Quyền riêng tư và văn hóa ứng xử của nhà báo

 QUY ỀN RIÊNG T Ư VÀ V ĂN HÓA ỨNG X Ử C ỦA NHÀ BÁO 
 ∗
 ThS. V ũ Thanh Vân ∗∗ 
 Báo chí vi t  cách là mt lo i hình truy n thông  i chúng có kh  nng công 
khai hoá và xã hi hoá thông tin. Nhà báo có kh  n ng và trách nhi m nghi p ngh  
nghi p tìm hi u, iu tra và công b  s  th t vì quy n l i c a công chúng. S  th t ó 
ôi khi là ho c liên quan n thông tin cá nhân, riêng t  và bí m t c a m t s  cá 
nhân c  th . Vi c công khai thông tin và bu c các cá nhân ph i minh b ch, chu 
trách nhi m tr c xã hi v  hành vi c a mình là mt ph n quan tr ng trong trách 
nhi m c a nhà báo. Nói nh  th  không có ngh a là nhà báo c quy n khai thác 
và công khai m i thông tin cá nhân. M t nhà báo có v n hoá ngh  nghi p s  luôn  t 
ra câu h i: Có nên hay không nên công b  thông tin riêng t ? Vi c công b  thông tin 
riêng t  ó có nh h ng nh  th  nào n các nhân v t liên quan? Suy cho n cùng, 
vi c công b  thông tin ó có vì quy n c bi t và quy n l i c a công chúng hay 
không? 
  giúp tr  l i nh ng câu h i này c ng nh  góp ph n hình thành v n hoá ng 
x ngh  nghi p c a nhà báo v i quy n riêng t , chúng tôi m nh d n trình bày m t 
cách hi u v  quy n riêng t  ng th i a ra m t s  g i ý khi ti p c n thông tin 
riêng t . 
1. Một cách hi ểu v ề quy ền riêng t ư 
 “Quy n riêng t  là gì?” là câu h i không có m t câu tr  l i duy nh t.  m t s  
qu c gia trên th  gi i, quy n riêng t  c a công dân c lu t hoá, bu c nhà báo ph i 
cân nh c c n tr ng tr c khi công b  thông tin v  m t cá nhân nào ó. Thi u s  c n 
tr ng và t nh táo này, nhà báo có th  t   a mình vào các v  ki n v  ti t l  thông tin 
riêng t  và xúc ph m danh d  cá nhân.  m t s  qu c gia khác, quy n riêng t  c a 
công chúng c ng m th a nh n, có trên lu t b t thành v n. Th  nh ng, dù  âu 
và trong tr ng h p nào, nhà báo c ng c n tôn tr ng quy n riêng t  c a công dân 
vì ây không ch  là v n  có tính pháp lý mà còn là v n  v n hoá ngh  nghi p. 
∗ Hc vi n Báo chí và Tuyên truy n 
 1 
Trên th c t , s  tôn tr ng quy n riêng t  cho bi t r t nhi u v  v n hoá ng x  ngh  
nghi p c a nhà báo. 
 Hi n nay, các nhà nghiên c u báo chí – truy n thông trên th  gi i cho r ng, các 
cơ quan báo chí – truy n thông toàn c u d n s  ph i ho t  ng trong khuôn kh  c a 
lu t v  quy n riêng t  bên c nh lu t doanh nghi p và lu t báo chí. V  bê b i c a t  
báo News of the World , thu c t p oàn News Coporation khi n nhi u qu c gia trên 
th  gi i quan tâm h ơn n vi c b o v  quy n riêng t  c a công dân. T t nhiên, quy 
nh c a pháp lu t v  quy n riêng t  s  mang tính  c thù theo t ng qu c gia. Quy n 
riêng t  có th  c hi u trên 3 khía c nh nh  sau: 
 Th  nh t, quy n riêng t  hi u m t cách c ơ bn là quy n c gi  kín, 
gi  riêng và không công b  các thông tin cá nhân và các ho t ng trong  i 
t. “i t ” c a m i cá nhân c n c tôn tr ng và tách bi t v i “ i công.” Cách 
phân tách i t  – i công ph  bi n nh t hi n nay là theo th i gian làm vi c hành 
chính. iu này có ngh a là, m t cá nhân sau khi h t gi  làm vi c chính th c s  
bc vào i t  ca mình và có th  làm nh ng iu mà trong i công c a mình h  
không c phép làm. Tuy nhiên, cách phân tách nh  th  này không ph i lúc nào 
cng áp d ng c. Thông tin cá nhân có th  liên quan n nhân thân, thu nh p, các 
mi quan h  cá nhân. 
 Th  hai, quy n riêng t  gn li n v i vi c c gi  kín bí mt cá nhân, c 
bo v  bí mt cá nhân và không b  xâm ph m bí mt cá nhân. M i cá nhân u có 
nh ng bí mt riêng và vi c gi  kín m t s  bí mt là cn thi t vì li ích c a chính 
cá nhân ó và nh ng ng i liên quan. Ví d, nhà báo có th  phát hi n ra m t  a tr  
là con nuôi c a m t c p v  ch ng nh ng không th  công b  thông tin vì l i ích c a 
gia ình này. 
 Th  ba, quy n riêng t  bo v  mt cá nhân tr c vi c b  mo danh và gi  mo 
thông tin. Trong ho t ng báo chí, quy n này g n v i vi c m t cá nhân không 
th  b “t l i”, “gán cho nói nh ng iu h  ch a t ng nói.” Trong th c ti n báo chí, 
ã có nh ng tr ng h p nhà báo không h  ti n hành ph ng v n nhân v t nh ng v n 
trích d n nhân v t ó trong bài vi t c a mình. 
 Trên th c t , quy n riêng t  có th  c hi u theo nhi u khía c nh khác 
tu  thu c vào l nh v c ngh  nghi p. Trong l nh v c báo chí, vi c hi u úng và th c 
 2 
hi n quy n riêng t  không ch  giúp nhà báo hành ngh  mt cách chuyên nghi p 
mà còn có o  c. 
 Quy n l i và quy n c bi t c a công chúng là lý do duy nh t cho phép 
nhà báo vi ph m quy n riêng t  ca cá nhân. Quy n c bi t c a công chúng cho 
phép nhà báo tìm hi u, iu tra và công b  các thông tin riêng t   b o m l i ích 
ln h ơn c a c ng  ng, xã hi. iu này bu c m i cá nhân ph i có trách nhi m 
v hành vi c a mình trong c  i công và i t  c a mình, s ng và làm vi c theo 
các chu n m c o  c và các quy nh c a pháp lu t. 
 Quy n c bi t c a công chúng có th  c lý gi i trong m t s  tr ng h p 
nh  (a) L i ích chính áng c a c ng  ng b  hành vi c a m t cá nhân e do , xâm 
hi, (b) L i ích c a cá nhân i ng c l i l i ích chung và (c) Hành vi c a cá nhân 
có th  gây tác h i cho c ng  ng và làm cho lo i hành vi ó có cơ h i lan r ng. 
2. Nh ững ch ủ th ể b ị h ạn ch ế quy ền riêng t ư 
 Trong ho t ng báo chí, m t s  ch  th  nh t nh b  hn ch  quy n riêng t . 
Nh ng ch  th  này th ng là nh ng ng i có tên tu i nh t  nh và có kh  n ng nh 
hng m nh m   n  i s ng xã h i. Khi công khai thông tin riêng t  c a nh ng cá 
nhân này, nhà báo có th  d  dàng lý gi i s  c n thi t ph i công b  nh ng thông tin 
ó. 3 ch  th  chính b  h n ch  quy n riêng t  bao g m chính tr  gia, ng i c a công 
chúng và b n thân nhà báo. 
- Chính tr ị gia, cán b ộ công quy ền 
 ây là nh ng ng i “có trách nhi m và th m quy n”. Hành vi c a h  có nh 
hng tr c ti p  n xã h i. Dù trong i công hay  i t , h   u c òi h i ph i 
tuân th  nh ng chu n m c  o  c cao nh t. Báo chí nói chung và các nhà báo nói 
riêng có trách nhi m giám sát các cá nhân này, bu c h  ph i hành ng phù h p v i 
o  c và pháp lý. Các chính tr  gia mu n duy trì s  nghi p chính tr  c a mình, vì 
th , ph i trong s ch và liêm chính. Trên ph ơ ng di n này, báo chí có vai trò quan 
tr ng trong vi c b o  m tính minh b ch c a các chính tr  gia. 
 Tuy nhiên,  công b  thông tin ho c bí mt cá nhân c a các chính tr  gia, 
nhà báo ph i có b ng ch ng và các d  ki n ch c ch n. Nh ng thông tin ho c bí mt 
cá nhân c công b  ph i là thông tin có kh  n ng gây ra nh ng tác  ng tiêu c c 
i v i xã h i, i ng c l i nh ng chu n m c  o  c mà chính tr  gia áng l  ph i 
 3 
tôn tr ng. Trên th c t , có nh ng chính tr  gia ph i giã t  s  nghi p chính tr  khi bí 
mt c a h  v  các v  bê b i tình d c,  o v n hay các v  gian l n b  báo chí phanh 
phui. 
  phanh phui bí m t cá nhân c a các chính tr  gia, b n thân nhà báo ph i d ng 
cm và s n sàng hành ng vì l i ích chung c a xã h i. S  khôn ngoan trong 
ph ơ ng pháp u tranh c ng là c n thi t giúp nhà báo v a hoàn thành trách nhi m 
ngh  nghi p và xã h i c a mình. 
- Ng ười c ủa công chúng 
 ây là nh ng ng i có tên tu i, c nhi u ng i bi t  n, th ng xuyên xu t 
hi n trên các ph ơ ng ti n truy n thông  i chúng và có nh h ng, uy tín nh t  nh 
i v i xã h i. Các ngôi sao in nh, ca s , v n  ng viên th  thao  u có th  tr  
thành ng i c a công chúng. Nh ng nhân v t này thu hút c s  chú ý c a c  báo 
chí và công chúng. Vi c h n ch  quy n riêng t  c a ng i c a công chúng  b o 
m h  có nh h ng lành m nh  n xã h i,  c bi t  n gi i tr . 
 Vn  c n cân nh c  ây là, không ph i thông tin riêng t  nào c a nh ng 
nhân v t này c ng nên công b  trên báo chí. Báo chí không th  là di n àn  các 
nhân v t này tô v, ánh bóng tên tu i b n thân. Trên th c t , không ít nhân v t 
trong làng gi i trí ã “im huy t” c các nhà báo b ng vic t  to bê bi và tung 
ra nh ng thông tin tiêu c c. 
 Gn ây, trên báo chí Vi t Nam xu t hi n d y  c thông tin cá nhân, riêng t  
ca các nhân v t trong làng gi i trí. Ph n nhi u các thông tin này ch   tho  trí tò 
mò h ơn là em l i l i ích c  th  nào cho công chúng. iu áng lo ng i là m t s  
nhà báo khai thác quá sâu i t  c a các nhân v t trong làng gi i trí. N u hi n t ng 
này tr  thành ph  bi n, báo chí gi i trí, báo chí gi t gân s  tr  thành xu h ng. 
 Trên th  gi i, báo chí gi t gân (hay còn g i là báo vàng – yellow journalism) 
ã t ng ph  bi n và hi n ti p t c ph  bi n. Vi c khai thác thông tin riêng t , cá nhân 
ch  ct tung ra thông tin gi t gân, câu khách  tho  mãn th  hi u thông tin t m 
th ng. Xu h ng này không kh i khi n các nhà nghiên c u báo chí và nhà báo 
có tâm huy t ph i suy ngh . 
- Nhà báo 
 4 
 Vi trách nhi m xã hi và kh  nng nh h ng  n công chúng c a mình, 
nhà báo c ng b  hn ch  quy n riêng t . Công chúng có quy n òi h i nhà báo tuân 
th  nh ng chu n m c  o  c và yêu c u nghi p v  cao nh t. Nhà báo ph i minh 
bch trong c   i công và i t . 
3. Ti ếp c ận nh ững đố i t ượng đặ c bi ệt 
 Khi khai thác thông tin riêng t , nhà báo c n có s  cân nh c, nh t là khi ti p 
cn các  i t ng d  b  t n th ơ ng. Các cá nhân c  th  có th  xu t hi n trong tác 
ph m báo chí v i các t  cách: nhân ch ng, n n nhân ho c  i t ng b   u tranh. 
Khi ti p c n n n nhân và công b  thông tin riêng t  c a các n n nhân, nhà báo c n 
có s  nh y c m  c bi t. S  nh y c m này th  hi n r t rõ v n hoá ng x  ngh  
nghi p ca nhà báo. N n nhân th ng có nh ng  c im nh : b  ch n  ng m nh 
v tâm lý, r t d  b  t n th ơ ng và có th  b  t n th ơ ng h ơn n a khi các thông tin cá 
nhân c a h  b  công b  trên báo chí. 
 Vi c trích d n ho c có c hình nh c a n n nhân s  t ng thêm tính xác th c 
và tr ng l ng c a bài báo. Tuy nhiên, mong mu n có c m t bài báo xúc ng, 
gây nh h ng m nh m   n công chúng c n tính  n tình tr ng tâm lý c a n n 
nhân. C  th  h ơn, nhà báo không th  tác nghi p theo ki u c t sao có c trích d n 
ho c nh c a n n nhân mà không c n quan tâm  n tình tr ng c a h . 
 S c n tr ng c a nhà báo càng c n thi t h ơn n u n n nhân là mt trong nh ng 
i t ng sau ây: 
• Tr ẻ em : ây là i t ng d  b  t n th ơ ng nh t, ch a ý th c  y  v  tác  ng 
 ca các ph ơ ng ti n truy n thông  i chúng và c ng ch a bi t cách t  b o v  b n 
 thân. Chính vì th , ôi khi n n nhân tr  em có th   ng ý cho ch p nh và  ng 
 nh, nhà báo v n c n cân nh c xem vi c ó có th  gây t n h i nào cho tr  em ó 
 hay không. 
• Ph ụ n ữ: Có th  là n n nhân c a b o l c gia ình, qu y r i tình d c hay các v  
 cng hi p. Vi c công b  thông tin cá nhân ho c các thông tin có th  làm l  
 danh tính c a nh ng ph  n  này có th  khi n h  g p nh ng r c r i và phi n toái 
 rt l n. ã có tr ng h p, phóng viên ã i tên c a n n nhân là m t ph  n  tr  
 b c ng hi p t i t nh Thanh Hoá nh ng l i  ng nguyên quy t  nh kh i t  c a 
 cơ quan công an có c  tên th t c a n n nhân và th  ph m. 
 5 
• Nạn nhân c ủa các v ụ t ấn công và th ảm ho ạ: Nh ng  i t ng này b  ch n  ng 
 mnh v  tâm lý. Vi c th  hi n hình nh c a nh ng n n nhân này trong tình tr ng 
 kh n kh  c a h , nh t là trên truy n hình có th  không úng v i mong mu n c a 
 h và cho th y nhà báo ch a có s  nh y c m c n thi t. 
 Vn hoá ng x  ngh  nghi p c a nhà báo có ngh a là, nhà báo không th  tác 
nghi p theo ki u “mi n sao xong vi c mình”. M t s  câu h i nhà báo c n  t ra là: 
 - Ngay c  khi n n nhân  ng ý công b  thông tin cá nhân, vi c công b  có 
 th  gây ra nh h ng có h i nào mà n n nhân ch a tính c không? 
 - Vi c  t câu h i v nh ng tr i nghi m tiêu c c/ au th ơ ng có làm n n nhân 
 chìm sâu thêm vào tình tr ng suy s p tâm lý không? 
 - Vi c công b  thông tin cá nhân có em l i s  chia s  hay làm t ng thêm n i 
 au kh  c a n n nhân? 
 - Khi vi c ti p c n n n nhân là không th , vi c ti p c n thân nhân n n nhân 
 có phù h p không? Vi c thân nhân n n nhân ti t l  thông tin có phù h p v i 
 mong mu n c a chính n n nhân không? 
 Vi c ng x  vi quy n riêng t  ca công chúng rõ ràng là mt câu chuy n 
ph c t p, òi h i nhà báo v a có s nh y c m v a có s c n tr ng. V n  này 
càng tr  nên ph c t p h ơn khi áp l c cung c p thông tin  u tiên, thông tin c 
quy n tr  nên m nh h ơn bao gi  h t. Áp l c có c câu chuy n xác th c và nhân 
bn c ng có th  khi n nhà báo b a  t thông tin cá nhân. 
 Nhà báo c mong  i hành ng vì quy n l i chung c a xã h i. trong công 
vi c c a mình, nhà báo th ng  c p  n s  ph n nh ng con ng i và tác ph m 
báo chí c a nhà báo có kh  n ng tác  ng  n nhi u s  ph n con ng i khác. Chính 
khía c nh này òi h i nhà báo ph i có v n hoá ng x  v i quy n riêng t . Vi c th c 
hi n quy n riêng t  dù có s  quy  nh c a pháp lu t hay không c ng b t  u t  t  
chính nhà báo, t  vi c th ng tôn  o  c ngh  nghi p và nuôi d ng lòng tr c n 
ngh  nghi p c a nhà báo. 
 6