Lễ hội Phủ Trịnh nhìn từ góc độ văn hóa

 quấn dây vàng, áo màu hồng, Thượng đẳng có hình hai 
rồng, Trung đẳng có hình một rồng, Hạ đẳng hình cá hóa rồng7. Sách cũng chỉ dẫn thể thức 
3 Quốc triều hình luật, chương 6, điền sản, điều 46 - 49 về Hương hỏa. 
4 Luật Gia Long, điều 76, điều 85 và điều 87 về Kế thừa hương hỏa. 
5 Đại Việt sử ký toàn thư, NXB Hồng Bàng, 2012, tr 574. 
6 Đại Việt sử ký toàn thư, NXB Hồng Bàng, 2012, tr 593. 
7 Kiến văn tiểu lục, NXB Trẻ, 2013, tr 82. 
 83 
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
Lễ nghi bên phủ chúa Trịnh và bên cung vua Lê có nhiều điểm khác nhau, đối với các quan 
hành lễ bên cung vua chỉ như là một nghi thức, còn ở phủ chúa mới tỏ rõ đạo quân thần thực dụng. 
 Lễ ở cung vua Lê “Các quan bộ Lễ và Ty Thừa trực đêm ở công đường, đợi tới gần 
canh 5 thì rước án biểu vào cung, trên che tàn vàng, cờ trống và nhạc đi trước, văn võ theo 
sau. Cục Thừa dụ khiêng án biểu đến cửa Đoan Môn, đặt ở phía đông sân rồng. Trống nghiêm 
hồi thứ nhất, các quan xếp hàng ngoài cửa Đoan Môn. Trống nghiêm lần thứ hai, viên Đạo lễ 
dẫn Tiết chế phủ vào điếm trước sân rồng ngồi chờ. Trống nghiêm hồi thứ ba, các viên chấp 
sự vào điện Vạn Thọ lạy 5 lạy 3 vái rồi rước vua ra điện Kinh Thiên. Viên Đạo lễ dẫn Tiết chế 
phủ vào đứng ở sân rồng. Sau khi quan Đại trí từ đọc lời cầu chúc của Tiết chế phủ và bách 
quan văn võ, quan Truyền chế đọc lời đáp của vua, các quan lạy tạ 4 lần. Nhạc tấu khúc Hưu 
minh, vua lên kiệu về cung, kết thúc buổi chầu”. 
 Lễ ở phủ chúa Trịnh “Viên Tư thiên giám chọn giờ tốt để chúa đi lễ Thái Miếu, Cung 
Miếu. Mùng 1 Tết, hiệu Thiên hùng bắn súng, hiệu Thị trung đánh trống, quân cấm vệ đứng 
hầu hoặc đi tuần xung quanh... Chúa lễ xong, phiên Binh ban thưởng tiền xuân cho quan 
tướng. Tiết chế phủ dẫn các quan xếp hàng tiến vào lạy mừng. Chúa ban yến, tiền thưởng 
xuân cho các quan từ nhất phẩm triều đình trở xuống và cho mọi người được dự yến”8. 
 Có thể nhận thấy, nghi thức thờ tổ tiên ở quê chỉ được thực hiện một cách nề nếp trong 
thời Lê sơ, càng về sau nhạt dần, các vua chúa thời Lê - Trịnh có xu hướng lập điện thờ vọng 
ở kinh, còn nhà thờ tổ ở quê thường được giao cho họ tộc, nhờ đó mà nhiều trò diễn dân gian 
được tùy tiện đưa vào trở thành các lễ hội dân gian của một vùng nhất định. 
 2. Vấn đề hình tƣợng, biểu tƣợng, vật linh của lễ hội Phủ Trịnh - Nghè Vẹt 
 Lễ nghi thờ cúng tổ tiên ở TK XVII - XVIII của các vua Lê, chúa Trịnh và đặc biệt sau 
này ở TK XIX - XX của các vua Nguyễn đã khác thời Lê sơ rất nhiều. Đó là các yếu tố kinh 
tế, thương mại, cũng như vị thế xã hội của tầng lớp vương hầu, quý tộc chi phối xã hội khá 
đậm nét. Các lăng mộ Quận Công thời kỳ này được chúa Trịnh khuyến khích, đôi khi nhà 
chúa ban tặng bia đá, tượng voi, ngựa, tượng chầu do thợ đá An Hoạch tạo tác như ở lăng 
Mãn Quận Công tại làng Nhồi, thành phố Thanh Hóa; lăng Lê Thời Hiến tại xã Thọ Phú, 
huyện Triệu Sơn (tỉnh Thanh Hóa); lăng Quận Công Nguyễn Hữu Dĩnh ở huyện Đông Hưng, 
tỉnh Thái Bình Những lăng mộ này đôi khi còn đồ sộ hơn lăng mộ vua Lê Trung Hưng và 
sánh ngang lăng mộ các chúa Trịnh đương thời. Đến thời Nguyễn thì điển chế được quy định 
chặt chẽ hơn, các quan lại cấm không được tạc tượng chầu ở lăng9. Vua Gia Long sau khi 
đăng quang đã về ngay quê hương xây khu lăng miếu Gia Miêu - Triệu Tường thờ tổ tiên vào 
năm 1803 tại xã Hà Long, huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa. Tuy nhiên, tại Kinh thành Huế 
nhà Nguyễn vẫn cho xây Thái Miếu thờ 9 vị Chúa khởi dựng và Thế Miếu thờ 10 vua 
Nguyễn. Chúa đầu triều nhà Nguyễn là Nguyễn Hoàng được dân miền Trung và Nam Bộ 
cung kính gọi là Chúa Tiên và sau này phối thờ vào chùa Thiên Mụ, mặt khác vua Gia Long 
trang trọng đặt thờ Chúa Tiên chính giữa cung Thái Miếu ở Kinh thành Huế. 
8 Lịch triều hiến chương loại chí, T2, NXB Giáo dục, 2007. 
9 Khâm Định Đại Nam hội điển sự lệ 
84 
 NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
 Có thể, các chúa Trịnh trước đó đã thực hành tương tự: xây điện thờ Vương Mẫu ở quê 
và vẫn có điện thờ “vọng” tổ tiên ở Vương phủ tại Thăng Long? Nhiều nguồn sử liệu cho biết 
Vương phủ của chúa Trịnh rất nguy nga, đồ sộ, theo sách Hoàng Lê nhất thống chí ghi chép: 
“Phủ chúa Trịnh (Vương phủ) được xây dựng từ năm 1592 đến năm 1749. Từ 
năm 1718, Trịnh Cương lại đặt thêm lục phủ (tương đương với lục bộ của bên vua là Lại, Hộ, 
Lễ, Binh, Hình, Công) để thâu tóm quyền hành của lục bộ bên triều đình”. Theo sách Thượng 
Kinh ký sự của Lê Hữu Trác - một danh y người Hải Dương ở TK XVIII ghi: “Vòng quanh 
ước chừng một dặm, nơi nào cũng lâu đài, đình, gác, rèm châu, cửa ngọc, ánh nước mây 
lồng, suốt lối toàn hoa cỏ kỳ lạ, gió thoảng hương trời, thú đẹp chim quý, nhảy nhót bay hót, 
giữa đất bằng nhô lên ngọn núi cao, cây to bóng mát, nhịp cầu sơn vẽ bắc ngang lạch nước 
quanh co, lại có lan can toàn bằng đá màu. Tôi vừa đi vừa ngắm, thực chẳng khác gì cõi tiên 
vậy Mỗi năm đến tết Trung thu, từ trước mấy tháng, chúa phát gấm trong cung ra để làm 
hàng trăm, hàng nghìn cái đèn lồng, cái nào cũng tinh xảo tuyệt vời, mỗi cái giá đến mấy 
chục lạng vàng. Đến ngày chúa ngự ra chơi Bắc cung, có cái ao gọi là Long Trì rộng nửa 
dặm...”10. Cũng tại sách này, danh y Lê Hữu Trác cho biết nhiều lễ hội trong cung phủ khi 
diễn có nhiều nghi thức xa hoa, tuy về cơ bản vẫn bảo lưu các hình thức âm nhạc, chế định 
màu sắc áo mũ cho các quan, nghi thức hành lễ đã được chế định từ thời Lê sơ, nay được biên 
cải thêm thắt, trong đó có các trò Tế cờ, Thi Bắc cử (múa đao), quân binh chạy xếp chữ, bày 
trận, bình thơ, đàn sáo được Chúa cho diễn nhiều trò vui. 
 Vấn đề xác định hình tượng, biểu tượng, vật linh của một lễ hội từ các cứ liệu lịch sử và 
lưu truyền dân gian là rất cần thiết. Sự hình thành một lễ hội có thể là một quá trình rất dài, 
gắn liền với một sự tích đặc biệt có tính thiêng liêng mà cộng đồng chấp nhận, vun đắp, gìn 
giữ. Những lễ hội liên quan đến các nhân vật lịch sử thường gắn với một hay vài di tích cụ thể 
đã tồn tại hàng trăm năm và thu hút cộng đồng với một niềm tin thiêng liêng nào đó. Lễ hội 
đền Bà Triệu, lễ hội Đức Thánh Trần, lễ hội đền vua Đinh là những lễ hội có hàng mấy 
trăm năm lịch sử, cộng đồng xã hội ghi nhận, trong khi đó những lễ hội như Lam Kinh có thể 
xem là một điển hình, do di tích này ở tầm cỡ là “di tích đặc biệt cấp quốc gia”. Lại được đầu 
tư của nhà nước trong trùng tu phục dựng và dàn dựng, tổ chức lễ hội vào ngày giỗ kỵ của vua 
Lê Thái Tổ (21 - 22/8 AL) trong hàng chục năm nay. Tuy nhiên, một lễ hội muốn trở thành 
một giá trị sống lâu dài trong cộng đồng cần được kiên trì xây dựng để có thể được cộng đồng 
tự nguyện tiếp nhận và bảo tồn. Trong trường hợp này, vai trò các dòng họ liên quan phải đảm 
nhận sau khi nhà nước đã đầu tư mang tính hỗ trợ ban đầu. Từ trách nhiệm bảo quản, tu bổ và 
phát huy lễ hội của một dòng họ, địa phương, cho đến khi tạo ra sức lan tỏa rộng lớn trong 
cộng đồng, một vùng là một quá trình; biên độ ảnh hưởng đến đâu là một quá trình tùy thuộc 
vào giá trị văn hóa, tâm linh và sức lan tỏa của lễ hội quyết định. 
 Phủ Trịnh được xác định gắn với lễ hội thờ Thế Tổ Minh Khang Thái Vương Trịnh 
Kiểm, người có công phò giúp nhà Lê Trung Hưng chống lại quân Mạc, xây dựng một thể chế 
lưỡng đầu cai trị gần 250 năm. Bên cạnh Phủ Trịnh là Nghè Vẹt nơi thờ Thân Mẫu ông, đây là 
hai di tích có liên hệ đặc biệt trong thiết kế lễ hội. Ngày lễ được chọn là ngày 18 tháng 2 âm 
10 Thượng Kinh ký sự, NXB Hồng Bàng, 2012, tr 57. 
 85 
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
lịch (ngày mất của Thái Vương Trịnh Kiểm). Những giá trị thiêng có thể xem xét khi xây 
dựng hình tượng và biểu tượng thiêng của lễ hội là: đức độ và công trạng của Chủ Thần. Phan 
Huy Chú khi thuật lại công lao của vua Lê Trang Tông trong việc trung hưng triều Lê đã ca 
ngợi gián tiếp Trịnh Kiểm và xem ông mới là người trực tiếp lập công trạng: “Về sau được 
Dực quận công Trịnh Kiểm giúp đỡ, vua hết lòng tin theo, cất người hiền, dùng kẻ tài, chăm 
dân, thương lính, sửa sang pháp lệnh, trong cõi rất yên. Rồi đem quân tiến đánh lấy được cả 
đất cát châu Ái, châu Hoan, dựng hành điện ở sách Vạn Lại. Các hào kiệt ở xa đều theo về 
cả. Cơ nghiệp trung hưng, thực là bắt đầu từ đây”11. Sách Đại Việt Lê triều đế vương trung 
hưng công nghiệp thực lục viết: “Tổ tiên của Trịnh Kiểm là Trịnh Xứng sinh cao tổ là Trịnh 
Kỷ, tằng tổ là Trịnh Liễu; nhà nghèo, ham học, tích đức, làm việc nghĩa. Họ hàng khen hiếu, 
làng xóm khen đễ sau rời đến làng Biện Thượng (nay là Bồng Thượng, xã Vĩnh Hùng) làm 
điều thiện không mỏi, nhân hậu có thừa”12. Công nghiệp, tài đức của chúa Thế Tổ Minh 
Khang Thái vương Trịnh Kiểm khá tường minh, tuy nhiên, thế sự hẳn không dễ dàng như vậy 
trước nhân gian, phần nhiều trắc ẩn thuộc ở các đời chúa kế ngôi sau đó. Lịch sử Việt Nam ở 
TK XVI - XVIII thật éo le là vậy (!), nên con người xuất chúng như Trịnh Kiểm thực sự là 
một nhân cách phi thường. Nhân cách đó chi phối thái độ của 11 đời chúa Trịnh sau này và 
ảnh hưởng đến cả các chúa Nguyễn ở đàng trong với một sự kiên định phò tá vua Lê “Giữ 
chùa, thờ Phật thì được ăn oản” đúng như lời phán của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm. 
 Việc thi vị hóa, cường điệu làm cho các nhân vật “khổng lồ” trở nên có sức thu hút đặc 
biệt đó là đặc điểm của sử liệu dân gian Việt Nam thời cổ trung đại. Tuy nhiên với các nhân 
vật anh hùng lịch sử như Lê Lợi, Nguyễn Hoàng và Trịnh Kiểm đã thuộc thời trung đại và 
những câu chuyện “gươm báu, ấn thiêng” là Trời ban tặng để Lê Thái Tổ thay trời hành đạo; 
chuyện bà Thiên Mụ chỉ đất thiêng cho Nguyễn Hoàng lập kinh đô nhà Nguyễn; chuyện 
“rồng đen ở chân núi Hùng Lĩnh và câu truyền tụng: Mạch tòng Hùng Lĩnh trung linh khí, 
Thế xuất công hầu tráng đế vương” đối với Thái Vương Trịnh Kiểm; chuyện đàn chim Vẹt 
che thân xác bảo vệ thân mẫu Trịnh Kiểm khi bị sát hại đó là những nguồn sử liệu đan xen 
huyền thoại vô cùng quý giá để sáng tạo nên các hình tượng, biểu tượng, linh vật cho lễ hội. 
 3. Một vài tản mạn thay cho lời kết 
 Thanh Hóa là vùng đất có vai trò quan trọng trong quá trình lịch sử Việt Nam, đặc biệt 
ở thời kỳ trung đại. Từ TK XV đến TK XVIII, Thanh Hóa xuất hiện các đời vua - chúa kế vị 
nhau liên tục trên 350 năm kể từ nhà Lê sơ, nhà Lê - Trịnh, nhà Nguyễn. Các di tích gắn với 
các vua, chúa đầu triều ở ba thời kỳ này là Lê Thái Tổ, Lê Trang Tông và Thái Vương Trịnh 
Kiểm, Chúa Tiên Đoan Quốc Công Nguyễn Hoàng. Lăng mộ của các nhân vật phi thường này 
chủ yếu trên đất Thanh Hóa là lăng Lê Thái Tổ ở Lam Kinh và lăng Thái Vương Trịnh Kiểm 
ở Thanh Hóa (tuy nhiên hiện nay vẫn chưa xác định cụ thể vị trí lăng mộ này); Điện thờ hiện 
có Khu Lam Kinh ở huyện Thọ Xuân; Phủ Trịnh và Nghè Vẹt ở xã Vĩnh Hùng, huyện Vĩnh 
Lộc; lăng miếu Gia Miêu - Triệu Tường ở xã Hà Long, huyện Hà Trung. Tuy nhiên, việc 
11 Đại Việt sử ký toàn thư, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1998, tập 3, tr 18. 
12 Đại Việt Lê triều đế vương trung hưng công nghiệp thực lục, Q2,tr 82. 
86 
 NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
nghiên cứu, phục dựng lễ hội ở các di tích này có nhiều vấn đề khác nhau, một vài tản mạn 
xin nêu ra luận bàn: 
 Thứ nhất: Cần nhận thấy điểm khác nhau là mỗi di tích trên được sự nhìn nhận của cộng 
đồng và sự đầu tư của nhà nước ở các mức độ khác nhau. Sự khác nhau còn ở mức độ lan tỏa 
giá trị văn hóa tinh thần của mỗi di tích trong cộng đồng (trước hết là trong các dòng họ Lê, 
Trịnh, Nguyễn). Nếu như dòng họ Nguyễn ngoài lễ hội gắn với khu lăng miếu Gia Miêu -
Triệu Tường thì hệ thống lăng miếu, đền thờ, chùa ở cố đô Huế mấy trăm năm đã gắn với 
Chúa Nguyễn và được thời gian thử thách. Khu Lam Kinh đã được nhà nước xếp hạng di tích 
quốc gia đặc biệt và đầu tư phục dựng lăng, miếu và đầu tư tổ chức phục dựng lễ hội từ gần 
20 năm nay. Do vậy,lễ hội Phủ Trịnh và lễ hội Gia Miêu - Triệu Tường là hai lễ hội có một 
hoàn cảnh khác biệt, cần phải được nghiên cứu sâu hơn nhằm tìm ra được một hướng đi hợp 
lý và bền vững. 
 Thứ hai: Lễ hội Phủ Trịnh cần xác định được tính liên thông về hình thức văn hóa tín 
ngưỡng thờ tổ tiên truyền thống gắn với văn hóa nghi lễ cung đình ở TK XVII - XVIII. Nhiều 
hình thức nghi lễ, trò diễn thời Lê sơ vẫn được bảo lưu ở TK XVII - XVIII cần được xem xét. 
 Thứ ba: Cần làm rõ sắc thái văn hóa ở lễ hội Phủ Trịnh khác với lễ hội Lam Kinh, lễ hội 
nhà Nguyễn ở Gia Miêu - Triệu Tường là những gì? vì đây là văn hóa của TK XVII - XVIII, 
còn lễ hội Gia Miêu - Triệu Tường thuộc TK XIX - XX. Lễ hội Phủ Trịnh cần thể hiện sự 
chọn lọc nhạc lễ, nghi thức hành lễ, trò diễn đặc trưng của xã hội Việt Nam TK XVII- XVIII, 
đặc biệt ở TK XVIII mà các chúa Trịnh Căn, Trịnh Giang, Trịnh Tùng đã từng biên soạn. Đó 
là nhạc lễ, y phục của Chúa, y phục của quan chầu, nghi lễ thiết triều bên cung Vua, bên phủ 
Chúa cần chọn lọc để đưa vào lễ hội. 
 Thứ tư: Màu sắc, linh vật, đồ thờ, trò diễn ở lễ hội Phủ Trịnh phải phản ánh tinh thần 
văn hóa dân gian đương thời và lễ nghi của phủ Chúa. Trong đó, phải thể hiện những diện 
mạo mới của thời kỳ kinh tế nông nghiệp và thương mại bước đầu phát triển, kỹ thuật và văn 
hóa Tây phương đã du nhập ở một mức độ nhất định. Màu sắc ở lễ hội Phủ Trịnh cần chú 
trọng đến màu chủ đạo là màu tía, đây là màu mang tính biểu tượng trong y phục các Chúa 
Trịnh tự chọn để phân định màu vàng của riêng vua 13. 
 Thứ năm: Do không gian Phủ Trịnh hiện nay khá khiêm tốn, cần lựa chọn các hình thức 
nghi lễ, âm nhạc, trò diễn phù hợp và có thể từng bước bàn giao kỹ thuật cho nhân dân sở tại, 
cộng đồng họ Trịnh ở địa phương tự vận hành sau này. 
 Tài liệu tham khảo 
 [1]. Phan Huy Chú (2007), Lịch triều hiến chương loại chí, T2, NXB Giáo dục, Hà Nội. 
 [2]. Lê Quý Đôn (2013), Kiến văn tiểu lục, NXB Trẻ, Hà Nội. 
 [3]. Trần Trọng Kim (2012), Nho giáo, NXB Thời đại, Hà Nội. 
 [4]. Ngô Sỹ Liên và các sử thần triều Lê (1998), Đại Việt sử ký toàn thư, Bản dịch, tập 
III, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội. 
 [5]. Lê Hữu Trác (2012), Thượng Kinh ký sự, NXB Hồng Bàng, Gia Lai. 
13 Cương mục, chính biên quyển 35 
 87 
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
TRINH TEMPLE FESTIVAL UNDER THE CULTURAL PERSPECTIVE 
 Le Van Tao, Assoc. Prof. Ph.D 
 Abstract: Trinh Temple festival in Vinh Hung commune, Vinh Loc district, Thanh Hoa 
province was a form of ancestor worship combined with royal rites during the 17th and 18th 
centuries. Cultural symbols at the festival are the humanistic nuances of Lord Trinh Kiem and 
Vuong Mau. Trinh Temple festival also reflects the cultural characteristics of Vietnamese 
society in the 17th-18thcentury and traditional cultural values originated from the previous 
period. In the restoration of Trinh Temple festival in the modern time, we should selectively 
preserve and create typical values and specific characteristics to ensure the long-term 
sustainable maintenance of the festival in the new context. 
 Key word: cultural symbols; Trinh Temple festival; preserve; promote the values 
Người phản biện: TS. Hà Đình Hùng (ngày nhận bài 07/10/2020; ngày gửi phản biện 07/10/2020 
ngày duyệt đăng 06/11/2020). 
88