Huế - Chiếc nôi của áo dài Việt Nam

thân là áo Ngũ thân hay Ngũ thể, với ý nghĩa tương 
truyền rằng năm thân áo tượng trưng cho đạo lý cao đẹp của con người: bốn thân 
áo của vạt trước, vạt sau tượng trưng cho “tứ thân phụ mẫu” (cha mẹ mình và cha 
mẹ người hôn phối), thân trong tượng trưng cho người con. Áo dài có năm nút, 
tượng trưng cho ngũ thường (nhân - nghĩa - lễ - trí - tín), ngũ luân (quân thần: vua 
- tôi, phụ tử: cha - con, phu phụ: chồng - vợ, huynh đệ: anh - em, bằng hữu: bạn 
bè). Mặc chiếc áo dài Ngũ thân là mang trên mình đạo làm người, không được làm 
những điều trái luân thường đạo lý.
32 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 7 (161) . 2020
 Ở các vùng miền trong nước, áo dài thường là lễ phục, riêng với Huế áo dài 
vừa là một phần trong lễ phục, vừa là y phục thường ngày. Có một thời áo dài luôn 
gắn liền với sinh hoạt của người Huế, tùy từng đối tượng, từng hoàn cảnh, từng 
thời gian mà áo dài có những biến cách khác nhau: Trong cung, vua mặc áo dài khi 
đọc sách, ăn cơm; phi tần cung nữ khi ngủ vẫn mặc áo dài. Ngoài dân gian, thầy 
đồ và học sinh đều mặc áo dài khi học tập; trong nhà người lớn mặc áo dài khi tiếp 
khách; khi đi chợ, bán hàng rong, ra đồng ruộng, chèo đò trên sông người người 
đều mặc áo dài.
 Áo dài nam thường là màu đen, hoặc xanh hay trắng, vạt áo hẹp và ngắn hơn 
áo dài nữ, thường đi liền với chiếc quần trắng, khăn đóng và guốc mộc. Áo dài 
xanh dành cho người cao tuổi, người có danh phận. Áo dài đỏ chỉ dành riêng cho 
người thượng thọ. Những bậc đại quan, tùy theo chức phận còn mặc áo dài màu 
tía (trên Nhất phẩm), màu cổ đồng (Chánh Nhất phẩm), màu thiên thanh (Tòng 
Nhất phẩm)... Ở các đại lễ, đàn ông “có vai vế” còn khoác thêm bên ngoài chiếc áo 
thụng xanh, có vạt dài và tay áo rất dài, rất rộng, thường gọi là áo rộng.
 Áo dài nữ theo phong cách xưa có vạt áo dài, tay hẹp, thân không chít eo, 
không để lộ ngực, tà áo được cắt úp, thân may thong thả, tạo nên nét uyển chuyển, 
dịu dàng, mang nét nữ tính. Chiếc áo dài của giới nữ quyền quý giàu sang thường 
là áo kép, may hai lớp vải; áo kép còn mặc ngoài áo dài đơn hoặc áo cánh vải nhẹ. 
Chất liệu loại áo dài nầy thường sang trọng, màu sắc đẹp và tao nhã; các họa tiết 
thêu thùa sắc sảo, đường kim mũi chỉ tinh tế, tạo nên một vẻ thẩm mỹ đài cát, kiêu 
sa mà vẫn khiêm cung, kín đáo. Có những chiếc áo dài xưa của phụ nữ Huế đẹp 
như một tác phẩm nghệ thuật. Áo dài của phụ nữ bình dân giản dị hơn, với vải vóc 
thô sơ, thường là màu đen, màu nâu hoặc trắng hay lam, không thêu thùa nhưng 
kiểu dáng chẳng khác lắm so với chiếc áo dài giới quyền quý. Trong những dịp đặc 
biệt như cưới hỏi, lễ lớn, một số người còn mặc chiếc áo cặp theo nguyên tắc áo 
trong dài hơn, màu sặc sỡ hơn, áo ngoài ngắn hơn, màu sắc nhã hơn. Áo dài của 
phụ nữ buôn bán gánh gồng khi sờn rách lại được vá thêm mảnh vải quàng cả hai 
vai; có khi được thay nửa vạt áo, tạo thành áo dài nối, với cách phối màu hài hòa 
kiểu đen - nâu, đen - trắng, nâu - trắng. 
 Tương tự như cả nước, ở Huế áo dài nam ít thay đổi, nhưng áo dài nữ lại linh 
hoạt biến đổi theo thời gian, song cơ bản phụ nữ Huế vẫn bền bỉ duy trì tính kín 
đáo, trang nhã và đoan trang theo phong cách riêng. Vào thập kỷ 1930, 1940, với 
những vận động cách tân áo dài nữ theo mẫu mã của các họa sĩ Nguyễn Cát Tường, 
Lê Phổ, Lê Thị Lựu, táo bạo nhất là kiểu Le Mur (Nguyễn Cát Tường) với kiểu cổ 
hình trái tim, cổ lọ, cổ bẻ, đính nơ, tay phồng, khoét giữa lưng, không tay, cài khuy 
trên vai đã ít nhiều tạo ảnh hưởng tại Hà Nội và một số thành phố lớn, nhưng 
phụ nữ ở Kinh đô Huế vẫn không hưởng ứng, trừ việc bỏ cách nối sống giữa hai 
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 7 (161) . 2020 33
thân áo, chuyển áo Năm thân thành áo Ba thân. Vào thập niên 1960 ở miền Nam, 
với sự phổ cập rộng rãi các loại nội y, nịt ngực (soutien), các chất liệu vải nylon, áo 
dài phụ nữ miền Nam cũng nhiều lần cách tân, với các kiểu áo chít eo, áo cổ cao, 
cổ tròn, cổ thuyền, cổ trái tim, áo dài tay raglan, vạt ngắn; nhưng trừ việc tiếp 
thu phổ biến cách may áo tay raglan (cách ráp tay áo nối từ cổ xuống nách), cách 
chuyển đổi vạt áo lúc dài lúc ngắn, ống quần lúc rộng lúc hẹp; còn lại phụ nữ Huế 
vẫn hưởng ứng một cách rụt rè các kiểu cách tân và hầu như lại lạnh nhạt, dè bỉu 
những kiểu dáng đi ngược với thuần phong mỹ tục. Có lẽ sự thay đổi lớn nhất là 
cách chuyển đổi từ chiếc quần chân què sang quần đáy giữa, quần dây lưng sang 
quần dây thun, gài nút, gài khuy, dây kéo. Trong nhiều lớp đổi thay của áo dài nữ, 
vẫn tồn tại một hiện tượng kéo dài rất nhiều năm là nữ sinh Huế vẫn bền bỉ ưa 
chuộng chiếc áo dài tím mơ mộng, chiếc áo dài trắng tinh khôi, như một cách để 
khẳng định mình là con gái Huế. Đã có thời (1954 - 1975) Huế được báo giới miền 
Nam tôn xưng là Thành phố Áo dài.
 Đi liền với chiếc áo dài nữ còn có guốc, khăn và nón Huế. Trước 1945, phụ 
nữ Huế còn gắn bó với áo dài Nhật Bình và khăn vành, đây là trang phục thông 
thường của các bậc phi tần, công chúa đã lan truyền sang giới mệnh phụ và con gái 
nhà giàu sang quyền quý. Áo Nhật Bình là áo xẻ cổ giữa, cổ áo to bản, đăng đối, 
tạo thành hình chữ Nhật ở trước ngực, có nút cài khoảng giữa ngực, áo rộng, hai 
vạt bốn thân, vạt trước xẻ giữa, vạt sau nối sống, tay áo rộng và dài phủ tay, đầu 
tay áo và cuối vạt áo đều trang trí năm dải màu ngũ sắc sang trọng, thân áo được 
thêu thùa trang trí theo lối cung đình. Khăn vành là khổ vải dài hơn chục mét, rộng 
gần nửa mét, gấp lại khoảng 10 lần, với thành rộng khoảng 3 - 4cm, nếp gấp hình 
chữ Nhân ở giữa trán, nhằm tôn vẻ đẹp quý phái của người phụ nữ quý tộc, về sau 
được phụ nữ trong dân gian yêu thích, sử dụng trong các dịp cưới hỏi và lễ nghi 
trang trọng.
 Đến nay, áo dài Huế vẫn đang đứng trước những xu hướng cách tân. Và chắc 
chắn, sẽ không có một mẫu áo dài nào bất biến, càng không thể có một mẫu áo dài 
chỉ dành riêng cho Huế. Có điều dễ nhận thấy, là đứng trước vô vàn những kiểu 
áo dài được biến tấu để phụ nữ Việt Nam tha hồ lựa chọn, thì hầu như phần đông 
phụ nữ Huế vẫn hướng đến những kiểu dáng mà giá trị đã được sàng lọc qua thời 
gian, những chiếc áo dài vừa mới mẻ, vừa gợi cảm, nhưng vẫn kín đáo tôn được 
nét tuyệt mỹ của những đường cong cơ thể, tạo nên nét duyên dáng sinh động của 
người phụ nữ Huế.
 3. Để áo dài phục sinh trong cuộc sống của Huế
 Huế là người mẹ đã sản sinh và nuôi dưỡng chiếc áo dài Việt Nam, áo dài 
cũng từng góp phần tạo nên một nét đặc trưng của văn hóa Huế, nhưng với những 
34 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 7 (161) . 2020
thăng trầm của thế sự, áo dài có lúc như viên ngọc quý đã bị lớp bụi hờ hững rẽ 
rúng của người đời che lấp hết vẻ đẹp lấp lánh vốn có. Trong thập niên 1990 trở lại 
đây, cùng với sự đổi mới của đất nước, áo dài đã dần dần được hồi sinh với diện 
mạo mới. Đặc biệt từ Huế, những lễ hội áo dài gắn với Festival Huế và Festival 
Nghề Truyền thống Huế bắt đầu từ năm 2000 đến nay đã đánh thức dậy vẻ đẹp kiêu 
sa đài cát của áo dài phụ nữ Việt Nam. Từ quý 4 năm 2018 đến đầu năm nay, với 
quy định của chính quyền tỉnh Thừa Thiên Huế yêu cầu cán bộ, công chức, viên 
chức nữ và nữ học sinh trung học, sinh viên đại học mặc áo dài sáng thứ hai đầu 
tuần, miễn vé tham quan vào di tích Cố đô Huế đối với phụ nữ mặc áo dài trong 
dịp ngày Quốc tế Phụ nữ 8/3/2019 đã tạo ra những chuyển động ban đầu, cả về 
nhận thức và hành động, hướng đến khôi phục vẻ đẹp của áo dài nữ, tạo ra một nét 
mới trong sinh hoạt của Cố đô Huế. Trong xã hội, áo dài nữ cũng đang trở lại với 
những kiểu mẫu đa dạng, đôi lúc rất xa lạ, xuất hiện nhiều trên các sân khấu, các 
cửa hàng may mặc thời trang, các điểm lễ hội, vui chơi giải trí Tuy nhiên, nhìn 
nhận một cách tỉnh táo, áo dài vẫn chưa thực sự hồi sinh trong cuộc sống hằng 
ngày của người dân, chưa tạo được một chuyển động trong đời sống kinh tế xã hội 
ở Huế. Đáng lưu ý, tuy áo dài nữ đã xuất hiện phổ biến, nhưng áo dài nam chỉ mới 
có mặt trong những điểm việc làng, việc họ, trong những ngày giỗ chạp, chủ yếu 
vẫn trong số người lớn tuổi; một số giới trẻ ở Huế cũng mới sử dụng áo dài trong 
các dịp cưới hỏi, trên các sân khấu trình diễn nghệ thuật; hình ảnh chiếc áo dài nam 
vẫn còn vướng vất với quá khứ của một thời xưa cũ.
 Làm gì để áo dài sớm thực sự hồi sinh, tạo ra một nét đẹp độc đáo trong cuộc 
sống của người dân xứ Huế, góp phần cùng các giải pháp khác, tạo động lực mới 
để Huế vươn vai đứng dậy, hướng đến một thời cơ phát triển mới?
 Trước hết, cần thừa nhận thời đại đã đổi khác, rất khó để những tà áo dài 
truyền thống lại bay bay khắp mọi nhà, mọi đường phố, đường làng, hay trong chợ, 
trên sông, ngoài đồng ruộng như một thời Huế từng có. Nhưng cần khẳng định 
áo dài Huế là một giá trị văn hóa độc đáo trong di sản văn hóa Huế, để quyết tâm 
xây dựng thương hiệu Áo dài Huế như một tài sản trí tuệ độc sáng của vùng đất Cố 
đô. Vì vậy, ngoài nỗ lực tiếp tục mở rộng các phương thức hướng dẫn nữ sinh, vận 
động phụ nữ thường xuyên sử dụng trang phục áo dài trong các sinh hoạt xã hội, 
tỉnh Thừa Thiên Huế cần tổ chức thêm các hoạt động quảng bá, tôn vinh vẻ đẹp của 
áo dài Huế (tổ chức Ngày hội Áo dài Huế với quy mô hoành tráng, thu hút người 
dân cùng tham gia. Khuyến khích xây dựng các show trình diễn áo dài Huế, bán 
sản phẩm áo dài hằng đêm. Nâng chất lượng, gắn Lễ hội Áo dài mỗi kỳ Festival 
Huế với một không gian độc đáo của di tích Cố đô). 
 Đặc biệt, Thừa Thiên Huế có thể đi tiên phong vận động khôi phục lại quốc 
phục áo dài Việt Nam, cho cả nam và nữ; chủ động xây dựng bộ hồ sơ đề nghị 
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 7 (161) . 2020 35
trung ương xem xét trình UNESCO công nhận di sản Áo dài Việt Nam, Áo dài Huế 
là di sản văn hóa thế giới. Trước mắt, cùng với việc vận động phụ nữ Huế mặc áo 
dài, cần phát động khôi phục áo dài nam theo kiểu dáng sang trọng, đa sắc màu như 
trang phục của giới quan lại, quý tộc dưới thời Nguyễn; tập trung khôi phục áo dài 
Nhật Bình Huế; yêu cầu mọi cán bộ, viên chức của Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố 
đô Huế, cả nam và nữ, khi làm nhiệm vụ tại Đại Nội và các lăng tẩm, di tích Cố đô 
đều mặc áo dài trang trọng. Hằng năm, cơ quan quản lý di tích Cố đô đều tổ chức 
ngày Đại lễ Tôn vinh Áo dài tại lăng chúa Nguyễn Phúc Khoát, lăng vua Minh 
Mạng, tạ ơn các vị có công khai sáng trang phục áo dài Việt Nam. Quy định trong 
các buổi tiếp tân long trọng của tỉnh và thành phố, mọi nhân viên làm nhiệm vụ tiếp 
tân, cả nam và nữ, đều mặc trang phục áo dài Đại thể, cần đa dạng hóa quảng bá 
về áo dài để xây dựng hình ảnh Huế là chiếc nôi của áo dài Việt Nam, là Kinh đô 
áo dài của Việt Nam, đối với trong tỉnh, trong nước và du khách nước ngoài.
 Tập trung xây dựng thương hiệu Áo dài Huế gắn với Cố đô Huế và các giá trị 
văn hóa truyền thống độc đáo của xứ Huế, xây dựng thành các Tour du lịch khám 
phá Kinh đô Huế hấp dẫn. Xúc tiến thành lập Hiệp hội nghề may và kinh doanh 
áo dài Huế. Khuyến khích các nhà đầu tư phát triển sản xuất và kinh doanh áo dài 
Huế. Vận động hình thành Phố kinh doanh Áo dài Huế, hình thành một số tiệm 
may áo dài phục vụ du khách. Tạo mối liên kết giữa các cơ sở du lịch và người làm 
dịch vụ may và kinh doanh áo dài. Tìm kiếm thị trường để đưa các sản phẩm áo 
dài Huế “may sẵn”, áo dài Nhật Bình, khăn vành Huế ra các thị trường ngoài tỉnh 
và quốc tế.
 Cùng với nỗ lực bảo tồn và phát huy các giá trị truyền thống của áo dài Huế, 
cần nhìn nhận một thực tế là sẽ không bao giờ có một mẫu áo dài bất biến, dành 
chung cho mọi người, mọi lứa tuổi, càng không có một loại áo dài Huế chỉ dành 
riêng cho người Huế, để không dị ứng trước các mẫu áo dài cách tân, áo dài biến 
tấu, đôi khi rất xa lạ. Hãy để thời gian làm vị giám khảo sàng lọc và lựa chọn; 
nhưng đồng thời cũng cần chủ động hướng dẫn giới trẻ, nhất là nữ sinh, thấm 
nhuần ý nghĩa áo dài Huế là một nét tâm hồn của phụ nữ Việt Nam, để chính các 
bạn trẻ biết chọn lựa đúng đắn áo dài thời trang phù hợp với cốt cách Việt Nam, 
tránh sa vào những kiểu dáng ngoại lai.
 Để áo dài phục sinh trên đất Huế chính là để làm giàu thêm cho Huế, giàu cả 
về những giá trị văn hóa và giàu lên nhờ dịch vụ áo dài phát triển. Thương hiệu Áo 
dài Huế phát triển sẽ kéo theo du lịch Huế, kinh tế xã hội Huế phát triển. 
 N X H
36 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 7 (161) . 2020
CHÚ THÍCH
(1) Dẫn theo Đào Duy Anh. (1983). Việt Nam văn hóa sử cương. Quan Hải tùng thư, tr. 121.
(2) Lê Quý Đôn. (2015). Phủ biên tạp lục. Bản dịch Trần Đại Vinh. Nxb Đà Nẵng, tr. 292 - 293.
(3) M. Chapman. Relation d’un voyage en Cochin-Chine en 1778, tr. 61. Dẫn theo Trần Quang 
 Đức. (2013). Ngàn năm áo mũ. Nxb Thế giới. Hà Nội, tr. 264.
(4) Dã sử lược biên Đại Việt quốc Nguyễn triều thực lục. Dẫn theo Trần Quang Đức. (2013). 
 Ngàn năm áo mũ. Nxb Thế giới. Hà Nội, tr. 260, 261.
(5) Mô tả của Lê Quý Đôn về “áo ngắn hẹp tay” (trách tụ đoản y) không hẳn đã loại trừ khái niệm 
 “áo dài” như cách hiểu của chúng ta ngày nay. “Đoản y” có thể là dạng áo dài chưa quá gối, 
 tương tự như Dã sử lược biên Đại Việt quốc Nguyễn triều thực lục đã sử dụng từ “nhu bào” 
 để mô tả về “áo chít quần chân” hay áo Ngũ thân (“nhu” là áo ngắn, “bào” là áo dài, “nhu 
 bào” là dạng áo dài chưa đến gót chân, khác với “trường bào”?). Có lẽ vấn đề cần được tiếp 
 tục nghiên cứu kỹ hơn nữa!
(6) Barrow. (2008). Một chuyến du hành đến xứ Nam Hà 1792 - 1793. Nxb Thế giới. Hà Nội, tr. 83.
(7) Kinh thành Huế đầu thế kỷ XX qua hồi ức của Michel Đức Chaigneau. Bản dịch của Lê Đức 
 Quang. (2016). Nxb Thuận Hóa. Huế, tr. 135.
(8) John White. Les Européens qui ont vu le Vieux Hué: Tạp chí BAVH, số 1937.
(9) Quốc Sử Quán triều Nguyễn. (2004). Đại Nam thực lục. Tập I (bản dịch Viện Sử học). Nxb 
 Giáo dục. Hà Nội, tr. 539.
(10) Nội Các triều Nguyễn. (2005). Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ. Tập IV (bản dịch Viện Sử 
 học). Nxb Thuận Hóa. Huế. Tr. 142 - 144.
TÓM TẮT
 Từ sự kiện chúa Nguyễn Phúc Khoát xưng vương ở Đô thành Phú Xuân năm 1744, chiếc 
áo dài Ngũ thân đã ra đời và phổ biến rộng rãi ở Đàng Trong. Đến thời Minh Mạng, nhà vua đã 
nhiều lần hạ lệnh buộc người dân Bắc Hà, cả nam và nữ, đều mặc áo dài. Chiếc áo dài được 
khai sinh từ Huế đã trở thành quốc phục, là biểu tượng về văn hóa của trang phục Việt Nam. Áo 
dài Huế còn có những đặc trưng của vùng đất Kinh kỳ. Huế cần đi tiên phong vận động khôi phục 
quốc phục Áo dài Việt Nam.
ABSTRACT
 HUẾ - THE CRADLE OF VIETNAMESE ÁO DÀI 
 From the fact that Lord Nguyễn Phúc Khoát proclaimed himself a king in Phú Xuân Capital 
in 1744, the Five-flaps dress (Áo dài Ngũ thân) was born and diffused widely in Đàng Trong
(Cochinchina) where during Minh Mạng’s Reign, the Emperor had many times commanded the 
people, both male and female wearing it. The Áo dài born in Huế has became the National dress 
- a symbol of Vietnam’s costume culture. It also consists of the Royal Capital’s features. Huế 
Ancient Capital should take a leading position in mobilizing Vietnam’s National Áo dài restoring.