Mô hình canh tác sâm Ngọc Linh dưới tán rừng tại tỉnh Kon Tum: Một phân tích ma trận SWOT

òn hạn chế khiến việc canh tác sâm chỉ 
được thực hiện ở quy mô nhỏ, chưa có số lượng thành phẩm đủ lớn để chế biến, chưa được 
chứng nhận thương hiệu đối với sản phẩm sâm củ. Nông hộ thường bán củ tươi trực tiếp cho 
thương lái hay người thu mua nhỏ nên việc đánh giá chất lượng sâm còn mang tính chủ quan, 
theo kinh nghiệm. 
 3.3. Cơ hội 
 Giá trị kinh tế cao của sâm củ và các sản phẩm chế biến từ sâm là cơ hội lớn cho phát 
triển canh tác sâm của nông hộ. Theo chia sẻ của một kỹ sư lâu năm trong doanh nghiệp đầu 
tư phát triển sâm, “giá sâm củ hiện nay được chia làm 3 loại, trong đó: loại 3 là 70 triệu/kg, loại 
2 là 90 triệu/kg, loại 1 là 110 triệu/kg - sau điều chỉnh còn 100 triệu/kg. Việc phân loại sâm căn 
cứ vào trọng lượng củ - tỷ lệ thuận với tuổi sâm (năm)” (nam, 46t, huyện Đắk Glei). Giá trị dinh 
dưỡng, dược tính của loài cây này đã được các nghiên cứu khoa học chứng minh và công bố 
rộng rãi, cùng với sự khan hiếm [1] trong tự nhiên đã nâng tầm giá trị kinh tế của nó. Bởi vậy, 
cơ hội về thu được lợi ích kinh tế cao từ canh tác sâm là một trong những nguyên nhân quan 
trọng để nhiều nông hộ đang dần chuyển đổi sản xuất, từ canh tác các loại cây trồng truyền 
thống sang đầu tư canh tác sâm. 
 Chủ trương, chính sách của Nhà nước khuyến khích người dân phát triển sản xuất sâm. 
Tỉnh Kon Tum đã quy hoạch, phê duyệt và cấp phép giao rừng và cho thuê rừng. Với người dân 
tộc thiểu số tại chỗ như người Xê Đăng, họ có thể canh tác sâm dưới tán rừng thông qua các 
Tạp chí Khoa học xã hội miền Trung, Số 03 (65) - 2020 67
chương trình giao khoán bảo vệ rừng. Theo ý kiến của nhiều hộ, đất đai không phải là vấn đề 
cấp bách đối với họ trong việc canh tác phát triển sâm (Bảng 1). Với mục tiêu đưa canh tác sâm 
trở thành sinh kế bền vững cho người dân địa phương, trước đây, tỉnh Kon Tum đã triển khai 
dự án bảo tồn có sự tham gia của cộng đồng. Trong những năm gần đây, tỉnh tiếp tục khuyến 
khích, tạo điều kiện cho những doanh nghiệp có cam kết liên kết với người dân địa phương để 
canh tác sâm. Qua đó, một bộ phận cư dân địa phương cũng được hưởng lợi từ các dự án và từ 
đó họ tự tiến hành canh tác sâm theo quy mô hộ gia đình. Trong mối liên kết nông hộ - doanh 
nghiệp này, nông hộ không cần góp vốn tài chính mà cung cấp nhân lực, còn toàn bộ kinh 
phí đầu tư đầu vào cho canh tác sâm đều do doanh nghiệp bỏ vốn (giống cây; chi phí thuê 
đất, trả công lao động, xây dựng cơ sở vật chất cho việc canh tác và bảo vệ sâm; các vấn đề 
về kỹ thuật). Mức độ quyền lợi của người dân liên quan chặt chẽ với thời gian cam kết làm 
việc cho công ty. Với những cá nhân cam kết làm việc lâu dài (ít nhất 5 năm) thì sẽ được đóng 
bảo hiểm. Đặc biệt, với những nhân viên cố định trực thuộc công ty, họ được cấp 100 gốc cây 
giống/năm, trồng chung trong khu vực sâm của doanh nghiệp nhưng phân biệt rõ vị trí, diện 
tích riêng. Bên cạnh đó, với chính sách vay vốn ưu đãi từ Ngân hàng Chính sách ở vùng nông 
thôn, người dân cũng có thể vay vốn tối đa 50 triệu và trả dần trong thời hạn 10 năm với lãi 
suất thấp, để đầu tư trồng sâm trên quy mô hộ gia đình. Với những thuận lợi từ chính sách và 
dự án mang lại, các hộ gia đình trồng sâm có thể có cơ hội huy động vốn, tri thức khoa học kỹ 
thuật mới để phát triển vườn sâm của mình. 
 Đầu tư sản xuất sâm còn có cơ hội rất lớn về thị trường tiêu thụ. Sử dụng sản phẩm từ 
sâm là thị hiếu của người Việt nói riêng, của người châu Á nói chung. FAO (2015) nghiên cứu 
hệ thống canh tác và sản xuất sâm Hàn Quốc cho thấy, Việt Nam là một trong ba thị trường 
chính (bên cạnh Hồng Kông và Đài Loan) tiêu thụ nhân sâm Hàn Quốc. Chính vì thế, chưa tính 
đến thị trường quốc tế, riêng thị trường nội địa Việt Nam cũng là cơ hội rất lớn dành cho sâm 
củ và các sản phẩm chế biến từ sâm. 
 Sự phát triển của khoa học công nghệ, công nghệ sinh học, hợp tác quốc tế, chuyển 
giao công nghệ, là cơ hội rất lớn để ứng dụng các thành tựu đó vào phát triển sản xuất sâm. 
Tại tỉnh Kon Tum, các ngành, địa phương đã tích cực tranh thủ các sự kiện lớn của tỉnh để kết 
nối làm việc, giới thiệu và kêu gọi đầu tư đối với các doanh nghiệp nước ngoài, nhất là các 
doanh nghiệp Hàn Quốc về định hướng và hợp tác trong lĩnh vực dược liệu, trọng tâm là việc 
trồng, chăm sóc, nâng cao năng suất và chất lượng dược liệu. 
 3.4. Thách thức
 Tuy cơ hội để nông hộ có thể phát triển sản xuất sâm dưới tán rừng tự nhiên ở tỉnh Kon 
Tum là rất lớn, nhưng cũng phải đối mặt với những thách thức đáng kể. Để tiếp tục mở rộng 
mô hình canh tác sâm dưới tán rừng tự nhiên, điều thiết yếu là phải duy trì và phát triển diện 
tích rừng tự nhiên cả về số lượng lẫn chất lượng, đặc biệt là cải thiện chất lượng rừng - yếu tố 
quan trọng đặc biệt cho sự tồn tại và phát triển sâm Ngọc Linh.
 Mặc dù diện tích rừng tự nhiên và độ che phủ rừng ở tỉnh Kon Tum vẫn cao so với nhiều 
tỉnh khác trong cả nước (năm 2018 tỷ lệ cge phủ rừng là 62,25%), song tỉnh đang đối mặt với 
chiều hướng suy giảm diện tích rừng tự nhiên. Năm 1999, diện tích rừng tự nhiên của tỉnh 
Kon Tum là 602.530 ha, thì con số đó tương ứng các năm 2005, 2015 và 2018 là: 597.662ha, 
546.914ha và 545.782ha (Cục Kiểm lâm, 1999, 2005, 2015, 2018). Như vậy sau gần 20 năm, 
diện tích rừng tự nhiên toàn tỉnh đã giảm 56.748 ha. Hơn nữa, trong số diện tích rừng tự nhiên 
68 Bùi Đức Hùng, Phan Thị Hoàn
còn lại, không phải mọi vị trí đều có thể canh tác được sâm. Người dân canh tác quy mô nhỏ 
thường phải vào rừng sâu tìm những nơi có địa hình, độ che phủ thích hợp nhưng xa nơi ở, 
bất tiện cho việc chăm sóc và bảo vệ sâm. 
 Thiên tai, dịch bệnh là những thách thức lớn trong canh tác sâm dưới tán rừng tự nhiên. 
Sự thay đổi của thời tiết, biến đổi khí hậu dẫn tới tình trạng hạn hán hoặc mưa, lũ thất thường, 
gây thiệt hại cho sâm. Thời tiết thay đổi đột ngột khiến cho cây dễ bị chết, chẳng hạn như 
đang nắng nóng kéo dài sau đó có mưa dài ngày sẽ làm cho sâm bị thối. Loại cây này cũng 
dễ bị bệnh lá khô vàng rồi dần dần chết mà người dân không biết nguyên nhân. Với quy mô 
nhỏ, nguồn lực kinh tế hạn hẹp, kiến thức khoa học kỹ thuật còn hạn chế, người dân ứng phó 
với những tình huống trên cũng hết sức đơn giản và chủ yếu dựa vào kinh nghiệm để tìm địa 
điểm canh tác sâm thích hợp. 
 Công tác bảo vệ sâm cũng là khó khăn rất lớn khi mà các hộ trồng sâm đang phải đối 
mặt trước nguy cơ trộm cắp. Bởi sâm có giá trị kinh tế cao, chi phí đầu tư lớn, nên việc bảo vệ 
sâm tránh bị mất cắp rất được các hộ dân chú trọng. Các nông hộ thường tự liên kết để có 
nhân lực thay nhau bảo vệ vườn sâm, hoặc tiếp tục phương thức canh tác “giấu” - trồng bí mật 
ở những khu vực rừng sâu. 
 4. Kết luận và hàm ý chính sách
 Mặc dù không phải là chủ thể chủ lực trong đầu tư phát triển sản xuất sâm hiện nay ở 
tỉnh Kon Tum, nhưng vai trò và tầm quan trọng của những người dân địa phương trong chuỗi 
giá trị sản phẩm sâm Ngọc Linh là rất đáng kể. Do vậy, phát triển sâm Ngọc Linh - sản phẩm 
nông nghiệp mang lại giá trị kinh tế cao, cần được gắn kết với các mục tiêu cải thiện sinh kế, 
nâng cao đời sống cộng đồng cư dân địa phương, trong trường hợp này chính là cộng đồng 
người Xê Đăng sinh sống lâu đời ở vùng núi Ngọc Linh. Từ phân tích thực trạng mô hình canh 
tác sâm dưới tán rừng của các nông hộ ở tỉnh Kon Tum, cùng các kết quả phân tích SWOT, bài 
viết đề xuất một số hàm ý chính sách sau:
 Thứ nhất, xây dựng các chính sách hỗ trợ người nông dân phát huy điểm mạnh, tận 
dụng cơ hội để phát triển sản xuất sâm Ngọc Linh. Bởi lẽ, người dân tại chỗ chính là lực lượng 
lao động chính, là nòng cốt trong việc gìn giữ và bảo vệ rừng trên địa bàn, vì rừng gắn bó với 
họ từ nhiều thế hệ qua các thực hành sinh kế và nghi lễ văn hóa; họ có vốn tri thức tộc người 
về thổ nhưỡng, đặc điểm tự nhiên, về các khu vực cụ thể trong rừng. Cần thúc đẩy và hỗ trợ 
họ hình thành các hợp tác xã sâm quy mô cấp thôn, xã. Bởi vì chỉ liên kết mới có thể mở rộng 
quy mô canh tác, đáp ứng được những đòi hỏi về ứng dụng công nghệ, đầu tư lớn về giống, 
lao động, canh phòng bảo vệ sâm, Và xa hơn nữa là thực hiện song song kết hợp giữa bảo 
tồn, phát triển sản xuất sâm Ngọc Linh với bảo vệ và phát triển rừng dựa vào cộng đồng trong 
vùng sâm có chỉ dẫn địa lý. 
 Thứ hai, xây dựng các chính sách hỗ trợ người dân khắc phục những điểm yếu, giúp 
họ vượt qua những nguy cơ, thách thức. Để có thể làm được điều đó, trong bối cảnh phát 
triển của khoa học công nghệ, cần phải trao truyền những tri thức mới trong sản xuất nông 
nghiệp và chuỗi giá trị nông sản hàng hóa cho các hộ nông dân, giúp họ hiểu được vai trò, 
trách nhiệm cũng như quyền lợi của mình trong chuỗi giá trị đó. Theo đó, người dân cần được 
tập huấn, tiếp thu quy trình kỹ thuật chuẩn từ khâu nhân ươm giống cho tới khâu thu hoạch, 
bảo quản và có chứng nhận kiểm nghiệm chất lượng sâm cho nhóm chủ thể này. Ngoài việc 
tổ chức các lớp tập huấn theo phương thức “cầm tay, chỉ việc” thì cũng cần thúc đẩy các kênh 
Tạp chí Khoa học xã hội miền Trung, Số 03 (65) - 2020 69
truyền thông nhằm nâng cao nhận thức, ý thức và kiến thức về phát triển sản xuất sâm Ngọc 
Linh tới đông đảo người dân. 
 Chú thích
 [1]. Loài cây này càng trở nên khan hiếm trong tự nhiên do tình trạng khai thác quá mức 
trong những năm 1990-2000, khiến nó được liệt vào “Sách Đỏ Việt Nam (1996) với cấp đánh 
giá “đang nguy cấp” (E) và Danh mục Thực vật rừng, Động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm (nhóm 
2) của Nghị định số 32/2006/NĐ - CP ngày 30/3/2006 của Chính phủ để hạn chế khai thác, sử 
dụng vì mục đích thương mại” - Theo Tra cứu thực vật rừng Việt Nam, 
net/chitiet.php?page=1&loai=2&ID=3151, truy cập ngày 23 tháng 7 năm 2019.
 Lời cảm ơn: Nghiên cứu này được tài trợ bởi Chương trình Tây Nguyên 2016 - 2020; Đề 
tài TN18/X06 “Phát triển nông nghiệp công nghệ cao vùng Tây Nguyên trong bối cảnh liên kết 
vùng và hội nhập quốc tế mới”.
 Tài liệu tham khảo
 Baeg, I.H., So, S.H. (2013). The world ginseng market and the ginseng (Korea). Journal 
of Ginseng Research, 37 (1), 1-7. Truy xuất từ  ngày 
24/4/2020.
 Beyfuss, Robert L. (1999). Economics and Marketing of Ginseng, Agroforestry Notes (USDA-
NAC). 14. Truy xuất từ https://digitalcommons.unl.edu/agroforestnotes/14, ngày 24/4/2020.
 Dương Tấn Nhựt và các cộng sự.  (2009). Một số yếu tố ảnh hưởng đến sinh khối cuả cây 
sâm Ngọc Linh (Panax Vietnamensis Ha et Grushv.) nuôi cấy In Vitro và bước đầu phân tích 
hàm lượng Saponin. Tạp chí Công nghệ Sinh học, 3, 357 - 370.
 Dương Tấn Nhựt, Lê Quang Thọ, Nguyễn Đình Thành. (2013). Kết quả bước đầu trồng 
thử nghiệm cây sâm Ngọc Linh dưới tán rừng tự nhiên ở Bình Định. Khoa học & Công nghệ Bình 
Định, 6, 6 - 8.
 Dương Tuấn Nhựt và các cộng sự. (2015). Đánh giá tác dụng tăng lực của saponin trong 
rễ tơ chuyển gen sâm Ngọc Linh. Tạp chí Công nghệ Sinh học, 1, 75 -82.
 FAO. (2015). Korean Ginseng-Agriculture System. Truy xuất từ 
bp826e.pdf, ngày 15/4/2020.
 Helms, M. M., & Nixon, J. (2010). Exploring SWOT analysis - where are we now? Journal 
of Strategy and Management, 3(3), 215 - 251. Truy xuất từ doi:10.1108/17554251011064837, 
ngày 28/3/2020.
 Hội đồng nhân dân tỉnh Kon Tum. (2011). Nghị quyết số 16/2011/NQ-HĐND Về xây dựng 
và phát triển các ngành kinh tế mũi nhọn và sản phẩm chủ lực của tỉnh đến năm 2020. Kon Tum 
ngày ngày 5/8/2011.
 Li, T.S.C. (1995). Asian and American Ginseng - a review. HortTechnology, 1, 27 - 34. Truy 
xuất từ https://doi.org/10.21273/HORTTECH.5.1.27, ngày 24/4/2020.
 Ministry of the Environment, Conservation and Parks. (2019), American Ginseng (Panax 
quinquefolius) in Ontario - Ontario Recovery Strategy Series. Truy xuất từ https://www.ontario.
ca/page/american-ginseng-recovery-strategy, ngày 23/4/2020.
 Nguyễn Ngọc Dung. (1992). Tái sinh cây sâm Ngọc Linh (Panax Vietnamensis Ha et 
Grushv-ho Araliaceae) từ callus. Tạp chí Khoa học và Công nghệ, 4, 16 - 21.
 Nguyễn Nhật Linh và các cộng sự. (2015). Tăng cường khả năng hình thành và phát triển 
70 Bùi Đức Hùng, Phan Thị Hoàn
rễ thứ cấp từ rễ bất định sâm ngọc linh (panax vietnamensis) nuôi cấy in vitro. Tạp chí Công 
nghệ Sinh học, 2, 221 - 230.
 Nguyễn Thị Bình và các cộng sự.  (2016). Bước đầu đánh giá khả năng di thực sâm ngọc 
linh tại một số vùng có điều kiện sinh thái tương tự núi Ngọc Linh. Tạp chí Nông nghiệp & Phát 
triển nông thôn, kỳ 1+2, tháng 2/2016, 102 - 108.
 Nguyễn Thị Thu Hương. (2002). Tác dụng giải lo âu và chống trầm cảm của Majonosid-R2, 
hoạt chất chính trong sâm Việt Nam. Tạp chí Dược liệu, 5, 148 - 152.
 Ortiz, A.A. (2018). Economic Analysis of Production of American Ginseng in the 
Southeastern Region. ETD Collection for Tennessee State University. Paper AAI10786751. Truy 
xuất từ https://digitalscholarship.tnstate.edu/dissertations/AAI10786751, ngày 23/4/2020.
 Thủ tướng Chính phủ. (2017). Quyết định số 787/QÐ-TTg 2017 Về việc phê duyệt bổ sung 
danh mục sản phẩm quốc gia thuộc chương trình phát triển sản phẩm quốc gia đến năm 2020. 
Hà Nội ngày 5/6/2017.
 Ủy ban nhân dân tỉnh Kon Tum. (2004). Quyết định số 1824/QĐ-UB về việc Phê duyệt Dự 
án đầu tư: Bảo tồn và phát triển sâm Ngọc Linh có sự tham gia của cộng đồng. Kon Tum ngày 
23/12/2004.
 Ủy ban nhân dân tỉnh Kon Tum. (2007). Quyết định số 1480/QĐ-UBND Phê duyệt điều 
chỉnh Dự án đầu tư: Bảo tồn và phát triển sâm Ngọc Linh có sự tham gia của cộng đồng. Kon Tum 
ngày 26/12/2007.
 Ủy ban nhân dân tỉnh Kon Tum. (2011). Đề án Xây dựng và phát triển các ngành kinh tế 
mũi nhọn và sản phẩm chủ lực của tỉnh đến năm 2020. Kon Tum ngày 26/9/2011.
 Ủy ban nhân dân tỉnh Kon Tum. (2013). Quyết định số 269/QĐ-UBND Về việc Phê duyệt 
Quy hoạch phát triển Sâm Ngọc Linh tỉnh Kon Tum giai đoạn 2012-2020, tầm nhìn đến năm 2025. 
Kon Tum ngày 17/4/2013.
 Ủy ban nhân dân tỉnh Kon Tum. (2018). Thực trạng, tiềm năng, định hướng và chính sách 
phát riển sâm Ngọc Linh Kon Tum và các dược liệu khác. Hội nghị đầu tư phát triển sâm Ngọc 
Linh Kon Tum và các dược liệu khác. Thành phố Kon Tum, tháng 9 năm 2018.
 Văn phòng Chính phủ. (2018). Thông báo số 369/TB-VPCP: Kết luận của Thủ tướng Chính 
phủ Nguyễn Xuân Phúc tại Hội nghị về đầu tư phát triển sâm Ngọc Linh và các dược liệu khác tại 
tỉnh Kon Tum, Hà Nội ngày 24/9/2018.
 Vũ Đức Vượng, Phan Văn Mạnh, Nguyễn Tùng Linh, Nguyễn Minh Phương. (2014). Tác 
dụng của viên nang sâm Ngọc Linh đến một số chỉ số chức năng tim mạch và thần kinh trung 
ương ở bộ đội hải quân. Tạp chí Sinh lý học Việt Nam, 2, 33 - 38.
 Vũ Thị Hiền và các cộng sự. (2015). Sử dụng kỹ thuật nuôi cấy lớp tế bào trong nghiên 
cứu quá trình phát sinh hình thái của cây sâm ngọc linh (Panax vietnamensis Ha et Grshv.) in 
vitro. Tạp chí Khoa học và phát triển, 4, 657 - 664.
 Website: Cục Kiểm lâm, 
bien-rung-hang-nam/.
 Website: https://www.journals.elsevier.com/journal-of-ginseng-research. Truy cập ngày 
23/4/2020.
 Xu, W.; Choi, H.-K.; Huang, L. (2017). State of Panax ginseng Research: A Global 
Analysis. Molecules, 22, 1518.