Vài nét về văn hóa núi Cấm

g là đỉnh của Núi Cấm, ngày xưa có nhiều bồ hong tụ tập nên hình 
thành địa danh. Theo các vị cao niên, buổi chiều người dân không thể ra khỏi nhà 
vì quá nhiều bồ hong, hiện tượng này kéo dài đến giữa thế kỷ XX. Vồ Thiên Tuế, 
vồ Bà và vồ Đầu – theo dân gian là ba nơi lưu dấu chúa Nguyễn Ánh thời kỳ tẩu 
quốc. Vồ Thiên Tuế là nơi ông từng trú ngụ, hiện nay vẫn còn miễu thờ. Vồ Bà là 
nơi một vương phi trú ẩn, nơi đây cũng có miễu Bà. Vồ Đầu là nơi đặt trạm canh 
đầu tiên của chúa.
26 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (159) . 2020
 Vồ Ông Bướm mang tên thủ lãnh cuộc khởi nghĩa chống Pháp của người 
Cambodia (1864 - 1866) là Achar Sva(1) từng trú ẩn ở đây. Ông tự xưng là Hoàng 
tử Ang Phim, sử triều Nguyễn phiên âm là Ong Bướm. Đại Nam thực lục nhiều lần 
nhắc đến nhân vật này, chẳng hạn có lần Pháp yêu cầu triều Nguyễn “nếu muốn 
hòa phải nã bắt tên Ong Bướm (lại có tên là Á Soa) giao để xử trị, lại nói tỉnh An 
Giang dung chứa tên Bướm” (Quốc Sử Quán triều Nguyễn, 2002: 740). 
 Hình 2: Vồ Ông Bướm ở Núi Cấm. Ảnh: Vĩnh Thông.
 Năm vồ trên chỉ là năm vồ tiêu biểu, thực tế Núi Cấm còn hàng chục vồ khác, 
mỗi nơi đều được người dân đặt cho những tên gọi gắn với hiện tượng, hình dạng, 
sự kiện nhất định. Vồ Chư Thần là nơi linh thiêng có nhiều thần thánh trú ngụ, 
vồ Cây Quế ngày xưa có nhiều quế rừng quý hiếm, vồ Mồ Côi là chỏm đá nằm lẻ 
loi bên sườn núi, vồ Đá Dựng là chỏm đá có vách dựng đứng, vồ Bạch Tượng có 
dáng giống con voi trắng
 Dân gian chọn bảy ngọn núi trong hàng chục núi ở An Giang, chọn năm vồ 
trong số hàng chục vồ ở Núi Cấm, kết hợp thành cụm danh từ “năm non bảy núi”. 
Đây là thành ngữ rất phổ biến ở miền Nam, nói “đi năm non bảy núi” tức là đi 
ngang dọc khắp nơi, nói “chốn năm non bảy núi” tức là nơi xa xôi trắc trở Đạo 
Bửu Sơn Kỳ Hương và Tứ Ân Hiếu Nghĩa xem Thất Sơn là thánh địa nên nhiều 
chùa có bàn thờ Năm Non Bảy Núi (Tư liệu điền dã, 2015). Mặc dù danh xưng đối 
tượng tín ngưỡng này có vẻ như hình thức thờ sơn thần, nhưng thực chất là sự kết 
hợp nhiên thần và nhân thần. Nhiên thần là những đối tượng tự nhiên linh thiêng 
huyền bí ở vùng này, nhân thần là người khẩn hoang, tu hành, kháng chiến từng 
hoạt động ở đây hoặc chọn nơi đây làm chốn gửi thân cuối đời.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (159) . 2020 27
 Ngoài ra, Núi Cấm còn nhiều địa danh khác, gắn với những giai thoại dân 
gian thú vị. Trên núi ngày xưa có nhiều thú dữ, đáng sợ nhất là hổ và mãng xà, từ 
đó đi vào văn hóa dân gian như hang Ông Hổ, hang Mãng Xà Ngoài ra, người ta 
còn nhắc đến loài trăn có chín lỗ mũi gọi là con nưa, hay loài quái vật lông lá và đi 
đứng như con người gọi là xà niêng cũng được đưa vào những chuyện kể kỳ bí. 
 Bên cạnh thú dữ, dân gian còn truyền nhau về hang động của Đơn Hùng Tín 
là nơi giấu vàng bạc cướp được, nửa hư nửa thực. Đơn Hùng Tín là biệt hiệu của 
Lê Văn Tín – tướng cướp khét tiếng Nam Kỳ đầu thế kỷ XX, quê ở Cao Lãnh (nay 
thuộc tỉnh Đồng Tháp). Ông bị chính quyền Pháp bắt được và hạ sát ở Mỹ Tho 
(nay thuộc tỉnh Tiền Giang) vào năm 1926. Tương truyền ông từng học võ ở núi 
Tà Lơn (núi Bokor, Campuchia) rồi về Núi Cấm lập bản doanh.
 Hang Bác Vật Lang đến nay vẫn là một bí ẩn. Lưu Văn Lang (1880 - 1969) 
là bác vật (kỹ sư) Việt Nam đầu tiên. Tương truyền khi người Pháp thám sát Núi 
Cấm đã đưa bác vật Lang xuống một cái hang. Sau gần một ngày, ông từ dưới hang 
trở lên và từ đó về sau tuyệt khẩu không nói một lời nào. Dưới hang có gì vẫn là 
câu hỏi không lời đáp. Dân gian có bài vè: “Đàn kêu tích tịch tình tang/ Đố ai biết 
được trong hang là gì/ Đàn kêu tích tịch tì tì/ Đố ai biết được cái gì trong hang”. 
Về sau người dân gọi hang này là hang Bác Vật Lang, đến nay đã có nhiều người 
thám hiểm nhưng chưa ai dám đi hết vì hang rất tối và nhiều ngõ ngách, bí mật về 
hang Bác Vật Lang vẫn mãi là ẩn số. 
 3. Một số hình thái tín ngưỡng đặc thù
 Với đặc điểm là ngọn núi cao nhất Tây Nam Bộ, Núi Cấm được người dân 
xem là núi thiêng giữa đồng bằng. Do vậy, nơi đây có diện mạo văn hóa tín ngưỡng 
vô cùng phong phú và phức tạp, với sự dung hợp nhiều yếu tố đến từ nhiều luồng 
văn hóa khác nhau, trong đó đáng kể là những hình thái tín ngưỡng đặc thù.
 Trên vồ Bồ Hong có ba điện thờ đều do người dân dựng lên gồm điện Ngọc 
Hoàng, điện Địa Mẫu Diêu Trì, điện Cửu Huyền Thất Tổ (trước đây ghi là Tổ Tiên 
Nhân Loại). Điện thờ Ngọc Hoàng ở vị trí cao nhất, có tượng Ngọc Hoàng lộ thiên 
trên một khối đá lớn. Thấp hơn phía dưới có điện thờ Địa Mẫu Diêu Trì được xây 
thành một ngôi miếu nhỏ và cũng có đặt tượng. Cách đó khoảng 20m có điện thờ 
Cửu Huyền Thất Tổ cũng được xây thành miếu, bên trong có hai pho tượng gồm 
một ông cụ và một bà cụ trong tư thế ngồi, mặc áo dài, râu tóc bạc, búi tóc sau đầu, 
vẻ mặt phúc hậu
 Chúng ta có thể thấy, sự tích hợp Ngọc Hoàng và Địa Mẫu trong Đạo giáo 
của người Hoa với tín ngưỡng bản địa là tục thờ cúng tổ tiên của người Việt nhằm 
tạo nên bộ ba thiên - địa - nhân. Điều đó đã thể hiện sự ứng xử năng động và sáng 
tạo của chủ thể văn hóa trong giao lưu văn hóa. Lý Tùng Hiếu (2012: 35) nhận 
28 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (159) . 2020
định: “Nếu Núi Sam được chọn làm nơi thờ cúng Bà Chúa Xứ, thì tục thờ cúng bộ 
ba Tổ Tiên Nhân Loại - Ngọc Hoàng - Mẹ Phật Mẫu Diêu Trì được thể hiện sinh 
động nhất trên Núi Cấm”.
 Ở vồ Thiên Tuế còn có miễu thờ vua Gia Long, mặc dù vấn đề chúa Nguyễn 
Ánh có đến Núi Cấm hay không vẫn còn tranh cãi. Người thì cho rằng ông không 
đến Núi Cấm vì sử triều Nguyễn không đề cập, người lại phản bác rằng sử không 
chép không có nghĩa là sự kiện không xảy ra, vì không phải điều gì cũng được sử 
chép đầy đủ Tuy nhiên, dưới góc nhìn văn hóa có thể thấy việc ông xuất hiện 
trong các giai thoại và di tích xung quanh Núi Cấm đã phản ánh lòng dân rõ rệt.
 Hình 3: Miễu thờ và giếng vua Gia Long. Ảnh: Vĩnh Thông.
 Người miền Nam mong cầu và tôn sùng bậc chân chúa “xuất thế” để mang lại 
“đời thạnh trị” và ý nguyện đó được gắn vào ngọn núi linh thiêng nhất đồng bằng. 
Chúa Nguyễn có thật sự đến Núi Cấm hay không, điều đó sẽ không quá quan trọng 
khi người dân muốn xây dựng nên một biểu tượng văn hóa đặc trưng tại ngọn núi 
đặc biệt này. Văn hóa là sáng tạo của cộng đồng, không nên cứ dùng sử liệu khô 
cứng để bài bác, điều gì còn tồn tại lâu dài trong dân thì điều đó hợp lòng dân. Do 
vậy, việc trùng tu và quảng bá các di tích mang “dấu ấn Gia Long” ở Núi Cấm là 
điều cần thiết.
 4. Cơ sở bí mật của Hội Kín 
 Một trong những cơ sở tôn giáo được thành lập sớm và nổi tiếng đến nay ở 
Núi Cấm là chùa Phật Lớn, tọa lạc trên khu vực “lòng chảo” rộng lớn ở độ cao 
khoảng 500m. Chùa do một nhân sĩ yêu nước là ông Bảy Do thành lập, buổi đầu 
mang tên Nam Các Tự hay Nam Cực Đường. Ông tên thật là Nguyễn Văn Do 
(1855 - 1926), biệt danh là Cao Văn Long, quê ở Bến Tre. Ông lên Núi Cấm năm 
1902, đến năm 1906 thì ngôi chùa được xây dựng hoàn thiện. Đây vừa là nơi thờ 
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (159) . 2020 29
Phật, vừa là lò võ thu hút nhiều đệ tử khắp Nam Kỳ lục tỉnh, nhưng bên trong còn 
là một cơ sở của Hội Kín chống Pháp do Phan Xích Long làm thủ lãnh. 
 Năm 1916, ông Bảy Do tham gia cuộc nổi dậy phá Khám Lớn Sài Gòn cứu 
Phan Xích Long (đã bị Pháp giam từ năm 1913), nhưng thất bại rồi rút về Núi 
Cấm. Ngày 17/3/1917, Pháp kéo quân lên núi bắt ông. Dù không tìm được chứng 
cứ đáng tin cậy, chúng vẫn kết tội ông. Trước tòa đại hình, ông nói: “Tôi là kẻ tu 
hành, ở đâu cũng tu được vậy thôi” (Sơn Nam, 1988: 127). Ông bị đày đi Côn Đảo 
và đến năm 1926 thì tuẫn tiết. 
 Thời gian ở Núi Cấm, ông Bảy Do đắp một tượng Phật gọi là Đức Trung Tôn, 
thờ trong Nam Các Tự. Tượng tạc Đức Phật Thích Ca ngồi kiết già với gương mặt 
phúc hậu, chiều cao khoảng 1,5m – lớn hơn tượng ở các chùa xung quanh lúc bấy 
giờ, nên người dân gọi Nam Các Tự là chùa Phật Lớn. Tượng Đức Trung Tôn của 
ông Bảy Do là một hiện vật lịch sử có giá trị, song sau khi chùa được trùng tu (2009) 
thì pho tượng này không còn được đặt ở chánh điện nữa (Vĩnh Thông, 2015: 116). 
 Huỳnh Ngọc Trảng (2008) qua sưu tầm bài báo “Đức Trung Tôn trên Núi 
Cấm hết cái nạn dầm mưa dang nắng” trên báo Từ Bi Âm (số 92, ra ngày 15/10/1935) 
cho biết chùa Phật Lớn thời điểm đó có hai bài thơ bằng chữ Hán và chữ Quốc ngữ. 
Thiết nghĩ ngày nay có thể khắc hai bài thơ này đặt trước chùa xem như ghi lại 
những ngày tháng đau thương trong quá khứ. Bài thơ chữ Hán như sau:
 “Hà xứ tiên tiên ngã mộng hồn, 
 Cấm sơn triêu tịch Trắc Quang thôn. 
 Mô hồ cựu tích thiên niên khứ, 
 Cô lộ di dung nhất Phật tồn. 
 Tằng thác lương nhơn thành tiểu cái, 
 Nguyên tương vi thiện chưởng lai côn. 
 Chứng minh tự hữu không vương tại, 
 Đa thiểu nhân nhơn vị hứa lôn”.
 Bài thơ trên ghi là “Trắc Quang thôn” tuy nhiên Núi Cấm thời bấy giờ thuộc 
thôn Trác Quan không phải Trắc Quang. Còn bài thơ Quốc ngữ như sau:
 “Núi Cấm trèo chơi hãn biết rồi, 
 Có gì là cảnh gọi rằng vui. 
 Xa xa hóc trảng nghe người nói, 
 Trùi trụi đầu non thấy Phật ngồi. 
 Nóng ruột vì cưu ơn tế độ, 
 Ra tay thề giúp lực tài bồi. 
 Am mây vững đặt ngôi Tam Bảo, 
 Cúi nguyện mười phương chứng dạ tôi”.
30 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (159) . 2020
 5. Võ học Thất Sơn
 Điện Rau Tần nằm ở độ cao khoảng 400m trên Núi Cấm, ngày xưa mọc nhiều 
cây rau tần nên trở thành địa danh. Nơi đây từng là trung tâm võ thuật nổi tiếng ở 
Nam Kỳ đầu thế kỷ XX, được mệnh danh là Võ Lâm Thất Sơn, với võ phái lừng 
danh là Thất Sơn Thần Quyền. 
 Nguồn gốc ra đời môn võ này đến nay vẫn chưa rõ ràng. Có thuyết cho rằng 
người sáng lập là Đức Phật Thầy Tây An, tuy nhiên trong các nghiên cứu về đạo 
Bửu Sơn Kỳ Hương không thấy tư liệu nào đề cập việc ông từng dạy võ. Có ý kiến 
cho rằng võ phái này bắt nguồn từ võ Bình Định, võ Huế rồi được người Nam Kỳ 
cải biên Có người lại cho rằng tổ sư của võ phái này là những nhân vật lịch sử có 
thật ở Thất Sơn như Bảy Do hay Cử Đa, thậm chí một vài nhân vật có lai lịch khá mơ 
hồ. Song, lý giải có lẽ đáng tin cậy hơn cả là võ phái này bắt nguồn từ ông Cử Đa.
 Ông Cử Đa tên thật Nguyễn Thành Đa, còn gọi là Bảy Đa, sống vào khoảng 
cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Ông quê ở Tiền Giang, thời trai trẻ từng ra Bình 
Định học võ. Theo dân gian thì ông từng đậu Cử nhân võ dưới triều Nguyễn. Ông 
tham gia nhiều phong trào Cần Vương chống Pháp, nhưng đều thất bại. Sau đó 
ông về Thất Sơn ẩn náu ở Núi Kéc(2) và Núi Cấm, rồi sang Campuchia ẩn dật ở núi 
Bokor và tu tiên với đạo hiệu Ngọc Thanh, từ đó không rõ tung tích. Trong thời 
gian ở Núi Cấm, ông tiếp tục truyền dạy võ thuật và lập võ phái Thất Sơn Thần 
Quyền. Song đây cũng chỉ là lời kể dân gian, chưa rõ độ chính xác.
 Như vậy về nguồn gốc xa xăm, chúng ta chưa có những cứ liệu rõ ràng xác 
định sự hình thành của Thất Sơn Thần Quyền. Tuy nhiên trên thực tế, vùng điện 
Rau Tần chính thức trở thành trung tâm võ học thu hút đông đảo võ sinh khoảng 
những năm cuối thế kỷ XIX sau khi Nam Kỳ rơi vào tay Pháp. Ngày nay người dân 
Núi Cấm còn truyền nhau nhiều câu chuyện về những người giỏi võ nổi tiếng đầu 
thế kỷ XX như Ba Đạo, Đức Minh, Đơn Hùng Tín 
 Ông Nguyễn Thành Đạo tức Ba Đạo, quê Tiền Giang, từng học võ ở núi Tà 
Lơn. Năm 1920, ông về Núi Cấm cất Trung Thiên Sơn Tự, đến năm 1947 thì bị 
Pháp sát hại. Đức Minh là một tu sĩ gốc Bình Định, lưu lạc vào Nam rồi lên Núi 
Cấm tu ở gần vồ Bồ Hong khoảng thập niên 1930, sau đó đi đâu không ai rõ tung 
tích. Nguyễn Văn Hầu (1970: 170) cho biết trong tác phẩm Tôi bị đày Bà Rá của 
Việt Tha Lê Văn Thử (1949), tác giả có gặp ông Đức Minh cùng bị Pháp bắt đày 
đi Bà Rá chung với mình. Tuy nhiên đến nay chúng tôi chưa tìm được quyển sách 
trên nên chưa rõ vì sao ông Đức Minh bị Pháp bắt đi đày.
 Trước 1975, các võ phái Thất Sơn từng một thời cực thịnh với nhiều võ sư nổi 
tiếng, tập hợp lại thành một hệ thống với danh xưng chung là Thất Sơn Võ Đạo, chiến 
thắng nhiều trận đấu trong các cuộc thi ở châu Á. Thời hoàng kim đã qua, hiện nay Thất 
Sơn không còn nhiều người biết võ, các võ phái nguyên thủy gần như đã thất truyền. 
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (159) . 2020 31
 Với vị thế đặc biệt vốn có, lại thêm được con người phủ lên những lớp áo 
huyền thoại, Núi Cấm từ xưa đến nay luôn mang màu sắc kỳ bí và trở thành chốn 
thiêng ở Đồng bằng sông Cửu Long. Bằng những sáng tạo của bao thế hệ cư dân, Núi 
Cấm đã sở hữu kho tàng văn hóa dân gian đầy phong phú và sống động, phản ánh 
đời sống vật chất và tinh thần của người nông dân Nam Kỳ buổi đầu khai sơn phá 
thạch ở chốn rừng thiêng nước độc. Núi Cấm đẹp và mãi đẹp trong lòng người không 
chỉ có nét đẹp của thiên nhiên mà còn có sự đóng góp của văn hóa dân gian độc đáo. 
 V T
CHÚ THÍCH
(1) Các tài liệu Việt Nam hiện đại thường phiên âm là Acha Xoa.
(2) Tên núi ở xã Thới Sơn, huyện Tịnh Biên, tỉnh An Giang. Có gốc là sak sek​, nghĩa là “núi con 
 Két”, thường bị viết nhầm thành núi Bà Kéc.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Dật Sĩ và Nguyễn Văn Hầu. (1972). Thất Sơn mầu nhiệm (tái bản). Nxb Liên Chính.
2. Huỳnh Ngọc Trảng. (2008). “Chùa Phật Lớn trên Núi Cấm”. Báo Giác ngộ điện tử (www.
 giacngo.vn), 8/4/2008.
3. Lý Tùng Hiếu. (2012). “Diện mạo văn hóa đa tộc người - đa tôn giáo ở An Giang”. Tập san 
 Khoa học Xã hội & Nhân văn, số 56. 
4. Nguyễn Văn Hầu. (1970). Nửa tháng trong miền Thất Sơn. Nxb Hương Sen.
5. Quốc Sử Quán triều Nguyễn. (2002). Đại Nam thực lục. Tập 7. Viện Sử học dịch. Nxb Giáo dục.
6. Sơn Nam. (1988). Lịch sử An Giang. Nxb Tổng hợp An Giang.
7. Trịnh Hoài Đức. (1999). Gia Định thành thông chí. Đỗ Mộng Khương và Nguyễn Ngọc Tỉnh 
 dịch, Đào Duy Anh hiệu đính. Nxb Giáo dục. 
8. Vĩnh Thông. (2015). An Giang núi rộng sông dài. Nxb Văn hóa Văn nghệ.
TÓM TẮT
 Núi Cấm (huyện Tịnh Biên, tỉnh An Giang) với độ cao 716m là ngọn núi cao nhất vùng 
Đồng bằng sông Cửu Long, đồng thời cũng là điểm du lịch thu hút hàng đầu ở tỉnh An Giang, mỗi 
năm đón hàng triệu lượt khách hành hương và ngoạn cảnh. Qua bao thế hệ cư dân đã tìm đến 
đây chinh phục ngọn núi này để lập nghiệp, Núi Cấm trở thành nơi gắn liền với nhiều huyền thoại, 
sự kiện, nhân vật để trở thành một hiện tượng văn hóa độc đáo ở vùng biên giới Tây Nam. Bài 
viết này giới thiệu một số nét đặc thù trong đời sống văn hóa của cư dân Núi Cấm xưa và nay.
ABSTRACT
 SOME CULTURAL FEATURES OF CẤM MOUNTAIN
 Cấm Mountain (Tịnh Biên District, An Giang Province) with an altitude of 716m is the 
highest mountain in the Mekong Delta, and is also the top tourist attraction in An Giang Province, 
welcoming millions of tourists, pilgrims and visitors each year. Through generations of residents 
who have come here to conquer this mountain making a career, Cấm Mountain is a place 
associated with many legends, events, characters... has become a unique cultural phenomenon 
in the Southwest border area of country. This article introduces some specific features in the 
cultural life of the ancient and present people of Cấm Mountain.