Một góc nhìn về tính văn hóa của hệ thống truyền thông

 là truy n thông hi n  i không thu n túy ưa tin hay 
bình lu n mà còn là ho t  ng kinh doanh, trên hai ph ươ ng di n: kinh doanh báo chí và 
là ph ươ ng ti n qu ng bá c a gi i kinh doanh. V  b n ch t, mu n kinh doanh có lãi, 
ng ưi ta ph i làm th  nào  có th  bán ưc nhi u hàng, c  th  là làm sao bán ưc 
nhi u báo, làm sao có nhi u ng ưi b t TV, truy c p internet. Vì th , ng ưi làm truy n 
thông ph i tìm m i cách cung c p th t nhi u thông tin, ch  t o ra nhi u “chiêu, trò” 
nh m t ng s  h p d n, “ ánh” vào tâm lý ti p nh n c a công chúng và kích thích h . 
Rt cu c, mu n hay không thì h  th ng truy n thông hi n  i c ng tr thành “cái thùng 
không áy”, hàng ngày luôn luôn c n và ng n không bi t bao nhiêu ki u lo i thông tin. 
Nhìn vào th c tr ng c a nó có th  th y, h  th ng truy n thông hi n  i  Vi t Nam 
cng không n m ngoài c im này. Bên m t s  tòa so n có yêu c u nghiêm ng t 
trong ư a tin, phát ngôn i di n, d ưng nh ư a s  tòa so n  u c  khai thác, công b  
tin t c theo nguyên t c: “càng c p nh t càng t t, càng gi t gân càng hay”. B i th , vi c 
khai thác s  ki n - hi n t ưng b t th ưng, khai thác thông tin qu ng cáo, tranh ua ch p 
th i gian  ưa tin, cùng vai trò là ph ươ ng ti n giúp gi i kinh doanh qu ng bá hàng 
hóa, ã bi n h  th ng truy n thông hi n  i thành m t “th  l c” trong sinh ho t xã h i 
mà  ó, s  lành m nh ã và ang t n t i cùng vô s  h  n  ái . Và t  góc  v n hóa, 
có th  nh n di n tình tr ng này trên hai bình di n: 
1. Tính v ăn hóa trong vi ệc đưa tin, đề c ập các v ấn đề xã h ội - con ng ười 
 Ph i nói r ng, vi c ua tranh ưa tin và bình lu n v  s  ki n - hi n t ưng b t 
th ưng ã ư a t i m t h  qu  là tình tr ng “ch p gi t”, n i lên là “ch p gi t” thông tin 
v án, tin t c liên quan n ng ưi n i ti ng, ho c các s  - v  có th  tác  ng  n s  
hi u k  và lôi cu n s  ông. Nh ư v n th y lâu nay, sau khi m t v  án nghiêm tr ng x y 
ra là h u h t các báo  u c g ng khai thác thông tin, và tin t c v  v  án ch m tr  trên 
trang nh t c a m t s  t  báo v i nh ng chapeau gi t gân. Có l  do không b ng lòng v i 
thông tin v  di n bi n v  án, ng ưi ta còn c  khai thác c  các thông tin h t s c t  nh  
i v i ng ưi trong cu c. Vi c m t t  báo lùng s c khai thác tin t c liên quan t i  i t ư 
nn nhân c a v  án r i ưa lên m t báo m t cách chi ti t n u không nói là xúc ph m 
ng ưi trong cu c thì c ng h t s c ph n c m, r t c n phê phán. Không rõ do mu n th  
hi n tinh th n làm báo xông xáo, hay do mu n t ng s  l ưng phát hành mà có tr ưng 
hp m t s  t  báo và phóng viên nh ư vô c m, không quan tâm  n n i au c a ng ưi 
khác? 
 Ví d  in hình cho tình tr ng “ch p gi t” là s  ki n x y ra tháng 6.2011, sau khi 
tin “T  phú dolla Ph m Nh t Hoàng, con trai ông Ph m Nh t V ưng, ng ưi giàu nh t 
Th  tr ưng ch ng khoán”, và “Ng ưi yêu c a anh (t c Ph m Nh t Hoàng) là “hot girl” 
ni ti ng Sài Thành “Whitebear” ưc post lên internet, m t s  báo in t  ã v i vàng 
khai thác, th m chí d a theo thông tin này  vi t bài iu tra. T  ó bài Con trai ng i 
giàu nh t sàn ch ng khoán t  tình gây s c ưc ưa lên m t s  báo in t , di n àn. 
Ch   n khi ông Ph m Nh t V ưng kh ng  nh tin ó sai s  th t, c ơ quan ch c n ng 
vào cu c, thì m i phát hi n ây là “tác ph m” c a m t cô bé 13 tu i ã h ư c u  ... trêu 
ùa! T ươ ng t  nh ư th , n m 2008, m t t  báo l n c a Vi t Nam  ng ti u ph m hài 
hưc hóa tình tr ng nhi u mu i  khu v c c u B ng Ky, tác gi  ti u ph m h ư c u 
chuy n n  hoàng qu n v t Maria Sharapova i qua vùng này, th y m i ng ưi vung v t 
bt mu i ch  l i ng  là ang ch ơi qu n v t; th  là vì c m ph c tinh th n th  thao, Maria 
Sharapova  ngh  thành l p t i ây m t H c vi n qu n v t mang tên mình! V  ưc 
tin nóng s t, Hãng UPI mau m n ch p v i  loan tin. Ngay sau ó, m t t  báo l n 
khác  Vi t Nam khai thác tin t  UPI  vi t bài Khi các siêu sao bí m t  n Vi t Nam 
rt hoành tráng, kèm nh và gi i thi u v  Maria Sharapova, th m chí  thông tin thêm 
ph n xác th c, bài báo còn b a: “M t quan ch c c a Liên oàn Qu n v t Vi t Nam 
cng ã xác nh n thông tin này nh ưng cho bi t r ng ó m i ch  là nguy n v ng c a 
Sharapova và ph i c n r t nhi u th  t c n a nh ưng hy v ng s  ưc các c ơ quan ch c 
nng t o iu ki n”! 
 c trên di n r ng, ph i nói là lâu nay h  th ng truy n thông  Vi t Nam ã và 
ang có m t s  bi u hi n có th  d n t i nghi ng  ý ngh a v n hóa  i v i ng ưi  c, 
nu nhìn vào tên bài cùng các b c nh b t m t và thông tin i cùng, nh t là trên báo 
in t . Vào trang Vn hóa c a baomoi.com - m t website t ng h p, có th  s  g p vô 
s tin t c,  i lo i nh ư: Phi Thanh Vân s  b  coi là gi  t o n u m c kín , Phát ng t vì 
Trà Ng c H ng d o ph  “kín trên h  d i” , Hà H  “nghi n r ng” sexy trong giá l nh , 
Bt ng  v i nh bán nude c a L u H ơ ng Giang , Thúy Ngân nóng b ng trong trang 
ph c truy n th ng , “Siêu vòng m t” Li u Nham l  b ng ng n m , Bng m t v i n  
hoàng n i y , Dơ ng Y n Ng c s  không còn “l  hàng”? , Cho b n trai s  ng c là... h ? 
Nguy n Kinh Thiên nude trong phim m i, Xuân Th  sáng tác th ơ nh  làm tình, vi t ti u 
thuy t nh  k t hôn , Nh ng màn t t qu n h t h n c a sao Hoa ng , Hoàng Thùy Linh 
không th  không sexy trên sân kh u... và cùng v i vô s  bài v  vô b , ít tính v n hóa 
nh ư th , là tâm s  và tuyên ngôn ôi khi có v  ngông ng o c a m t s  nhân v t ưc 
gi là “ngôi sao” ã làm nhi u lo n m t s  chu n m c v n hóa lành m nh. Khó có th  
coi là có v n hóa khi báo chí tr  thành n ơi ca s , ng ưi m u u n éo khoe mông khoe 
ng c; t o iu ki n cho m t s  ng ưi phát ngôn ki u nh ư: “àn ông ưc khoe ng c, 
ti sao àn bà l i không?”, “Nhìn váy tôi, b n  ng quá t  ti v  túi ti n c a mình!”, 
“Th ng S ơn không bao gi  là im hay r  ti n c ”. Khi các s  c  trong trình di n ngh  
thu t, các phô bày vô tình (c  ý?) và các cu n sách vi ph m Lu t Xu t b n, các s  ki n 
- hi n t ưng khác th ưng... tr  thành  tài cho báo chí lùng s c, soi chi u, làm rùm 
beng m t cách thô thi n thì d ưng nh ư s  “ph n tác d ng” l i có ý ngh a nhi u h ơn? 
Trên th c t , vi c làm này ch  giúp s  ki n và ng ưi trong cu c tr  nên “n i ti ng”, 
công chúng thêm tò mò, k t qu  ch  là th a mãn nh ng th  hi u không coi v n hóa nh ư 
là l  sinh t n. 
2. N ăng l ực v ăn hóa c ủa ng ười làm báo 
 Nh ư ã nói, h  th ng truy n thông hi n  i là “cái thùng không áy” hàng ngày 
ng n không bi t bao nhiêu thông tin, vì th  nó c n m t  i ng  ng ưi làm báo ông 
o, luôn có m t  m i n ơi, m i th i im... Và c n c  vào tình tr ng, không là quá l i 
nu nói r ng, n ng l c v n hóa c a m t s  ng ưi làm báo ( c bi t là ng ưi làm báo 
tr ) còn thi u h t. iu này không có gì là ng c nhiên, n u c n c  vào l  trình i t  
tr ưng ph  thông, qua tr ưng  i h c  n m t tòa so n. 
 ơ n c  nh ư phóng viên v n hóa - v n ngh , nh ng ng ưi làm vi c t i các tòa so n 
ang ph i  m nhi m m t công vi c ph c h p, a s  thi u chuyên sâu. H  có th  vi t 
v v n h c, sân kh u, âm nh c, in nh, h i h a, th m chí c  v  tu ng, chèo, c i 
lươ ng, múa r i,... mà h u nh ư u bàng b c, ch ưa v ưt qua tri th c s ơ sài thu n p  
tr ưng  i h c. Nh ư v i v n h c, th ưng thì sau khi m t cu n sách m i xu t b n, n ơi 
phát hành li n s n xu t m t bài gi i thi u v i danh ngh a thông cáo báo chí. Và sau 
bu i h p báo, không c n  c tác ph m, m t s  phóng viên “mông má” thông cáo báo 
chí kia r i in la li t trên m t báo. Phóng viên khác thì c  lùng s c in tho i  ph ng 
vn tác gi . Tác gi  nói gì ghi n y, v n có bài v  n p tòa so n. Còn khi m t ho t  ng 
vn h c ưc t  ch c, m t s  phóng viên n d  ch  nh m soi mói xem có s  c  gì 
không, ai phát bi u “có v n  ”, th m chí c  m y chuy n ngoài v n h c nh ư i bi u n 
ngh  ra sao, ai ưc m i, ai không ưc m i,... c ng ưc làm rình rang trên m t báo. 
 Cho nên, nu h i nhà báo vi t v  sân kh u th  nào là sân kh u hi n th c tâm lý, 
sân kh u t  s  bi n ch ng, th  nào là ngh  thu t  o di n, và ngh  thu t biên k ch, ngh  
thu t di n viên... ch c không ít ng ưi khó ưa ra vài ch m phá c ơ b n; n u có h i nhà 
báo vi t v  âm nh c th  nào là khúc th c, là hòa âm, ph i khí,... ch c không ít ng ưi 
khó có th  phác h a d m ba iu; và n u h i nhà báo vi t v  ngh  thu t t o hình th  nào 
là b  c c, hòa s c, n t ưng, tr u t ưng, ch c không ít ng ưi s  không bi t tr  l i ra 
sao... V y mà các nhà báo ó v n xông vào sinh ho t ngh  thu t  vi t, vi t theo 
nh ng gì tác gi  nói l i h ơn là vi t t  nh ng gì mình hi u. Th  nên, có nhà báo th y 
ng ưi ta ghi chú Paganini là ngh  s  n i ti ng v i giai tho i ch ơi violon m t dây, c ng 
ghi chú Paganini là ngh  s  n i ti ng v i giai tho i ch ơi violon m t dây; khi ưc h i 
giai tho i ó c  th  là gì thì... l c  u. Th  nên, có nhà báo chuyên v âm nh c xu t hi n 
trong cu c thi ca nh c t ưng thu t trên vô tuy n truy n hình, tr ưc sau ch  loanh quanh 
vi vài nh n xét nh ư: “Em hát h ơi th p”, “Em hát h ơi cao”, “Hôm nay em m c r t  p”, 
“trông em r t n  tính”, “Em hát m y n t y r t t t”, “nhìn em rt nam tính”... - các nh n 
xét không ph i là nhà báo chuyên v  âm nh c c ng có th  ưa ra. C ng t i các cu c thi 
ngh  thu t, nên nh c t i m t vài v  giám kh o trình di n phong cách b  bã, c  ra v  
“b i b m”, nói c ưi hô h ,... em l i hình nh r t khó coi. Th  h i, khi t o iu ki n 
cho nh ng “th n t ưng” nh ư v y xu t hi n tr ưc công chúng  ánh giá th m m  c a 
thí sinh, thì ng ưi ta ã có ý nh xây d ng th  hi u c a xã h i nh ư th  nào? 
 Nhân ây c ng xin nh c t i s  ra m t  i hình th c m i c a báo chí hi n  i, ó 
là “phóng viên v n phòng” - nh ng ng ưi su t ngày “ôm máy tính l ưt web” ki m 
thông tin, và th c hành các thao tác r t áng phê phán. ó là vi c h  tùy ti n l y bài v  
t báo khác r i  t l i nhan  , b a bãi c t xén, s a sang theo ý mình  công b . M t 
s tác gi  r t ph n n  khi th y “  a con tinh th n” tái xu t hi n trên báo chí v i hình 
hài không nguyên v n, ý t  b  xuyên t c, hành v n l ng c ng, l p lu n ngô nghê. V i 
ng ưi vi t tham lu n này, m t l n b  tòa so n n  tùy ti n c t xén bài v    ng l i, khi 
ch t v n thì nh n ưc tr  l i: ó là “quy n biên t p c a tòa so n”! Và ng ưi ta ch  rút 
bài sau khi không tr  l i ưc câu h i: “Tòa so n có quy n gì khi tôi không g i bài 
n?”. Bên c nh ó, c n k  t i m t s  báo in t , trang in t  c a m t s  báo in 
th ưng copy - paste bài v  t  báo khác mà quên ghi tên tác gi , quên d n ngu n c  th , 
dưi bài ghi m y ch : “theo ND”, “theo TT”, “theo TN”... V i các hi n t ưng trên, 
ph i nói r ng “cái thùng không áy” c a h  th ng truy n thông hi n i ã y m t s  
ng ưi làm báo và m t s  tòa so n t i thao tác thi u  o  c ngh  nghi p. 
 Song, n ng l c v n hóa c a ng ưi làm báo m i ch  là m t m t c a v n  , m t 
còn l i là biên t p viên và ng ưi quy t  nh công b  bài báo. n m t s  tòa so n  
Vi t Nam, có th  g p nh ng biên t p viên v a t t nghi p  i h c vài ba n m, ch ưa t ng 
vi t m t bài báo, ch ưa bi t t  in ti ng Vi t m t m i ra sao, không bi t m t cu n sách 
chuyên ngành trong l nh v c h  có nhi m v  biên t p vuông tròn nh ư th  nào,... nh ưng 
vn “thò bàn phím” s a sang bài v  ưc g i  n. Th  nên, m t Giáo s ư m i có th  vi t 
trên báo r ng, vì kiêng tên c a Lý Bí nên ng ưi Vi t g i qu  bí là... qu  b u (!), còn 
mt nhà nghiên c u v n hóa khác thì g i chuy n bi u di n  n ưc ngoài c a r i n ưc 
nưc là “ti p bi n v n hóa” (!). Có th  còn nguyên nhân khác, nh ưng tình tr ng sai sót 
tri th c, s  d ng t  ng  tùy ti n, thi u nh y c m tr ưc nhi u v n  kinh t  - chính tr  - 
xã h i - v n hóa,... mà báo chí th  hi n lâu nay, có nguyên nhân tr c ti p t  n ng l c 
chuyên môn và quan ni m c a biên t p viên cùng ng ưi duy t  ng bài v . 
 T các hi n t ưng trên, hoàn toàn có th   t ra câu h i: N u th t s  quan tâm t i 
s phát tri n v n hóa, th t s  quan tâm t i quá trình phát tri n lành m nh c a xã h i và 
con ng ưi thì báo chí có  ng t i các lo i bài v , c ng nh ư có th c hành các th  pháp 
không phù h p v i yêu c u ngh  nghi p, nh ư v y hay không? Câu h i càng có ý ngh a 
hơn n u bi t r ng  n g n ây, tình tr ng không nh ng không ưc ch n ch nh mà còn 
có xu h ưng tr m tr ng! 
 Xét t  ph ươ ng di n nào, h  th ng truy n thông v n là m t trong các l nh v c ho t 
ng v n hóa tinh th n c a xã h i. Vì th , cái g i là “quy n l c th  t ư” s  gi m thi u ý 
ngh a xã h i - con ng ưi n u h  th ng truy n thông không phát huy ưc tính v n hóa 
trong ho t  ng c a mình. Nói cách khác, “quy n l c th  t ư” ch  th t s  là m t “quy n 
lc” khi h  th ng truy n thông áp ng ưc yêu c u v n hóa c a s  phát tri n. Cho 
nên, ng ưi làm báo và h  th ng báo chí  ng v i t  huy n ho c v  “quy n l c th  t ư” 
khi còn có nh ng hành x  ngh  nghi p thi u v n hóa. Thi t ngh , n u coi vi c áp ng 
nhu c u v n hóa và s  phát tri n xã h i - con ng ưi là m c ích ho t  ng c a truy n 
thông thì tr ưc h t, t  thân truy n thông ph i là m t h  th ng mang tính v n hóa.  
làm ưc iu ó, t  ng ưi có trách nhi m t i phóng viên, biên t p viên c a m i ơn v  
truy n thông c n xây d ng nh n th c úng  n v  vai trò truy n bá v n hóa, áp ng 
nhu c u v n hóa, h ưng t i công chúng và xã h i v i tinh th n l ươ ng thi n trí th c. 
Tính kh  th  c a òi h i này ph  thu c vào s  t  ý th c, vào n ng l c, s  hi u bi t và 
nhãn quan v n hóa c a m i ng ưi làm báo. Còn kinh doanh ư? C ng là iu kh  th , 
nh ưng c n phân bi t s  khác nhau gi a kinh doanh m t cách có v n hóa v i kinh doanh 
bt ch p các chu n m c v n hóa  tìm ki m l i nhu n.