Đôi nét về tính tẩu của người Tày Tuyên Quang

mạnh của các tầng lớp xã hội và các lứa tuổi"[2], đó 
dòng Then mà họ có những yêu cầu về chế tác đầu là: sự đổi mới tư duy, coi văn hóa là nền tảng tinh 
đàn khác nhau để thể hiện quyền uy của họ trong xã thần, động lực của sự phát triển kinh tế xã hội. 
hội. Với nghệ nhân, đó vừa là quy định về hình Tuy nhiên, Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII 
tượng nhưng là cơ hội họ được thỏa trí sáng tạo và 
 của Ban chấp hành Trung ương Đảng đề cập đến vấn 
thỏa mãn mong muốn thể hiện bản thân thông qua 
 đề "Cải tiến chính sách đối với người làm công tác 
cây đàn. 
 nghệ thuật" và “xây dựng và phát triển nền văn hóa 
 2.2.2.Tính tẩu trong đời sống văn nghệ người Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc” năm 1998 
Tày Tuyên Quang thì hoạt động truyền dạy tính tẩu và hát Then ở Việt 
 “Then văn nghệ” là những bài hát mới dựa trên Bắc nói chung và ở Tuyên Quang nói riêng mới thực 
làn điệu của các bài Then cổ được sáng tác từ tự sự đi vào cuộc sống của người dân. 
phát đến chuyên nghiệp; biểu diễn trên sân khấu 
 Có thể thấy, trong Then văn nghệ, tính tẩu vừa 
cùng các loại hình nghệ thuật khác để phục vụ nhu 
 đệm cho lời Then, vừa dần ứng dụng vào các hình 
cầu biểu diễn và thưởng thức nghệ thuật của người 
 thức trình diễn, như: Là nhạc cụ độc tấu, hòa tấu, 
Tày dưới nhiều hình thức khác nhau. Đi kèm với 
 hòa tấu với các nhạc cụ khác. Điều này cho thấy, 
“Hát Then” là cây tính tẩu - nhạc cụ đệm cho lời 
 bản thân tính tẩu ngoài không gian trình diễn nghi 
hát. Vì vậy nói đến “Then văn nghệ” là nói đến 
nghệ thuật trình diễn hát Then – tính tẩu được khai lễ còn được dùng linh hoạt trong sinh hoạt văn hóa 
thác chất liệu từ nghệ thuật diễn xướng trong Then đời thường. 
nghi lễ. Từ đó hát “Then văn nghệ” cùng tính tẩu Từ năm 2002, các nội dung liên quan đến bảo 
có mặt khắp nơi để phục vụ nhu cầu thưởng thức tồn văn hóa các dân tộc nói chung được Lãnh đạo 
nghệ thuật của người Tày và nhân dân dưới nhiều tỉnh và Sở Văn hóa – Thể thao – Du lịch hết sức 
hình thức biểu diễn. quan tâm. Các hoạt động bảo vệ tính tẩu cùng hát 
 Then của người Tày được đẩy mạnh, từ việc phát 
 N.T.T.Thao/ No.20_Mar 2021|p.37-46 
động các phong trào ca hát, giữ gìn bản sắc văn hóa giúp cho nhiều người hiểu biết thêm về yếu tố tín 
dân tộc đến Liên hoan hát then – đàn tính toàn ngưỡng trong nghi lễ Then người Tày. 
quốc. Hoạt động này đã thu hút được sự quan tâm Người có đóng góp tích cực cho phong trào đưa 
và tham gia của đông đảo của người dân. Những tính tẩu ra cộng đồng ở giai đoạn này là của cố 
người có đóng góp tích cực cho Hát Then và cũng Nghệ nhân dân gian Hà Phan và em trai là Nghệ 
được gọi là Nghệ nhân, trong đó có cả các nghệ nhân Nhân dân Hà Thuấn. Đặc biệt là Nghệ nhân 
nhân Then nghi lễ. Từ các trích đoạn Then nghi lễ Nhân dân Hà Thuấn, người đã bỏ nhiều công sức 
cùng với tính tẩu của các thầy Then ở các địa sưu tầm, nghiên cứu, biên soạn các bài Then cổ 
phương dần được thoát khỏi không gian diễn xướng để truyền dạy. Bên cạnh đó ông còn sáng tác 
diễn xướng nhà sàn và đưa lên sân khấu, trong đó nhiều bài Then mới gắn liền với các phong trào 
có sự tham gia đóng góp của các thầy Then, từ đó lao động sản xuất cũng như ca ngợi Bác Hồ, quê 
 hương, đất nước. 
 Nghệ nhân Nhân dân Hà Thuấn truyền dạy hát then 
 Từ truyền dạy tự nguyện tại địa phương, dần Nông Quốc Vạn, Nguyễn Thị Hiếu, Nguyễn Thị 
dần đã lan rộng khắp các xã trên địa bàn huyện Cánh, Hoàng Văn Sơn, Ma Văn Chủ, Bùi Thị Thu 
Chiêm Hóa. Dần dần đã có nhiều người nghe, yêu Hồng, Dương Văn Quyền, Ma Đức Hiền, Phúc 
thích và theo học. Hiện nay ở Tuyên Quang nghệ Thị Xuyên, Nguyễn Thị Hoa, Nguyễn Thị Chung, 
nhân biết hát Then và sử dụng tính tẩu rất đa dạng Ma Thị Lan,... Họ là những hạt nhân phong trào 
thành phần và độ tuổi, nghề nghiệp: Người già, hát Then cùng tính tẩu tại địa phương, cơ sở, 
người trẻ, người lao động, người trí thức, lao động trường học. 
tự do, người đã nghỉ chế độ, nghệ nhân kiêm thầy Hát Then lan rộng tác động không nhỏ tới nhu 
Then,... Tuy nhiên về cơ bản thì gồm hai nhóm: cầu sử dụng tính tẩu. Việc chế tác đàn từ thủ công, 
Nghệ nhân tính tẩu chuyên hát Then văn nghệ và phụ thuộc vào tài hoa của người nghệ nhân, hạn chế 
nghệ nhân tính tẩu Then văn nghệ kiêm thầy Then. đàn phục vụ nhu cầu sử dụng đàn. Có người đam 
 Nghệ nhân tính tẩu chuyên hát Then văn nghệ ở mê công việc chế tác đàn mà đã dành nhiều tâm 
Tuyên Quang hiện nay chiếm số lượng lớn so với nghệ huyết cho việc sưu tầm nguyên liệu để làm ra 
nhân tính tẩu của Then nghi lễ. Họ chủ yếu là những những cây đàn phục vụ các thầy Then. Từ những 
người có năng khiếu âm nhạc, say mê hát Then – tính cây đàn thô sơ, thẩm mĩ người làm đàn dần định 
tẩu, trưởng thành trong phong trào văn nghệ quần chúng hình rõ ràng về chất lượng âm thanh của bầu đàn, 
ở địa phương. Phần đông nghệ nhân tham gia đều yêu cầu về độ dài của cần đàn, dây đàn, màu sắc 
biết sử dụng đàn và hát. Tuy nhiên cũng còn một số cây đàn,... Tuy nhiên, với cách thức thủ công thì 
ít nghệ nhân vì yêu nghệ thuật hát Then mà tham đàn làm ra cũng chỉ đủ đáp ứng nhu cầu của các 
gia, mặc dù chỉ thích hát hoặc không có khả năng thầy Then sống trong khu vực. Đặc biệt là hiệu quả 
hát, chỉ đến để chơi đàn, đệm đàn cho người hát. Có kinh tế đem lại cũng không cao làm đàn mất quá 
thể điểm qua các nghệ nhân văn nghệ như: Thàm nhiều công sức và đối tượng phục vụ không có 
Ngọc Kiến, Tạ Văn Thư, Chu Văn Thạch, Hà Đức nhiều. 
Khám, Lý Thị Ngoan, Hoàng Ngọc Huyên, Hoàng Ngày nay, có sự hỗ trợ của máy móc, đồ dùng 
Văn Thuận, Đàm Thị Hiền, Đinh Thị Minh An, đa dạng, đàn làm ra được nhiều hơn để phục vụ 
 N.T.T.Thao/ No.20_Mar 2021|p.37-46 
đông đảo người dân. Quy trình chế tác tính tẩu lên dây, đảm bảo độ cao thấp, quy luật lên dây đàn của 
thuận tiện, nhanh chóng, đẹp mắt, chất lượng hơn tính tẩu theo quãng 4, quãng 5. Gần đây nhất, Nghệ 
rất nhiều. Từ dao gọt, máy gọt, máy cắt, máy bào, nhân Chu Văn Thạch cũng đã chế tác ra cây đàn 6 
bào, máy ép, mẫu mã, nguyên liệu dán,... đều sản dây. Anh cho biết: “Làm đàn bên cạnh việc mưu sinh 
xuất có quy trình. Việc trồng và hãm cho những còn là đam mê và thỏa mãn trí tưởng tượng, sự sáng 
quả bầu vừa già, vừa tròn đẹp, đều nhau và có được tạo của bản thân”‡. 
nhiều bầu cùng một thời gian làm nguyên liệu làm Sau khi Then văn nghệ lan rộng khắp trong đời 
đàn. Việc bỏ ruột và làm khô quả bầu cũng được sống người Tày thì việc sử dụng tính tẩu đệm cho 
đồng loạt. Để có được màu đẹp, các nghệ nhân hát cũng phát triển; các kỹ thuật đàn cũng được 
dùng Véc-ni để đánh bóng bầu đàn, thân đàn, trục những nghệ nhân Then mới chú trọng. Từ nhu cầu 
đàn, ngựa đàn. Việc làm cho trục đàn thẳng, các nâng cao chất lượng biểu diễn thì bên cạnh lời Then 
thân cây được dùng máy để ép nên đảm bảo thân mượt mà, người đệm đàn chú trọng hơn tới kỹ thuật 
đàn thẳng, theo ý muốn và không mất quá nhiều cho âm thanh chau chuốt hơn; việc dạy đàn cũng 
thời gian, có thể ép một loạt nhiều thân đàn có cùng được các nghệ nhân chú ý tới cách thức truyền dạy, 
nguyên liệu, hình dáng, kích cỡ. Trong số các nghệ có bài bản, thống nhất từ cách gảy thể hiện phách 
nhân mở xưởng làm đàn có Nghệ nhân Nhân dân mạnh hoặc phần mạnh của phách để tạo sắc thái, 
Hà Thuấn là cơ sở đầu tiên chế tác đàn phục vụ cường độ trong khi trình bày. 
nhân dân. Ông là người đâu tiên làm ra cây đàn từ Do có nhiều người biết sử dụng đàn nên cũng có 
 nhiều người tham gia trình tấu, dần dần đã có nghệ 
các nguyên liệu sẵn có xung quanh nơi ở, không 
 nhân sáng tác tác phẩm riêng cho tính tẩu độc tấu 
cầu kỳ. Lúc đầu các công đoạn đều là chế tác thủ 
 và hòa tấu. Tính tẩu 12 có âm vực rộng nên chỉ 
công, sau ông cũng có những đồ cắt, xén hỗ trợ 
 dùng để trình diễn độc tấu hoặc làm phần đệm cho 
nhưng chủ yếu vẫn là gọt, giũa thủ công. hát Then hoặc hòa tấu. Biến đổi Then đã dần làm 
 Hiện nay trên địa bàn tỉnh Tuyên Quang có các cho diễn tấu tính tẩu thay đổi. 
cơ sở làm tính tẩu của các nghệ nhân như: Nghệ Then Tày cùng tính tẩu trong nghi lễ truyền 
nhân Thàm Ngọc Kiến (Thành phố Tuyên Quang), thống người Tày là phương thức cố kết cộng đồng 
Nghệ nhân Chu Văn Thạch (Chiêm Hóa), Nghệ trong địa bàn họ sinh sống. Ngày nay, Then văn 
nhân Tạ Văn Thư (Chiêm Hóa), Nghệ nhân Hà Đức nghệ nó được thực hiện ở nhiều loại hình sân khấu 
Khám (Chiêm Hóa), Hoàng Văn Thuận (Na Hang). khác nhau, tuy không kêu gọi sự gắn kết nhưng âm 
Những cơ sở chế tác đàn này không những làm ra nhạc Then dù ở đâu cũng có sức hút mãnh liệt với 
những cây đàn chất lượng phục vụ nhân dân Tuyên người Tày. Họ tìm đến với nhau để chia sẻ và cộng 
Quang mà còn đáp ứng được yêu cầu trong đào tạo cảm qua câu hát “ới la” và điệu tính tẩu. Từ hình 
ở các cơ sở đào tạo và biểu diễn trên sân khấu ảnh tính tẩu mà người dân ở khắp mọi miền đất 
chuyên nghiệp nước và nay là ra cả thế giới đều nhận biết được sự 
 Cấu tạo của tính tẩu trong Then nghi lễ hay tồn tại của người Tày qua tính tẩu. Đó chính là một 
Then văn nghệ không có gì khác biệt. Vì mục đích thành công sau quá trình “văn nghệ hóa” và “cải 
sử dụng không giống nhau nên khi chế tác tính tẩu tiến văn hóa” Then Tày nói chung và Then Tày ở 
phục vụ cho Then văn nghệ, việc lựa chọn nguyên Tuyên Quang nói riêng. 
liệu không cầu kỳ như Then nghi lễ. Việc tính tẩu Bên cạnh đó, tính tẩu người Tày Tuyên Quang 
là nhạc cụ phổ thông nên nguyên liệu làm đàn cũng còn gắn liền với các hình ảnh quảng bá cho các 
thường đơn giản, như: cần đàn bằng thân cây gỗ 
 điểm tham quan du lịch ở Tuyên Quang, như: du 
nghiến xẻ, mặt đàn bằng gỗ ép, ngựa đàn cũng có 
 lịch văn hóa huyện Lâm Bình và Na Hang với hình 
khi là miếng nhựa nhỏ, các loại keo gắn thay thế 
cho sơn để dính các bộ phận lại với nhau,... Đặc ảnh lòng hồ thủy điện Na Hang và những chàng 
biệt là đầu đàn thường trang trí đơn giản như hình trai, cô gái Tày cùng đàn và hát; Du lịch Thác Bản 
hoa chuối, cỏ cây hoa lá chứ không chú ý các biểu Ba (xã Trung Hà, huyện Chiêm Hóa) với hình ảnh 
tượng tín ngưỡng liên quan đến Then nghi lễ. Chính các chàng trai, cô gái ngồi bên các ghềnh đá, bên 
vì vậy mà sản xuất tính tẩu thường đại trà, giá rẻ, thác cùng đàn và hát,; Đặc biệt ở khu du lịch Tân 
đáp ứng nhu cầu mua đàn cho mỗi cá nhân đến học. Trào, hình ảnh các chàng trai chèo thuyền mảng, 
 Ngoài việc chế tác ra những cây đàn 2 dây và 3 các cô gái Tày vừa đàn vừa hát trên hồ Khuôn Pén 
dây, Nghệ nhân Thàm Ngọc Kiến và Nghệ nhân Chu (xã Tân Trào, huyện Sơn Dương) là những hình ảnh 
Văn Thạch đã nghiên cứu làm được cây tính tẩu 12 
dây để khẳng định truyền thuyết tính tẩu có 12 dây là 
thật. Tính tẩu 12 dây làm rất khó, đặc biệt là việc luồn 
 ‡ PV ngày 11 tháng 2 năm 2019 tại Thị trấn Vĩnh lộc, 
đưa 12 dây qua một lỗ âm rồi mới bắt vào ngựa đàn để huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang 
 N.T.T.Thao/ No.20_Mar 2021|p.37-46 
thu hút được sự quan tâm của rất nhiều người trong Hiện nay, công tác quản lý văn hóa đã và đang 
và ngoài nước đến với du lịch Tuyên Quang. khắc phục những hạn chế cũ; xã hội phát triển, chịu 
 tác động mạnh của kinh tế thị trường và những đổi 
 Tính tẩu của người Tày vừa là hình ảnh quảng 
 mới trong “chiến lược phát triển” con người nông 
bá, vừa là một nội dung thu hút du lịch thông qua thôn miền núi,... mà các nghi lễ tín ngưỡng được 
chương trình văn nghệ cộng đồng tại điểm du lịch hồi sinh, tạo nên một diện mạo văn hóa mới trong 
của mỗi địa phương. Các chương trình văn nghệ địa cuộc sống của người dân, đặc biệt là các cộng đồng 
phương tuy có sự đa dạng về các nội dung nhưng sinh sống ở khu vực miền núi, trong đó có tộc 
điểm nổi trội hơn cả vẫn là pano hình ảnh cô gái người Tày Tuyên Quang. Từ việc nhận thức tiến bộ 
Tày với tính tẩu như là hình ảnh đại diện cho văn đã hướng các tộc người sinh sống trên địa bàn tỉnh 
hóa người Tày Tuyên Quang. Tính tẩu dần trở cùng tham gia vào hoạt động văn hóa cộng đồng, 
 nhằm hướng tới một mục đích chung là: Duy trì, 
thành một phương tiện sinh kế cho bà con nơi đây. 
 bảo vệ và phát huy những giá trị văn hóa truyền 
 Có thể thấy, tính tẩu đã tách ra khỏi nghi lễ tín thống. Người Tày sinh sống trên địa bàn tỉnh Tuyên 
ngưỡng và được các nghệ nhân trình diễn qua các Quang cũng đang tích cực tham gia cùng các hoạt 
không gian khác nhau. Từ là nhạc cụ đệm trong động đó để bảo tồn những giá trị văn hóa của mình 
nghi lễ Then, tính tẩu đã được biết đến như một và phát triển văn hóa nơi đây./. 
nhạc cụ phổ biến đệm cho Then mới. Đặc biệt, nhờ 
 REFERENCES 
có công nghệ 4.0 mà tính tẩu đã dần có mặt ở khắp 
 1. Department of Statistics of Tuyen Quang 
mọi nơi và được xã hội nhìn nhận là một đại diện 
 province (2019), Report on population data to 2019 
tiêu biểu trong văn hóa người Tày. of the Statistical Office of Tuyen Quang province, 
 3. Kết luận Tuyen Quang 
 Người Tày có mặt cùng với sự phát triển của 2. Communist Party of Vietnam Documents of 
 Congress Party VI, VII, VIII, IX, X, XI, Communist 
lịch sử Việt Nam trong quá trình dựng nước và giữ 
 Party 
nước. Ngày nay, người Tày cư trú không chỉ rộng 3. National Academy of Music - Institute of 
khắp khu vực Đông Bắc tổ quốc mà còn phát triển Music and Music (2018), Sing Then of the Tay, 
dân số và văn hóa ở khu vực phía Nam Việt Nam. Nung, Thai Vietnam - Book 1, National Culture 
Việc thiên di và lan tỏa văn hóa đã làm cho văn hóa Publishing House, Hanoi; 
người Tày càng ngày càng đa dạng về màu sắc 4. Hoang Phuong Mai (2019), Surveying the text 
nhưng không đánh mất đi sắc thái đặc trưng của of Nôm Tay poems (currently stored at the Han-
 Nom Research Institute), Science Publishing 
dân tộc mình, đó là: Ngôn ngữ, nhà ở, chữ viết, 
 House, Hanoi; 
trang phục, ca hát,... đặc biệt là tín ngưỡng của 
 5. Tran Quoc Vuong (2002), History of 
mình. Tín ngưỡng của người Tày thường được nhắc Vietnamese Culture, National University, Hanoi; 
đến cùng nghi lễ Then, trong đó tính tẩu với vai trò 6. Nguyen Thi Yen (2004), Some forms of folk 
là một nhạc cụ không thể thiếu khi thực hành tín beliefs of the Tay, Nung Vietnamese and Chinese 
ngưỡng và trong sinh hoạt văn hóa nghệ thuật đời Choang, Journal of Ethnology, (4), pp.12-23; 
thường của họ. 7. Nguyen Thi Yen (2006), Then Tay, Social 
 Tính tẩu cùng phong trào Then văn nghệ ở Science Publishing House, Hanoi; 
 8. Nguyen Thi Yen (2009), Tay - Nung folk 
Tuyên Quang hiện nay rất chủ động, tích cực và 
 beliefs, Social Science Publishing House, Hanoi; 
sáng tạo. Điều này được khẳng định bằng tinh thần 
yêu thích nghệ thuật Hát Then và tính tẩu của cộng 
đồng người Tày. Từ phong trào giữ gìn, bảo tồn, 
trao truyền phục vụ cộng đồng thì tính tẩu và các 
bài Then văn nghệ đã trở thành một phương tiện 
sinh kế cho cộng đồng. Điều này hoàn toàn sáng tạo 
tự nhiên, tự nguyện khi du lịch văn hóa địa phương 
phát triển. Đây là một hướng phát triển hoàn toàn 
đúng đắn về du lịch, đồng thời vừa đảm bảo được 
môi trường giữ gìn, sáng tạo văn hóa truyền thống 
của người Tày nơi đây.