Hoằng Hóa - Đất học xưa và nay

uất niên hiệu Cảnh Thống 5 (1502) có Trường Đức 
Quang ở xã Ngọc Quyết (Hoằng Tiến) và Lê Nhân Tế ở xã Đại Nhuệ nay là thôn Hồng Nhuệ 
xã Hoằng Thắng cùng đỗ tiến sĩ. Đặc biệt, ở Bột Thái (xã Hoằng Lộc) có hai cha con đỗ đại 
khoa đó là Nguyễn Sư Lộ đỗ tiến sĩ khoa Giáp Dần (1554) và con là Nguyễn Thứ đỗ Hoàng 
Giáp khoa Mậu Thân (1598). 
 Ở Hoằng Hóa, số người đỗ đạt khi còn trẻ (dưới 18) rất nhiều như Lê Thiều ở Từ Minh 
đỗ khoa Canh Tý, niên hiệu Thái Bảo 1 (1720) đời Lê Dụ Tông; Lê Thúc Điền ở Sơn Trang 
(Hoằng Trung) cũng đỗ khoa trên; Nguyễn Lê Dược ở Vĩnh Trị (Hoằng Quang - nay thuộc về 
thành phố Thanh Hóa) và Nguyễn Đăng Doanh ở Đại Trung (tổng Bái Trạch) đỗ khoa Nhâm 
Tý, niên hiệu Long Đức 1 (1732) đời Lê Thuần Tông) và còn rất nhiều những tên tuổi khác 
được xem như thần đồng của xứ Thanh. 
 Đặc biệt có nhiều gia đình, anh em ruột cùng tham gia thi hương và cùng đỗ cử nhân 
cùng khoa như Vũ Duy Đoàn và Vũ Duy Hoàn ở Tử Đà nay là Cự Đà (Hoằng Minh) đỗ khoa 
Đinh Dậu niên hiệu Vĩnh Thịnh 15 (1717) đời Lê Dụ Tông; anh em nhà Nguyễn Bá Khải và 
Nguyễn Trọng Hoành ở Bột Thái (Hoằng Lộc) đỗ khoa Ất Mão, niên hiệu Long Đức 4 (1735) 
đời Lê Thuần Tông 
 Sách Địa chí văn hóa Hoằng Hóa: Đời Nguyễn theo Quốc triều khoa bảng lục của Cao 
Xuân Dục “có 38 khoa thi, Hoằng Hóa có 11 người đỗ tiến sĩ và phó bảng trong số toàn quốc 
558 người thi đậu. So với cả tỉnh, Hoằng Hóa có 48 người đỗ đại khoa trong số 204 người” 
[2; 247]. Về các kỳ thi hương số người đỗ của Hoằng Hóa luôn chiếm 1/3 và có đến 6 khoa 
thi, sĩ tử Hoằng Hóa đã chiếm ½ số người đỗ cử nhân tại trường thi Thanh Hóa. Có nhiều kỳ 
thi mà số giải người Hoằng Hóa chiếm phần lớn. Tính từ khi nhà Lý mở khoa thi đầu tiên cho 
đến hết thời Lê (1789) Hoằng Hóa có 37 người đỗ đại khoa so với cả tỉnh có 187 người. Còn 
về các kỳ thi hương “Trước năm Chính Hòa thứ 23 đời vua Lê Huy Tông thì không phân biệt 
được những ai đậu khoa nào. Còn từ khoa Nhâm Ngọ, niên hiệu Chính Hòa thứ 23 (1702) cho 
98 
 NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
đến khoa Quý Dậu niên hiệu Tự Đức thứ 26 (1873), có 27 khoa thi trường thi Thanh Hóa gồm 
cả Ninh Bình lấy đỗ 1030 người thì Hoằng Hóa đã có 294 người trúng bảng chiếm gầm 1/3” 
[2; 246]. Không những vậy, có nhiều khoa thi, thí sinh Hoằng Hóa đậu cử nhân tỉ lệ rất cao. 
Cũng theo sách Địa chí văn hóa Hoằng Hóa thống kê: “Khoa Nhâm Ngọ (1702) lấy đỗ 43 
người, Hoằng Hóa trúng 13; Khoa Ất Dậu (1705) lấy đỗ 56 người, Hoằng Hóa trúng 13; Khoa 
Tân Mão (1711) lấy đỗ 12 người, Hoằng Hóa trúng 9; Khoa Bính Ngọ (1714) lấy đỗ 9 người 
Hoằng Hóa trúng 6” [2; 247]. 
 Ở Hoằng Hóa, xã Hoằng Lộc còn được gọi bằng cái tên khác là vùng đất Trạng Quỳnh, 
việc học ở đây cũng được người dân niệm là một “nghề”: “Trai thời chiếm bảng đề danh/ Gái 
thời dệt vải vừa lanh vừa tài”. Với miền quê “phát tích” truyện Trạng Quỳnh và truyền thống 
hiếu học lâu đời, Hoằng Lộc gắn với nhiều tên gọi như “Đất Trạng Quỳnh”, “Đất hiếu học” 
Gắn với truyền thống hiếu học của Hoằng Lộc là “Bảng Môn Đình”. Bảng Môn có nghĩa là 
cửa vào của các nhà khoa bảng. Bảng Môn Đình được xây dựng từ thời Lê (khoảng cuối thế 
kỷ XV). Đây không chỉ là nơi thờ Thành Hoàng làng mà còn là nơi quy tụ, vinh danh những 
người đỗ đạt thành tài của làng. Trở thành biểu tượng thiêng liêng của đất học, nơi hội tụ và 
biểu dương thành tích học tập của các sĩ tử nho sinh. Thời phong kiến, Hoằng Lộc có 12 vị 
tiến sĩ được đề danh trên bảng vàng đại khoa, trong đó có 7 vị được khắc tên tại Văn Miếu 
Quốc Tử Giám Hà Nội. Chúng ta cũng thấy có nhiều làng, nhiều dòng họ có truyền thống 
hiếu học đã được sử sách và gia phả lưu danh tương truyền. Thậm chí, có những làng còn có 
hương ước khuyến khích việc học của các con em trong làng. 
 Với tinh thần “trọng khoa hơn trọng hoạn” (trọng đỗ đạt hơn trọng chức tước), vùng đất 
Hoằng Hóa đã tạo dựng được truyền thống khoa bảng thi thư độc đáo mà hiếm có vùng đất 
nào có. Do vậy, “kế thế đăng khoa” cha trước con sau, anh trước em sau, nhà nối nhà, dòng 
nối dòng khoa bảng không còn là chuyện lạ ở vùng đất này. 
 2. Một số tấm gương hiếu học tiêu biểu - niềm tự hào của nhân dân Hoằng Hóa 
 Truyền thống hiếu học có mặt ở nhiều nơi song ở mỗi địa phương, mỗi vùng miền lại có 
biểu hiện, mức độ khác nhau. Tuy có khác nhau như thế nào chăng nữa thì các thế hệ sĩ tử 
hiếu học cũng có điểm giống nhau, ở đấy, con đường tiến thân không xa rời lý tưởng của Nho 
giáo là giúp nước, giúp đời. Cái khác là ở chỗ: Hoằng Hóa việc học đã được nâng lên thành 
một triết lý đổi đời, thành tiêu chuẩn thiêng liêng đặc trưng cho gia đình, dòng tộc, xóm làng 
và phiên trấn. Nó trở thành động lực nâng đỡ cho các nỗ lực cá nhân để thành đạt bằng học 
vấn, vì thế, hiếu học dần dần trở thành một giá trị ở nơi đây. 
 Ngoài 48 người đỗ đại khoa có tên trong bảng vàng, có học vị Bảng nhãn, Hoàng giáp, 
Tiến sĩ, Cử nhân còn rất nhiều người học vấn uyên thâm nhưng họ không đi hoặc thi không 
đỗ bởi các lý do trường quy nên chỉ là ông đầu xứ, ông đồ dạy học nhưng vẫn được nhân 
dân mến phục, ngợi ca. Có thể nói, những tấm gương hiếu học điển hình của Hoằng Hóa 
không kể hết, chúng tôi xin đưa ra một số tấm gương tiêu biểu mà tên tuổi của họ mỗi khi 
được nhắc tới luôn là niềm tự hào của người dân nơi đây. 
 Lưu Diễm (có sách chép là Lưu Bính): ông là người mở đầu cho nền khoa bảng ở 
Hoằng Hóa và của cả Thanh Hóa. Ông quê làng Vĩnh Trị , tổng Từ Minh nay là thôn Vĩnh 
 99 
 NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
Trị, xã Hoằng Quang (nay thuộc về thành phố Thanh Hóa). Ông đỗ thứ hai đệ nhất giáp (tức 
Bảng nhãn) khoa thi Thái học sinh năm Nhâm Thìn, niên hiệu Kiến Trung 8 (1232) đời vua 
Trần Thái Tông. Sách Luyệt huyện đăng khoa bị khảo ghi ông đỗ năm 22 tuổi, làm quan đến 
chức Đông các đại học sĩ. Ông là người thông minh, học giỏi, sách vở chỉ cần đọc lướt qua là 
có thể nhớ được. 
 Lưu Miễn: quê Vĩnh Trị, phủ Hoằng Hóa nay là thôn Vĩnh Trị, xã Hoằng Quang (ông là 
anh trai của Lưu Diễm). Bảy năm sau khi em trai thi đỗ, Lưu Miễn lại thi đỗ đệ nhất giáp 
khoa thi Thái học sinh (tức Trạng nguyên) năm Kỷ Hợi niên hiệu Thiên Ứng Chính Bình 8 
(1239) đời vua Trần Thái Tông. Ông làm quan đến chức Tử Mã, An phủ xứ lộ Thanh Hóa, 
được nhà vua giao cho bồi đắp đê sông của các xứ Thanh Hóa. Đê sông Mã là do ông chỉ huy 
việc đào đắp. Các sách cũng đều chép lại ông là người sáng dạ, thông minh tài trí tuyệt vời. 
 Lương Đắc Bằng: tên húy là Lương Ngạn Ích, tên chữ là Tử Lãng do ông có công trạng 
lớn lao nên được vua đổi thành tên Lương Đắc Bằng. Ông sinh năm 1475 ở xã Trác Vĩnh nay 
là làng Hội Triều xã Hoằng Phong. Năm 1499 niên hiệu Cảnh Thống 2 đời vua Lê Hiến Tông, 
thi đình ông đậu Bảng nhãn sau đó làm quan đến chức Lại bộ Thượng thư kiêm Đông các đại 
học sĩ. 
 Bùi Khắc Nhất: quê xã Bột Thái nay là xã Hoằng Lộc, ông sinh năm 1533 là con trai cả 
của giám sinh Bùi Doãn Hiệp. Năm ông 25 tuổi thi đậu tam trường, 32 tuổi đậu hương cống, 
33 tuổi (1567) đậu tiến sĩ làm quan qua ba đời vua Lê Trung Hưng. Ông là người văn võ song 
toàn, từng đóng góp nhiều công sức cho triều đình. Với bốn mươi năm làm quan, trải qua tam 
triều lục bộ, ở ông luôn khẳng định một nhân cách lớn, luôn giữ trọn thanh danh bậc tôi trung. 
Nhiều việc làm của ông để lại danh tiếng muôn đời như cùng Phùng Khắc Hoan đi xứ Trung 
Quốc, dẹp giặc cướp bóc ở Nghệ An Ông được nhân dân tôn làm phúc thần và sau được 
truy tặng Thượng đẳng thần và được phối thờ tại Bảng Môn Đình. 
 Lê Viết Tạo: Nếu như Lưu Diễm là vị đại khoa đầu tiên của Thanh Hóa thì Lê Viết Tạo 
là vị đại khoa cuối cùng của tỉnh. Ông sinh năm Bính Tý (1876), người làng Nguyệt Viên, xã 
Hoằng Quang, đỗ giải nguyên khoa Kỷ Dậu (1909) triều vua Nguyễn Vĩnh San 3, niên hiệu 
Duy Tân 3. Đến năm 1919 khi 44 tuổi ông đỗ phó bảng khoa Kỷ Mùi dưới triều đại Nguyễn 
Hoằng Tông 4, niên hiệu Khải Định năm thứ 4, làm Thừa phái bộ hình và đây là khoa thi cuối 
cùng ở nước ta. 
 Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, giai đoạn nào ở vùng đất này cũng xuất hiện những 
hiền tài hiếu học, họ dấn thân vào chốn quan trường để hiến kế, lăn lộn ở chốn biên thùy để 
bảo vệ tổ quốc và đánh dẹp phản loạn ở trong nước. Các học trò học tập, dùi mài kinh sử để 
hy vọng có ngày đổi đời, vinh quy bái tổ. Ở mảnh đất này, học tập không hoàn toàn mang ý 
nghĩa là một nỗ lực của cá nhân người đi học mà là một kỳ vọng, mong chờ, là nỗ lực của cả 
công đồng. Cho nên, một người đỗ đạt thường làm rạng danh cho cả gia đình, dòng tộc, xóm 
làng. Dân gian có thể bảo học trò nghèo nhưng không bao giờ khinh dẻ, dè bỉu họ, vẫn có 
những cụ đồ nghèo mở lớp dạy tư với một tâm nguyện duy nhất là đời sau sẽ có những đồ đệ 
hơn mình, thi đỗ đạt làm quan, “hậu sinh khả úy”. 
100 
 NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
 3. Tiếp nối mạch nguồn hiếu học ngày nay 
 Hoằng Hóa là một trong những vùng đất học tiêu biểu của xứ Thanh. Nơi đây, từ xưa đã 
có biết bao người vươn lên trên đói nghèo để theo đuổi sự học, trở thành những nhân tài hào 
kiệt, đóng góp công sức để xây dựng quê hương, đất nước. Truyền thống ấy cho tới nay càng 
được khơi dậy và phát huy, tạo thành một phong trào thi đua trên địa bàn toàn huyện. Phong 
trào thi đua xây dựng gia đình và dòng họ học từ lâu đã trở nên sôi nổi. Đặc biệt, từ khi huyện 
Hoằng Hóa có chủ trương về tiếp tục đẩy mạnh công tác khuyến học, khuyến tài, xây dựng xã 
hội học tập thì phong trào ngày càng có điều kiện lớn mạnh. Dù mỗi gia đình một hoàn cảnh 
khác nhau nhưng lại đều có chung một quan điểm, đó là sẵn sàng khắc phục khó khăn để nuôi 
dạy con cháu ăn học trưởng thành. 
 Không phải ngẫu nhiên mà từ xa xưa đã lưu truyền câu thơ: 
 “Hoằng Hóa diệu tham thiên chi bán 
 Hội triều lưu vạn cổ chi phương” 
 (Huyện Hoằng Hóa nổi tiếng giỏi nửa trời 
 Đất hội triều hương thơm lưu muôn thuở) 
 Qua thời gian, truyền thống hiếu học vẫn như một mạch nguồn xuyên suốt nhiều thế hệ 
người dân Hoằng Hóa. Ngày nay, truyền thống hiếu học trọng khoa bảng, trọng người tài vẫn 
được nhân dân Hoằng Hóa giữ gìn và phát huy cao độ trong các dòng họ. Đến nay, có hơn 10 
nhà giáo được nhà nước phong tặng danh hiệu cao quý Nhà giáo nhân dân, Nhà giáo ưu tú. 
Nhiều đơn vị được nhà nước tặng thưởng huân chương và bằng khen của chính phủ. Những 
thế hệ trẻ hôm nay của Hoằng Hóa vẫn luôn tiếp bước cha anh, phát huy truyền thống chói 
ngời trong học tập. Điều đáng tự hào là trong số các giải học sinh giỏi trong các kỳ thi quốc tế 
luôn xướng danh học sinh Hoằng Hóa với 5 học sinh đạt giải cao (Em Lê Ngọc Chuyên - xã 
Hoằng Anh giải ba cuộc thi Toán quốc tế tại Áo; Em Nguyễn Duy Hùng - xã Hoằng Thắng 
giải ba cuộc thi Hóa học quốc tế tại Cộng hòa Liên bang Nga năm 1996; Em Nguyễn Ngọc 
Hưng - xã Hoằng Phúc huy chương Đồng tại cuộc thi Olympic châu Á Thái Bình Dương năm 
1997; Em Nguyễn Phi Lê - xã Hoằng Lộc giải Nhì cuộc thi Olympic Toán quốc tế tại Hàn 
Quốc năm 2000; Em Lê Đình Hùng - xã HoằngTrạch giải Ba cuộc thi Toán quốc tế tại Mỹ 
năm 2001). Ngoài ra, còn hàng trăm học sinh khác đoạt giải quốc gia trong các kỳ thi chọn 
học sinh giỏi. 
 Các thế hệ học sinh Hoằng Hóa hôm nay đang nối tiếp nhau, đều ý thức được truyền 
thống hiếu học là tài sản quý mà lớp người đi trước đã truyền lại. Các trường ở địa phương 
phấn đấu và đào tạo cho đất nước nhiều nhân tài, đã chú trọng nâng cao chất lượng giáo dục 
toàn diện với phương châm “giáo dục là quốc sách hàng đầu”. Các ngôi trường như Trường 
Trung học Cơ sở Nhữ Bá Sĩ đã làm trọn vai trò là vườn ươm tài năng cho thế hệ trẻ nơi đây. 
Trường Trung học Phổ thông Lương Đắc Bằng và Trường Trung học Phổ thông Lê Viết Tạo 
nỗ lực vươn lên để khẳng định vị thế của một vùng đất học, đồng thời xứng danh là ngôi 
trường mang tên các danh nhân Hoằng Hóa. Tinh thần hiếu học trong gia đình, dòng họ tạo 
thành truyền thống hiếu học của cả huyện. Tinh thần hiếu học đó đã đi vào ca dao thành lời 
ru, điệu hát qua bao thế hệ, truyền tụng đến ngày nay: “Trai mỹ miều gắng công đèn sách/ 
 101 
 NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
Gái thanh tân chăm mạch cửi canh” làm động lực thôi thúc thế hệ trẻ giữ vững truyền thống 
ông cha. 
 Hiếu học không hề tách rời tinh thần “Quân - Sư - Phụ”, “Muốn sang thì bắc cầu kiều/ 
Muốn con hay chữ phải yêu lấy thầy”. Học trò cho dù đỗ đạt vinh quy hay trượt ngã trên con 
đường thi cử đều chí khí ngang tàng, kính thầy và trọng đồng môn. Tiếp nối truyền thống của 
cha ông, lớp con cháu Hoằng Hóa vẫn giữ tinh thần tôn sư trọng đạo. Bên cạnh các nhà giáo 
được phong tặng các danh hiệu cao quý thì cũng có những thầy giáo đem cả trí lực và tâm 
huyết của mình ra dạy học trò để có những giải thưởng tại các kỳ thi quốc tế như thầy giáo Lê 
Văn Hoành (xã Hoằng Trạch) có học sinh đạt giải học sinh giỏi Vật lý quốc tế (1987). Thầy 
giáo Nguyễn Văn Hưng (xã Hoằng Lộc) có học sinh đạt giải tại kỳ thi học sinh giỏi Toán 
quốc tế Ngoài ra, còn nhiều thầy giáo có học sinh đoạt giải tại các kỳ thi học sinh giỏi 
quốc gia. 
 Danh xưng Hoằng Hóa - đất học thực sự đã trở thành nguồn động lực thôi thúc để lớp 
lớp con cháu mãi phát huy truyền thống rạng danh này. Với 48 gương sáng của các vị đại 
khoa, 470 vị trung khoa (thời phong kiến) và hiện nay với hàng trăm người có học vị tiến sĩ, 
học hàm PGS, GS là những minh chứng cho truyền thống hiếu học nơi đây. Tại Bảng Môn 
Đình vẫn còn lưu bức đại tự lớn với dòng chữ “Địa linh nhân kiệt” đề cao truyền thống văn 
hiến của làng, nhắc nhở kẻ sĩ giữ vững khí tiết: 
 “Địa vị quân tử hương, thanh danh sở tụy 
 Nhân tại văn hiến ấp, phong tiết từ trì”. 
 (Đất sinh người quân tử tiếng tăm tụ hội 
 Người ở làng văn hiến khí tiết vững bền). 
 Trải qua hàng nghìn năm lao động sáng tạo, xây dựng xóm làng quê hương của bao thế 
hệ người Hoằng Hóa đã hun đúc những giá trị lịch sử văn hóa giàu bản sắc. Cũng như bao giá 
trị truyền thống khác, tinh thần hiếu học cần được quan tâm và gìn giữ để hướng tới một xã 
hội học tập. Đặc biệt, tinh thần hiếu học không mâu thuẫn với đổi mới giáo dục đào tạo hiện 
đại, với định hướng xây dựng các cộng đồng học tập, các cá nhân học tập suốt đời, vì bao giờ 
chân lý “Hiền tài là nguyên khí quốc gia, nguyên khí mạnh thì thế nước mạnh và thịnh, 
nguyên khí kém thì thế nước yếu và suy” luôn đúng. 
 Hiếu học, trọng học là truyền thống tốt đẹp của dân tộc, tục ngữ Việt Nam có câu “Cho 
ruộng cho tiền không bằng cho nghiên cho bút”. Như vậy, tinh thần hiếu học chính là sản 
phẩm phản ánh quá trình các cá nhân, xã hội trong những giai đoạn lịch sử đề cao việc học và 
con đường tiến thân bằng học vấn. Cùng với những người con ưu tú, Hoằng Hóa đã hun đúc 
nên truyền thống hiếu học - một biểu hiện của sự khát khao tri thức rất tự nhiên của con người 
và là một trong những đức tính cao quý nhất của con người. 
 Tài liệu tham khảo 
 [1]. Đào Duy Anh (1962), Đất nước Việt Nam qua các đời, Nxb Sử học, Hà Nội 
 [2]. Ninh Viết Giao (2000), Địa chí văn hóa Hoằng Hóa, Nxb Khoa học Xã hội. 
 [3]. Nguyễn Văn Năm (2007), Đạo học với truyền thống tôn sư, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 
102