Cà phê – phương tiện trung gian của sự giao tiếp xã hội

CÀ PHÊ – PHƯƠNG TIỆN TRUNG GIAN CỦA SỰ GIAO TIẾP XÃ 
HỘI 
 TRẦN BÌNH MINH 
 Tóm tắt 
 Ở bất kỳ xã hội nào, dù cổ sơ hay hiện đại, giao lưu trực tiếp giữa con 
người với con người cũng là một nhu cầu bức thiết. Với ưu thế vừa thỏa mãn 
nhu cầu giải khát, vừa tạo ra những hưng phấn cho hệ thần kinh con người, 
café có sức quyến rũ, thu hút kỳ lạ ở mọi xã hội dù ở địa vị hay tôn giáo nào. 
Sức hấp dẫn, khả năng thu hút của café đã khiến nó trở thành như là một 
phương tiện giao tiếp hữu ích của xã hội hiện đại. 
 Có lẽ ít thấy một thứ đồ uống nào lại được phổ biến rộng rãi và mang 
tính toàn cầu như cà phê. 
 Mặc dù theo truyền thuyết, cà phê đi vào cuộc sống của con người 
một cách rất tình cờ, những hẳn do tác dụng gây hưng phấn thần kinh, cải 
thiện khả năng phản ứng và phán đoán của con người, mà ngay từ những 
buổi đầu sau khi phát hiện, cà phê đã được con người sử dụng một cách rộng 
rãi và nhanh chóng trở thành một thức uống không thể thiếu được trong cuộc 
sống sáng tạo không ngừng của loài người. 
 Sức lan tỏa của thứ đồ uống đã từng bị các tu sĩ thành Roma gọi là 
“đồ uống ma quỷ” (Drink of the devil) cùng sự phát triển ngày càng mạnh 
mẽ của ngành công nghiệp cà phê, phần nào đã cho thấy vai trò quan trọng 
của cà phê đối với cuộc sống của con người cũng như sự phát triển của mỗi 
xã hội. Nếu như trong lịch sử, cà phê đã từng được coi là chất xúc tác để tạo 
ra hầu hết các phát minh, sáng chế là chất xúc tác thúc đẩy quá trình biến 
con người từ một động vật tinh khôn trở thành người văn minh, hiện đại, thì 
ở các xã hội hiện đại đương thời, khi lao động trí óc đã và đang dần thay thế 
lao động cơ bắp, cà phê càng nắm giữ vai trò quan trọng hơn. Cà phê thực sự 
đã được xem như là nguồn năng lượng của bộ não, là máu của nền kinh tế trí 
thức, kinh tế sáng tạo của các xã hội công nghiệp hiện đại. 
 Trên thế giới hiện nay có hàng tỷ người uống cà phê mỗi ngày. Cà phê 
được dùng ở khắp mọi nơi từ trong gia đình đến ngoài công sở, nơi công 
cộng; với đủ các thành phần, tầng lớp xã hội: từ các nguyên thủ quốc gia, 
các nhà lãnh đạo, nhà khoa học đến các nghệ sĩ, bác sĩ, thương gia... và đến 
cả người dân bình thường nhất. Thói quen uống cà phê đã trở thành nét văn 
hóa của mỗi cá nhân, mỗi xã hội và mỗi dân tộc. Ý nghĩa của cà phê đối với 
cuộc sống con người, vì thế, không đơn thuần chỉ mang tính sinh học giống 
như các đồ uống thông thường, và cũng không đơn thuần chỉ là chất kích 
thích hệ thần kinh con người như nó vốn có. Cà phê còn hàm chứa trong nó 
cả những ý nghĩa mang tính xã hội, bởi nó biểu thị đẳng cấp, phong cách của 
các cá nhân, biểu thị nét văn hóa riêng của mỗi vùng, miền, mỗi dân tộc. 
Đặc biệt, cà phê còn là chất dẫn tạo dựng nên các không gian giao tiếp để 
con người thỏa mãn những nhu cầu xã hội của mình. 
 Sự thật, cà phê đã vượt khỏi giới hạn của một thứ đồ uống giải khát, 
ngay từ khi nó đựợc phổ biến vào đời sống con người. Với tác dụng của nó 
đối với hệ thần kinh, ở thuở ban đầu cà phê đã được xem như là thứ đồ uống 
dành riêng cho tầng lớp trí thức. Không phải ngẫu nhiên mà những quán cà 
phê ở nước Anh lại được xuất hiện bên cạnh các trường đại học. Cũng không 
phải ngẫu nhiên mà những quán hàng cà phê ấy lại được gọi là “Đại học một 
xu” (Penies universities). Lý do của tên gọi nghe có vẻ hài hước ấy rất đơn 
giản. Chỉ cần bỏ ra một xu để mua một cốc cà phê, người sinh viên có thể 
đựợc tham dự, được nghe và được trao đổi, thảo luận với các sinh viên khác 
hoặc với những giáo sư, về một hay nhiều vấn đề trong chương trình học 
một cách thoải mái và bình đẳng. Kiến thức mà người sinh viên thu hoạch 
được từ buổi uống cà phê có thể bằng, có khi hơn cả khối lượng kiến thức họ 
có được từ một buổi lên lớp ở giảng đường hoặc buổi tìm kiếm tài liệu trên 
thư viện. Ở nước ta, khi cà phê theo chân người Pháp du nhập vào đời sống 
của người dân Việt (ở khu vực đô thị), nó đã được xem như là một đồ uống 
xa xỉ dành riêng cho những người Việt thuộc tầng lớp thượng lưu có quan hệ 
mật thiết với người Pháp. Cho đến khi người Pháp tiến hành đô thị hóa ở 
nước ta thì cà phê mới thật sự bắt đầu phổ biến. Tuy nhiên, ở thuở ban đầu 
cà phê cũng chỉ được sử dụng trong một phạm vi khá hẹp là những công 
chức người Việt làm trong các công sở do người Pháp quản lý, và giới trí 
thức mới ở thành thị, bao gồm: các sinh viên, học sinh học tại các trường 
“Tây” (tức trường dạy theo chương trình giáo dục của người Pháp); những 
cựu sinh viên đã từng du học ở Pháp và những người chịu ảnh hưởng của 
trào lưu tư tưởng mới, tư tưởng cách tân. Cũng như các “tín đồ cà phê” ở 
châu Âu, những người Việt này uống cà phê không chỉ để thưởng thức 
hương vị quyến rũ của “thứ đồ uống ma quỷ” mới được du nhập vào Việt 
Nam, mà họ uống để biểu thị đẳng cấp, để chứng tỏ mình là người có tư 
tưởng mới, tư tưởng tiến bộ. Và điều chủ yếu hơn là họ uống cà phê để nắm 
bắt thông tin, thời sự; để trao đổi những ý kiến riêng của mình, để tiếp nhận 
những trào lưu tư tưởng của thế giới. Đối với những ký giả làm việc ở các 
tòa soạn báo, những nhà văn, nhà thơ, nghệ sĩ, họa sĩ... thì quán cà phê như 
một diễn đàn để họ bày tỏ những ý tưởng sáng tác, trao đổi những kiến thức 
lý luận và thực tiễn về các trào lưu nghệ thuật; đồng thời là nơi họ lấy cảm 
hứng sáng tác, hình thành các tác phẩm của mình. 
 Có thể thấy rằng, dù ở đâu, cà phê cũng được sử dụng bởi hai mục 
đích: thỏa mãn nhu cầu vật chất về một thứ đồ uống giải khát, gây hưng 
phấn cho hệ thần kinh, và tạo ra không gian giao tiếp để con người có thể 
thực hiện việc thỏa mãn các nhu cầu xã hội của họ. Do khả năng tạo dựng 
được những không gian để con người có thể thực hiện những giao lưu trực 
tiếp mà cà phê đã được coi như là một phương tiện của sự giao tiếp xã hội 
(chứ chưa thực sự là một phương tiện giao tiếp). 
 Khác với những phương tiện giao tiếp cơ bản được sử dụng trong mọi 
xã hội là ngôn ngữ và những hành vi, cử chỉ (phi ngôn ngữ), cà phê không 
phải là yếu tố để con người có thể bộc lộ thái độ, tình cảm, trạng thái tâm lý 
với một người khác. Song, nhờ có cà phê mà con người, nhất là những con 
người sống ở các xã hội hiện đại, mới có được khoảng thời gian bên nhau 
tâm tình, trò chuyện. Mối quan hệ giữa người với người từ đó được củng cố 
hoặc được thiết lập. Cũng nhờ những ly cà phê mà nhiều người, cho dù 
trước đó chưa hề quen biết nhau, đã trở nên thân thiện, gắn bó và có thể hợp 
tác với nhau. Đã có không ít các cuộc giao dịch, thương thuyết, đàm phán 
thành công, nhờ những đồng cảm có được từ ly cà phê sánh đặc, ấm nóng. 
Cũng chẳng ít những hợp đồng kinh tế có giá trị được ký kết trong không 
khí thơm nồng của cà phê. Cà phê không trực tiếp giải tỏa những căng thẳng 
và mệt mỏi của con người, nhưng hương vị quyến rũ của nó hòa quyện trong 
một không gian rất đặc biệt mà nó gián tiếp tạo ra, lại khiến người ta có thể 
tĩnh tâm, thư giãn, tạm thoát ra khỏi những ồn ào, xô bồ của cuộc sống 
thường nhật, bước vào một không gian khác thực, bồng bềnh với những mơ 
ước và dự định. Bản thân cà phê, rõ ràng không phải là một phương tiện 
truyền thông, nhưng không gian cà phê lại mang đến cho con người những 
thông tin thú vị, vô số kiến thức bổ ích. Đặc biệt, với sự phong phú và đa 
dạng của các loại nguyên liệu cà phê, cùng với sự kết hợp của đủ loại phong 
cách, nghệ thuật pha chế, cà phê không những đáp ứng được mọi sở thích đa 
dạng cho người thưởng thức chúng mà còn là một động lực thúc đẩy trợ giúp 
con người tạo dựng nhiều kiểu loại không gian cà phê khác nhau, thỏa mãn 
những nhu cầu giao tiếp cho nhiều nhóm xã hội khác nhau. Không phải ngẫu 
nhiên mà ngày nay, quán cà phê đã trở thành điểm hẹn của các cặp trai gái 
muốn tìm hiểu nhau, điểm hẹn của những doanh nhân thành đạt; nơi gặp gỡ 
của các nhân viên văn phòng; nơi tụ hội của giới sinh viên; gặp gỡ của 
những người yêu thích nhạc Trịnh, thích nhạc cổ điển, hoặc một dòng nhạc 
nào đó...Cũng chẳng phải bỗng dưng mà những quán cà phê sách, cà phê hội 
họa, cà phê vườn, cà phê ảnh... lại mọc lên, ngày càng nhiều. Thực tế, mỗi 
hàng quán cà phê thường bao giờ cũng nhằm vào một loại nhóm đối tượng 
khách nhất định, mà nghệ thuật pha chế và không gian cà phê tương ứng 
chính là “thông điệp”, để những người có cùng tâm trạng, cùng sở thích, 
cùng địa vị xã hội... tìm đến nhau, tụ họp với nhau trong mối quan tâm 
chung, hoặc cùng đồng cảm bởi chung sở thích. 
 Như vậy, mặc dù không phải là công cụ để con người thể hiện thái độ, 
tình cảm, tâm lý với đối tượng giao tiếp; cũng không phải là phương tiện để 
thỏa mãn được tất cả các nhu cầu xã hội của con người (một cách trực tiếp), 
song, cà phê lại là ý tưởng, là phương tiện của sự hình thành các không gian 
giao tiếp – tạo điều kiện để con người tìm đến với nhau, bộc lộ mối quan hệ 
giữa họ với nhau, đồng thời cùng nhau thỏa mãn những nhu cầu xã hội. Nói 
cách khác, cà phê chính là phương tiện để hình thành những phương tiện 
giao tiếp xã hội, đó là không gian cà phê. Vì lý do này, cà phê đã được coi là 
phương tiện trung gian của sự giao tiếp xã hội. 
 Với tư cách là phương tiện của sự giao tiếp xã hội, cũng như mọi 
phương tiện giao tiếp phi ngôn ngữ, không gian cà phê chịu ảnh hưởng rất 
lớn của các yếu tố văn hóa, cũng như những đặc điểm về phong tục, tập 
quán của xã hội. Và vì vậy, cà phê còn có thể được coi như một phương tiện 
trung gian của những giao lưu văn hóa (thực tế không gian cà phê được tạo 
dựng bởi tổng thể các yếu tố như: nghệ thuật pha chế, cảnh quan bài trí, bàn 
ghế, cốc tách, màu sắc trang trí chủ đạo, phong cách phục vụ... trong đó, 
nghệ thuật pha chế hay “gu cà phê” thường là yếu tố quyết định đến toàn bộ 
kiến trúc không gian cà phê). 
 Cũng cần nói thêm rằng, ở bất cứ xã hội nào, dù cổ sơ hay hiện đại, 
giao lưu, giao tiếp trực tiếp giữa con người với nhau bao giờ cũng có vai trò 
vô cùng quan trọng đối với sự tồn tại và phát triển của mỗi xã hội. Mặc 
khác, với tư cách là một sinh vật xã hội, con người bao giờ cũng rất cần phải 
hợp tác với người khác, và con người cũng có thiên hướng hợp tác với người 
khác. Các nhà nghiên cứu xã hội học cho thấy, ở các xã hội hiện đại, khi con 
người ngày càng khẳng định “cái tôi” và cá tính của mình, thì họ càng cảm 
thấy cô đơn, và càng có nhu cầu giao tiếp, giao lưu trực tiếp với người khác, 
càng có nhu cầu tìm sự bù đắp ở cộng đồng. Trong bối cảnh ấy, cà phê chính 
là cứu cánh để họ tìm đến cộng đồng, giao lưu trực tiếp với mọi người. Ngày 
nay, sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, cùng sự ra đời của 
nhiều phát minh, sáng chế, cũng như đủ các loại phương tiện hiện đại, có 
khả năng giúp con người thỏa mãn mọi nhu cầu thông tin, giải trí và thậm 
chí là cả nhu cầu tình cảm. Nhưng, dù những hệ thống, những phương tiện 
ấy có hiện đại đến đâu, thì chúng cũng không thể thay thế, và cũng không 
thể xóa bỏ được hệ thống giao lưu trực tiếp giữa con người với con người 
bởi giao lưu trực tiếp giữa con người với nhau luôn là nhu cầu bức thiết của 
mọi con người ở mọi xã hội, mọi thời đại. 
 Với tư cách là thứ đồ uống khơi nguồn cho những sáng tạo, đồng thời 
là phương tiện trung gian của sự giao tiếp giữa con người với con người, 
trong tương lai, vị thế của cà phê đối với sự phát triển của nhân loại sẽ ngày 
càng được khẳng định chắc chắn hơn bởi xã hội hiện đại không phải là xã 
hội vô tổ chức, giải thể cá nhân, cũng không phải là xã hội thoát ra ngoài 
những kiểm soát của các nhóm cơ bản, nên rất cần những mạng lưới giao 
tiếp trực tiếp, mà cà phê là động lực thiết lập. 
 T.B.M