Kết quả đánh giá chất lượng dược liệu ba kích ở một số địa bàn phía Bắc Việt Nam

chất chuẩn tectoquinone chuyển vào bình định và bảo đảm sự tuyến tính A = f(C). 
mức có dung tích 5 ml, hòa tan hoàn toàn bằng 2.3. Thời gian và địa điểm nghiên cứu 
khoảng 3 ml methanol. Bổ sung đến vạch mức Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 2 đến 
bằng methanol, thu được dung dịch chuẩn tháng 7 năm 2016 tại Khoa Hóa phân tích – 
tectoquinone có nồng độ chính xác khoảng 1 Tiêu chuẩn, Viện Dược Liệu. 
mg/ml. 3. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN 
 Từ dung dịch này, tiến hành pha loãng với 3.1. Định tính bằng phương pháp sắc ký lớp 
các hệ số pha loãng khác nhau để thu được các mỏng 
dung dịch xây dựng đường chuẩn. Các mẫu Quá trình phân tích định tính 21 mẫu củ ba 
sau khi pha được bảo quản ở nhiệt độ khoảng 2 kích, có so sánh với dược liệu ba kích đối 
– 8oC, tránh ánh sáng. chiếu và chất đối chiếu nystose. Kết quả phân 
 Chuẩn bị dung dịch rubiadin chuẩn: chuẩn tích định tính bằng phương pháp TLC thu được 
bị tương tự dung dịch tectoquinone chuẩn. như các hình 1 và hình 2. 
 Chuẩn bị mẫu thử: Cân chính xác khoảng 
 Hình 1. Hình ảnh sắc ký đồ TLC phân tích định tính nhóm chất đường trong các mẫu ba kích 
(Ký hiệu: C: chất đối chiếu nystose; 1-21: các mẫu thử ba kích; Dc: mẫu ba kích đối chiếu Radix Morindae 
 officinalis của Viện Dược liệu) 
106 TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ LÂM NGHIỆP SỐ 3 - 2019 
 Quản lý Tài nguyên rừng & Môi trường 
 A B 
Hình 2. Hình ảnh sắc ký đồ TLC phân tích định tính nhóm chất anthraquinon trong các mẫu ba kích 
(Ký hiệu: 1-21: các mẫu thử ba kích; Dc: mẫu ba kích đối chiếu Radix Morindae officinalis của Viện Dược liệu; 
 Hình 2A: Sắc ký đồ TLC quan sát tại UV 366 nm, trước khi phun thuốc thử; 
 Hình 2B: Sắc ký đồ TLC quan sát tại ánh sáng thường, sau khi phun thuốc thử.) 
 Kết quả trên hình cho thấy, các mẫu ba kích thử KOH/ethanol. 
(1-21) đều có sắc ký đồ TLC có các vết giống Từ những kết quả trên, chúng tôi khẳng 
về màu sắc và vị trí Rf với các vết chính trên định các mẫu thử ba kích có thành phần hóa 
sắc ký đồ TLC của mẫu ba kích đối chiếu của học tương tự với mẫu ba kích đối chiếu của 
Viện Dược liệu (Dc). Đặc biệt, trên hình 1, các Viện Dược liệu. Đồng thời, với phương pháp 
mẫu này đều cho thấy có mặt thành phần phân tích sử dụng phù hợp cho quá trình phân 
đường nystose (Rf = 0,4) – là “marker” quan tích định tính, xác định tính đúng của ba kích. 
trọng và được Dược điển Trung Quốc, Dược 3.2 Độ ẩm 
điển Hồng Kông sử dụng làm tiêu chí đánh giá Độ ẩm của các mẫu ba kích được xác định 
chất lượng dược liệu ba kích. theo phương pháp quy định trong chuyên luận 
 Trên hình 2A và 2B, chứng tỏ các mẫu thử ba kích của Dược điển Việt Nam IV (2009) 
ba kích đều có các thành phần anthraquinon (không quá 12,0%). Mỗi thí nghiệm được tiến 
tương tự với mẫu ba kích đối chiếu của Viện hành lặp lại 03 lần và lấy kết quả trung bình. 
Dược liệu, điều này được chứng minh rõ ràng Kết quả phân tích độ ẩm của các mẫu thử ba 
hơn bằng các vết có màu hồng trên sắc ký đồ kích được trình bày trong bảng 2. 
TLC của các mẫu phân tích sau khi phun thuốc 
 Bảng 2. Kết quả phân tích độ ẩm của các mẫu ba kích 
 Ký hiệu Độ ẩm (%) Ký hiệu Độ ẩm (%) Ký hiệu Độ ẩm (%) 
 BC01 5,48 HB02 5,37 TY03 4,50 
 BC02 7,40 HB03 7,10 VD01 7,24 
 BC03 5,85 TN01 5,74 VD02 6,53 
 BG01 10,08 TN02 7,50 VD03 7,77 
 BG02 7,15 TN03 7,55 VP01 8,59 
 BG03 5,92 TY01 5,20 VP02 7,19 
 HB01 7,09 TY02 5,56 VP03 5,13 
 Kết quả thu được cho thấy các mẫu ba kích đều Áp dụng điều kiện phân tích như đã trình 
có độ ẩm nhỏ hơn 12,0%, và đều đạt tiêu chuẩn bày trong phần phương pháp thu được hình 
Dược điển Việt Nam IV về chỉ tiêu hàm ẩm. ảnh sắc ký đồ TLC phân tích định lượng 
3.3 Hàm lượng nystose trong các mẫu ba kích nystose trong mẫu ba kích như hình 3. 
 TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ LÂM NGHIỆP SỐ 3 - 2019 107 
 Quản lý Tài nguyên rừng & Môi trường 
 A 
 B C 
 Hình 3. Hình ảnh sắc ký đồ TLC phân tích định lượng thành phần nystose trong các mẫu ba kích 
 (Ký hiệu: 1-5: các mẫu chuẩn nystose với các nồng độ khác nhau;6-26: các mẫu thử ba kích; 
 Hình 3A: Sắc ký đồ TLC phân tích định lượng thành phần nystose trong các mẫu ba kích; 
 Hình 3B: Hình ảnh quét TLC-scanner của mẫu chất chuẩn nystose; 
 Hình 3C: Hình ảnh quét TLC-scanner của mẫu thử ba kích.) 
 Với điều kiện phân tích áp dụng, tín hiệu thử ba kích. Kết quả phân tích được trình bày 
phân tích thu được rõ ràng, đặc biệt tín hiệu trong bảng 3. 
của nystose cân đối, sắc nhọn, tách tốt trên nền Nhận xét thấy, các mẫu ba kích phân tích 
mẫu ba kích. Chứng tỏ phương pháp phân tích đều đạt hàm lượng nystose lớn hơn 3,0%. Nhìn 
lựa chọn phù hợp cho phân tích định lượng chung, hàm lượng nystose trung bình trong các 
nystose trong các mẫu ba kích. mẫu ba kích theo vùng giảm dần như sau: VP 
 Tiến hành xây dựng đường chuẩn biểu diễn > BC > VD > TY > TN > HB > BG. Các mẫu 
sự phụ thuộc giữa nồng độ nystose và giá trị ba kích Vĩnh Phúc có hàm lượng nystose trung 
diện tích pic. Quá trình phân tích được thực bình đạt cao nhất (khoảng 6,30 đến 7,13%), 
hiện với mẫu nystose chuẩn (độ tinh khiết trong khi đó các mẫu có nguồn gốc tại Bắc 
95,0%). Các mẫu phân tích trước khi tiêm vào Giang đạt hàm lượng nystose trung bình là 
hệ thống đều được lọc qua màng cellulose aetat thấp nhất (khoảng 3,51 đến 5,12%). Khi so 
0,45 μm. Kết quả được biểu diễn trên hình 4. sánh với tiêu chuẩn đưa ra trong Dược điển 
 Phương trình đường chuẩn xác định hàm Trung Quốc (hàm lượng nystose không được 
lượng nystose là y = 3632.x + 124.7 (R2 = thấp hơn 2,0%, theo phương pháp HPLC-
0,998), trong đó: x là nồng độ nystose (đơn vị: ELSD), có thể sơ bộ kết luận các mẫu thử ba 
mg/ml), y là giá trị diện tích pic (đơn vị: mAu). kích đều đạt về hàm lượng nystose so với quy 
 Áp dụng phương trình đường chuẩn trên để định trong Dược điển Trung Quốc. 
phân tích định lượng nystose có trong các mẫu 
108 TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ LÂM NGHIỆP SỐ 3 - 2019 
 Quản lý Tài nguyên rừng & Môi trường 
 Lượng nystose Diện tích pic 
 (mg) (S) 
 0,864 3310,1 
 1,08 4159,5 
 1,296 4753,7 
 1,62 5942,1 
 2,16 8004,7 
 0,432 1650,6 
 Hình 4. Phương trình đường chuẩn xác định nystose 
 Bảng 3. Kết quả định lượng nystose trong các mẫu ba kích 
 Hàm lượng nystose trung Hàm lượng nystose trung 
 Ký hiệu Ký hiệu 
 bình (%) bình (%) 
 BC01 5,93 ± 0,02 TY01 4,04 ± 0,02 
 BC02 6,15 ± 0,04 TY02 5,04 ± 0,01 
 BC03 7,23 ± 0,03 TY03 7,24 ± 0,04 
 BG01 5,12 ± 0,04 VD01 5,72 ± 0,02 
 BG02 4,75 ± 0,02 VD02 6,23 ± 0,01 
 BG03 3,51 ± 0,03 VD03 5,65 ± 0,02 
 HB01 4,69 ± 0,03 VP01 7,12 ± 0,03 
 HB02 4,11 ± 0,02 VP02 6,30 ± 0,02 
 HB03 5,84 ± 0,02 VP03 7,13 ± 0,03 
 TN01 4,85 ± 0,02 
 TN02 6,23 ± 0,02 
 TN03 3,95 ± 0,02 
3.4 Hàm lượng tectoquinone và rubiadin phân tích định lượng đồng thời tectoquinone, 
trong các mẫu ba kích rubiadin trong mẫu ba kích như hình 5. 
 Kết quả thu được hình ảnh sắc ký đồ HPLC 
 Hình 5. Hình ảnh sắc ký đồ TLC phân tích tectoquinone và rubiadin trong mẫu ba kích 
 (Ký hiệu: 1-SKĐ HPLC mẫu ba kích; 2-SKĐ HPLC mẫu chuẩn rubiadin; 
 3-SKĐ HPLC mẫu chuẩn tectoquinone) 
 TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ LÂM NGHIỆP SỐ 3 - 2019 109 
 Quản lý Tài nguyên rừng & Môi trường 
 Với điều kiện phân tích áp dụng, tín hiệu sự phụ thuộc giữa nồng độ tectoquinone và 
phân tích thu được rõ ràng, đặc biệt tín hiệu rubiadin và giá trị diện tích pic. Quá trình phân 
của tectoquinone và rubiadin cân đối, sắc tích được thực hiện với mẫu tectoquinone và 
nhọn, tách tốt trên nền mẫu ba kích. Chứng tỏ rubiadin chuẩn (độ tinh khiết 95,0%). Các mẫu 
phương pháp phân tích lựa chọn phù hợp cho phân tích trước khi tiêm vào hệ thống đều được 
phân tích định lượng tectoquinone và rubiadin lọc qua màng cellulose aetat 0,45 μm. Kết quả 
trong các mẫu ba kích. được thể hiện trên bảng 4 và hình 6. 
 Tiến hành xây dựng đường chuẩn biểu diễn 
 Bảng 4. Sự phụ thuộc giữa nồng độ và diện tích píc 
 Tectoquinone Rubiadin 
 Nồng độ (mg/ml) Diện tích pic Nồng độ (mg/ml) Diện tích pic 
 0,0001 211236 0,001 84601 
 0,0015 374052 0,0025 170016 
 0,003 678439 0,005 325699 
 0,006 1205529 0,01 728543 
 0,012 2275707 0,05 3692893 
 0,025 1844875 
 0,04 2845632 
 A B 
 Hình 6. Đường chuẩn biểu diễn sự phụ thuộc giữa nồng độ và diện tích pic của 
 tectoquinone (A), rubiadin (B) 
 Phương trình đường chuẩn xác định hàm mg/ml), y là giá trị diện tích pic (đơn vị: mAu). 
lượng tectoquinone là y = 2.108 x + 15200 (R2 Đồng thời, nhóm nghiên cứu đã tiến hành 
= 0,998), trong đó: x là nồng độ tectoquinone xác định giới hạn phát hiện (LOD) và giới hạn 
(đơn vị: mg/ml), y là giá trị diện tích pic (đơn định lượng (LOQ) của tectoquinone và 
vị: mAu). rubiadin theo phương pháp tính dựa trên tỷ lệ 
 Phương trình đường chuẩn xác định hàm tín hiệu nhiễu/nền (S/N) = [2;3]. Kết quả được 
lượng rubiadin là y = 7.107 x - 11332 (R2 = trình bày trong bảng 5. 
0,999), trong đó: x là nồng độ rubiadin (đơn vị: 
 Bảng 5. Kết quả xác định LOD, LOQ 
 LOD LOQ 
 Tectoquinone 0,3 ppm 0,99 ppm 
 Rubiadin 0,2 ppm 0,66 ppm 
110 TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ LÂM NGHIỆP SỐ 3 - 2019 
 Quản lý Tài nguyên rừng & Môi trường 
 Kết quả trên cho thấy, phương pháp phân Áp dụng phương trình đường chuẩn trên để 
tích xây dựng được phù hợp cho quá trình phân phân tích định lượng tectoquinone và rubiadin 
tích định lượng tectoquinone và rubiadin cỡ có trong các mẫu thử ba kích. Kết quả phân 
ppm. tích được trình bày trong bảng 6. 
 Bảng 6. Kết quả định lượng tectoquinone và rubiadin trong các mẫu ba kích 
 Hàm lượng Hàm lượng Hàm lượng 
 Hàm lượng 
 Ký rubiadin trung tectoquinone rubiadin trung 
 tectoquinone Ký hiệu 
 hiệu bình trung bình bình 
 trung bình (ppm) 
 (ppm) (ppm) (ppm) 
 BC01 4,0 ± 0,1 2,2 ± 0,1 TY01 - - 
 BC02 10,9 ± 0,2 47,1 ± 0,3 TY02 6,2 ± 0,3 15,6 ± 0,3 
 BC03 6,8 ± 0,3 40,9 ± 0,4 TY03 9,1 ± 0,3 46,7 ± 0,1 
 BG01 4,8 ± 0,2 9,8 ± 0,3 VD01 5,1 ± 0,1 16,4 ± 0,2 
 BG02 6,5 ± 0,1 27,1 ± 0,1 VD02 5,8 ± 0,2 42,1 ± 0,4 
 BG03 17,3 ± 0,2 66,4 ± 0,1 VD03 - - 
 HB01 6,0 ± 0,2 35,5 ± 0,1 VP01 10,2 ± 0,4 74,8 ± 0,3 
 HB02 4,1 ± 0,2 8,6 ± 0,2 VP02 5,9 ± 0,2 16,2 ± 0,2 
 HB03 7,4 ± 0,4 23,0 ± 0,2 VP03 5,2 ± 0,1 20,3 ± 0,3 
 TN01 4,7 ± 0,1 7,7 ± 0,1 
 TN02 5,0 ± 0,1 3,8 ± 0,3 
 TN03 5,0 ± 0,2 8,9 ± 0,2 
 Các mẫu ba kích phân tích có hàm lượng Các mẫu ba kích phân tích đều đạt hàm 
tectoquinone trung bình trong khoảng 4,0 ppm lượng nystose lớn hơn 3,00%. Trong đó mẫu 
đến 17,3 ppm và đạt hàm lượng rubiadin trong TY03 (Tiên Yên, Quảng Ninh) đạt hàm lượng 
khoảng từ 2,2 ppm đến 66,4 ppm. Nhìn chung, nystose cao nhất (7,24%), mẫu BG03 (Bắc 
hàm lượng rubiadin trong các mẫu thử khác Giang) đạt hàm lượng nystose thấp nhất 
nhau nhiều, mẫu VP01 (nguồn gốc Vĩnh Phúc) (3,51%). Sơ bộ kết luận các mẫu thử dược liệu 
đạt cao nhất (74,8 ppm). Hàm lượng ba kích đều đạt về hàm lượng nystose so với 
tectoquinone trong mẫu BG03 (nguồn gốc Bắc quy định trong DĐTQ. 
Giang) đạt cao nhất (17,3 ppm). Riêng 02 mẫu Các mẫu ba kích phân tích có hàm lượng 
TY01 và VD03 không phát hiện cả hai thành tectoquinone trung bình trong khoảng 4,0 ppm 
phần rubiadin và tectoquinone (< LOD). Nhìn đến 17,3 ppm và đạt hàm lượng rubiadin trong 
chung, hàm lượng hai anthraquinone này trong khoảng từ 2,2 ppm đến 66,4 ppm. Riêng 02 
các mẫu ba kích tương đối thấp (cỡ ppm hoặc mẫu TY01 (Tiên Yên, Quảng Ninh) và VD03 
không phát hiện), các giá trị hàm lượng này (Vân Đồn, Quảng Ninh) không phát hiện cả 
thấp hơn rất nhiều lần so với hàm lượng đường hai thành phần rubiadin và tectoquinone (< 
nystose, vì vậy, việc sử dụng hàm lượng đường LOD). 
nystose trong đánh giá chất lượng mẫu ba kích Để bảo tồn và phát triển cây ba kích được 
sẽ chính xác hơn. bền vững, cần xem xét hội tụ đầy đủ các yếu tố 
4. KẾT LUẬN khí hậu, thổ nhưỡng, giống, kỹ thuật trồng và 
 Đã đánh giá chất lượng của các mẫu củ ba chăm sóc... thuận lợi nhất để cây ba kích sinh 
kích tím. Kết quả 21 mẫu củ ba kích đều có các trưởng phát triển tốt cho năng suất cao, có chất 
thành phần hóa học chính giống với mẫu ba lượng tốt. 
kích đối chiếu của Viện Dược liệu, đặc biệt TÀI LIỆU THAM KHẢO 
đều có mặt thành phần tectoquinone, rubiadin 1. Bộ Y tế (2009), Dược điển Việt Nam IV, chuyên 
và nystose. luận dược liệu Ba kích. Nhà xuất bản Y học, trang 
 682-683. 
 TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ LÂM NGHIỆP SỐ 3 - 2019 111 
 Quản lý Tài nguyên rừng & Môi trường 
 2. Võ Văn Chi (2012), Từ điển cây thuốc Việt Nam, Chun, Jin-Mi (2006), Standardization of Morinda 
NXB Y học, tập I, tr. 68 – 69. officinalis How, Korean Journal of Pharmacognosy, 
 3. Dược điển Trung Quốc (2010), chuyên luận Vol. 1, pp. 241-245. 
Morindae officinalis Radix, trang 284-285. Nhà xuất bản 7. Yan-Bin Wu, Jian-Guo Wu, Cheng-Jian Zheng, 
Y học. Ting Han, Lu-Ping Qin, Jin-Zhong Wu and Qiao-Yan 
 4. Dược điển Hồng Kông, chuyên luận Morindae Zhang (2013), Quantitative and chemical profiles 
officinalis Radix, volume 5. Nhà xuất bản Y học analysis of the root of Morinda officinalis based on 
 5. Viện Dược liệu (2004), Cây thuốc và động vật làm reversed-phase high performance liquid 
thuốc Việt Nam, NXB Khoa học và kỹ thuật, tập I, tr. chromatography combined with chemometrics 
101-106. methods, Journal of Medicinal Plants Research, Vol. 
 6. Lee Hye-Won, Park So-Young, Choo, Byung-Kil, 7(30), pp. 2249-2258. 
 RESULTS OF MEDICINAL HERBS QUALITY EVALUATION 
 IN THE NORTH OF VIET NAM Morinda officinalis F.C. How 
 Ngo Thi Nguyet1, Nguyen Thi Quynh Anh1, Nguyen Thi Ha Ly2, Hoang Thi Tuyet2, 
 Nguyen Thi Phuong2, Tran Thi Bich Huong3, Tran Ngoc Hai4 
 1 Quang Ninh Science and Production Centre for Agroforestry 
 2 National Institute of Medicinal Materials 
 3 North East College of Agriculture and Forestry 
 4 Viet Nam National University of Forestry 
 SUMMARY 
 Morinda officinalis How is a precious medicinal plant, high economic value, be cultivated and developed in many 
 midlands and mountainous province, in order to determine the conservation, development, and production, 
 conducting research medicinal herb of Morinda officinalis. This research includes qualitative by thin layer 
 chromatography (TLC) method, determination of moisture content according to Vietnam’s pharmacopeia IV 
 and quantifies Rubiadin, Tectoquinone by high-performance thin layer chromatography (HP TLC) method. The 
 result is: These samples have chromatogram TLC, color stain and Rf location like pharmaceutical institute's 
 samples companion. The humidity of samples is lower than 12%, the nystose content is greater than 3.0 has 
 reached Vietnam’s pharmacopeia standard. The tectoquinone content ranges from 4.0 ppm to 17.3 ppm. The 
 rubidium content ranges from 2.2 ppm to 66.4 ppm. 
 Keywords: Morinda officinalis How’s medicinal herbs, the nystose content, the rubiadin content, the 
 tectoquinone content. 
 Ngày nhận bài : 15/4/2019 
 Ngày phản biện : 17/5/2019 
 Ngày quyết định đăng : 24/5/2019 
 112 TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ LÂM NGHIỆP SỐ 3 - 2019