luôn nhắc 
thực hành học thuyết đạo đức chính trị trong đến khái niệm “nhà nước pháp quyền” chứ 
việc khám phá các nguyên tắc nền tảng để ít bàn đến hai chữ “pháp quyền” khi chúng 
điều hòa tự do và bình đẳng. Bản Tuyên đứng độc lập. Ngược lại, hai nước Anh và 
ngôn Nhân quyền và Dân quyền của Pháp Mỹ là biểu tượng của truyền thống pháp 
năm 1789 đã phân biệt “quyền con người” luật Thông luật (common law) đều giữ lại 
và “quyền công dân” là hai khái niệm khác nguyên bản hai chữ “pháp quyền”. Hiến 
nhau làm mất đi tính phổ quát (universality) pháp của các quốc gia thuộc hệ thống pháp 
của quyền con người. Anh quốc không đề luật này cũng hiếm khi ghi nhận trực tiếp 
cập đến chữ tự do nhiều như nước Pháp “rule of law”, nhưng việc tổ chức, vận hành 
láng giềng nhưng nguyên tắc “cắt bánh” của hệ thống chính trị và pháp luật các nước 
trên thực tế lại đạt hiệu quả tốt hơn. Nguyên 
 này lại đáp ứng các tiêu chuẩn, đòi hỏi và 
tắc đó đơn giản là “người cắt bánh phải lấy 
 chuẩn mực của “nhà nước pháp quyền” theo 
phần của mình sau cùng”. Ở Mỹ, học giả 
 cách hiểu của các quốc gia châu Âu lục địa: 
Ronald Dworkin đã có nhiều đóng góp lớn 
 phân quyền; bảo đảm nhân quyền; tư pháp 
khi ông công khai thúc giục Tối cao pháp 
viện và các thẩm phán phải thấu rõ trách độc lập; tài phán hiến pháp 
nhiệm của mình trong việc đưa công lý đạt Theo cách hiểu của hệ thống pháp luật 
được những nguyên tắc hiển nhiên của bình châu Âu lục địa hay Dân luật thì địa vị của 
đẳng trong những vụ án hóc búa26. hiến pháp, nhà nước và nền pháp quyền 
 Trong cách tiếp cận của người Mỹ, do được xếp lần lượt theo chiều dọc. Hiến pháp 
đặc điểm đặc thù của họ phải thành lập một là đạo luật tối cao của quốc gia, quy định 
nhà nước liên bang với một văn bản Hiến cách tổ chức bổ máy nhà nước và thông qua 
pháp có hiệu lực pháp luật tối cao, không ít nhà nước thì nền pháp quyền mới được đảm 
các học giả của họ đều có nhận định rằng, bảo và thực thi. Ngược lại, các quốc gia theo 
chủ nghĩa hiến pháp tương đương với nhà hệ thống pháp luật Anglo-saxon cho rằng 
nước pháp quyền27. chủ nghĩa hiến pháp là hiện thân của pháp 
 - Kết luận quyền và chính là pháp quyền. Như vậy, có 
 thể hình dung nhà nước sẽ bị kiềm chế đối 
 Pháp quyền khi du nhập vào các nước 
 trọng giữa hiến pháp và pháp quyền. Nhà 
theo truyền thống pháp luật dân luật (civil 
law) như Pháp và Đức đều xuất hiện thêm nước chỉ là “tay sai” của hiến pháp và phải 
chữ “nhà nước” theo cách dịch của các chịu sự phối hợp giám sát của cả hiến pháp 
nước này. Đức dịch là “Rechtsstaat” trong và pháp quyền. 
đó “Staat” là nhà nước, Pháp dịch là “état Pháp quyền đưa ra những nguyên tắc 
de droit” trong đó “état” cũng là nhà nước. của một nhà nước tốt và chủ nghĩa hiến 
Họ cho rằng nền pháp quyền chỉ được duy pháp cụ thể hóa việc đó bằng việc kiềm soát 
trì khi gắn nó với nhà nước. Nhà nước chính quyền lực của nhà nước để bất cứ ai đều 
là thiết chế bảo đảm pháp quyền. Nhà nước thượng tôn pháp luật  
26. Dworkin R. M. (1980), Political Judges and the Rule of Law, The British Academy, pp. 282. 
27. Greg Russell, sdd.
 Số 03 + 04 (427 + 428) - T2/2021 11