Phê bình báo chí – Một hoạt động cần thiết của văn hóa truyền thông

 PHÊ BÌNH BÁO CHÍ – M ỘT HO ẠT ĐỘ NG C ẦN THI ẾT 
 CỦA V ĂN HÓA TRUY ỀN THÔNG 
 ∗
 TS. Tr ịnh Th ị Bích Liên ∗∗ 
  các hình thái ý th c xã h i g n g i v i báo chí nh ư v n h c, sân kh u, in nh, âm 
nh c..., v  c ơ b n, th c ti n sáng t o  ng hành khá th ưng xuyên v i ho t  ng lý lu n phê bình. 
 ó lý lu n phê bình luôn óng vai trò t ng k t, th m  nh, ánh giá, th m chí th c hi n ch c 
nng h ưng  o thi t th c cho quá trình sáng t o c a các ch  th . Còn trong ph m vi ho t  ng 
báo chí  ta, m i quan h  t ươ ng h  gi a 3 bình di n: sáng t o, nghiên c u lý lu n và phê bình 
nhìn chung ít có ưc hi u ng t ươ ng tác nh ư ý. Riêng b  ph n phê bình báo chí v i t ư cách là 
mt ho t  ng h c thu t nh m vào nh giá, phê bình các s n ph m nghiên c u và sáng t o tác 
ph m báo chí thì còn khá nhi u b t c p. Trong ph m vi gi i h n c a bài vi t này, b ưc  u chúng 
tôi xin bàn t i nh ng bi u hi n phát tri n thi u cân b ng c a ho t  ng phê bình báo chí trong 
tươ ng quan v i ho t  ng nghiên c u lý lu n và th c ti n sáng t o, t  ó phác th o nh ng 
ph ươ ng h ưng nh m thúc  y s  phát tri n c a ho t  ng phê bình báo chí hi n nay, góp ph n 
nh h ưng và làm lành m nh hóa môi tr ưng v n hóa truy n thông th i k  h i nh p. 
1. Phê bình báo chí hi ện nay còn thi ếu cân b ằng h ệ th ống 
 Trong th i k   i m i, h i nh p và phát tri n, chúng ta ã có c nh ng thành t u nghiên 
cu lý lu n báo chí r t áng ghi nh n. H  th ng các giáo trình lý lu n v  nghi p v  báo chí ã 
c hình thành và xác l p  n t ng lo i hình, lo i th  báo chí c ơ b n. Nh ng thành t u nghiên 
cu báo chí h c c a các n c ã c gi i thi u và c p nh t khá th ng xuyên. Nhi u công trình 
nghiên c u d i d ng chuyên lu n và tài li u tham kh o v  báo chí h c nói chung, v  các tác gia 
hay th  lo i báo chí nói riêng càng góp ph n kh ơi thêm nh ng chi u sâu m i cho t  duy nghiên 
cu khoa h c v  báo chí. Thc ti n sáng t o tác ph m báo chí c a ta c ng ã v ơ n t i nh ng t m 
cao m i ch a t ng có c  v  quy mô s  l ng và ch t l ng nh  không gian v n hoá dân ch  
∗
 H c vi n Báo chí và Tuyên truy n 
thoáng r ng và c i m . Ch a bao gi  chúng ta có c m t di n m o  i s ng báo chí sôi  ng 
và th ng hoa nh  hi n nay. T c  hình thành nhanh chóng c a các ơn v  báo chí m i cùng s  
ln m nh c a m t  i ng  các nhà báo thu c  các lo i hình báo chí khác nhau ã cho th y s c 
sng và uy l c to l n c a n n báo chí n c nhà. 
 T khi  i m i và h i nh p, i s ng nghiên c u lý lu n và sáng t o báo chí ã có c s  
bt phá, v ơ n t m ngo n m c, x ng áng là công c   c l c ph ng s  cho s  nghi p  i m i toàn 
di n c a  t n c. Nhìn vào b c tranh  i s ng sôi  ng c a ho t  ng nghiên c u và sáng t o 
báo chí, chúng ta có th  k  v ng vào kh  n ng h i nh p n ng  ng c a báo chí n c nhà trong xu 
th  phát tri n chung c a báo chí khu v c và th  gi i. 
 Ch ng nh ng ch a có c b c chân  ng hành tin c y cùng v i  i s ng nghiên c u và 
sáng t o tác ph m, ho t  ng phê bình báo chí  ta trong nh ng n m qua ã hi n di n trong m t 
di n m o nh t nh t, thi u cân b ng h  th ng v i các ch nh th  khác c a  i s ng báo chí nói 
chung. Chúng ta có m t  i ng  ông  o các nhà báo tr c ti p tác nghi p và sáng t o tác ph m 
báo chí trên m i ph m vi cu c s ng xã h i khác nhau. Chúng ta c ng ã có m t  i ng  không ít 
các nhà nghiên c u và gi ng d y báo chí chuyên nghi p. Trong khi ó  ta ch a h  có m t cây bút 
phê bình báo chí nhi t tâm và t n tu  v i úng ngh a lao  ng phê bình ích th c. Gi i th ng 
báo chí hàng n m c trao cho  các th  lo i tin, bài, phóng s , bình lu n, bút ký, iu tra, 
song x a nay ch a h  có bài báo nào c gi i l i thu c th  lo i phê bình báo chí. 
 Quy lu t sáng t o các giá tr  tinh th n c a nhân lo i cho th y, ã có s  sáng t o th ng kéo 
theo s  hi n di n c a ho t  ng phê bình, ánh giá. Vì th , s  xu t hi n có ph n quá vênh l ch so 
vi th c ti n sáng t o tác ph m c a phê bình báo chí ã ph n nào ph n ánh tình tr ng phát tri n 
thi u cân b ng h  th ng t i m c khó ch p nh n c a n n báo chí chúng ta. Trong t ơ ng quan so 
sánh v i  i s ng v n h c, âm nh c, h i ho , sân kh u, in nh,  lãnh a báo chí d ng nh  
ch a có ch   ng x ng áng cho ho t  ng phê bình v i t  cách là m t m t xích quan tr ng góp 
ph n h ng  o cho s  phát tri n lành m nh c a báo chí trên c  bình di n n i dung t  t ng và 
cu trúc hình th c sáng t o. Công b ng mà nói phê bình báo chí  ta hi n m i ch  là m t b  ph n 
m nh t, s ng nh  và “ n theo” ho t  ng nghiên c u lý lu n. Chúng ta ch a có phê bình báo chí 
vi t  cách là m t ho t  ng khoa h c t n t i  c l p,  ng  ng bên c nh các ho t  ng nghiên 
cu lý lu n và sáng ta  tác ph m báo chí. M t s  ánh giá khái quát hay nh n xét v  báo chí c a 
các chính tr  gia, các nhà lãnh o qu n lý báo chí ho c c a gi i nghiên c u thông qua các báo 
cáo, ngh   nh, ch  th  hay các bài vi t ôi khi có h ơi h ng phê bình  góc  phê phán, nh c 
nh  khi có bi u hi n nào ó l ch l c v  t  t ng. Tuy nhiên t t c  ch  là nh ng khái quát chung, 
không ch  m t g i tên hi n t ng nào c  th   ng i c m bút có d p chiêm nghiêm, u n n n và 
t iu ch nh hành vi sáng t o c a mình .V  l i, phê bình toàn di n không ch  d ng l i  nh ng 
phê phán v  v n  n i dung t  t ng mà còn bao g m c  các khía c nh c u trúc hình th c sáng 
to n a. Ch  có phê bình sâu s c và toàn di n v  m i c p  c u thành ch nh th  c a  i s ng báo 
chí m i góp ph n làm giàu thêm ti m n ng tri th c sáng t o và nghiên c u c a ng i làm báo. 
 Mt s  n ph m báo chí có duy trì khá u  n m c “d n v n” nh m phê bình nh ng non 
yu trong ho t  ng sáng t o báo chí nh ng c ng l i ch  thiên v  phê phán v n v t chuy n s  
dng câu t  ch  ngh a ch a chu n, ch a haytuy t nhiên ch a th y bài vi t nào có kh  n ng m  
rng n ng l c “d n v n”  n các bình di n hình th c nh  k t c u, t  ch c chi ti t, ngôn t , ý 
tng, quan ni m c a ch  th  sáng t o Nghiên c u, phê bình báo chí hi n  i chuyên nghi p r t 
cn thi t ph i t o l p c t  duy phê bình toàn di n v  m i y u t  c u thành ch nh th   i s ng 
báo chí. 
 Phê bình nh m u n n n k p th i nh ng sai sót và nh h ng tích c c cho ho t  ng báo chí 
cng ch a c ý th c nh  m t công vi c th ng xuyên. D ng nh  phê bình báo chí c a ta hi n 
nay ch  chú tâm vào ph n ng n, thiên v  x  lý h u qu  khi “s  ã r i”. Chúng ta ch a có c 
nng l c phòng ng a c a m t n n phê bình giàu tính n ng ch   ng tích c c, có th  t o c s c 
 kháng t  giác trong ý th c sáng t o c a các nhà báo. Th ng tr c ý th c phê bình và t  phê 
bình c ng là th  công n ng  i tr ng hiu qu  nh m ph n v  l i nh ng nguy c ơ sai sót t  trong 
ti m th c c a ng i c m bút. 
 Phê bình báo chí c a ta hi n nay c ng m i ch  d ng l i  các trao  i, nh n xét nh m “rút 
kinh nghi m” ho c x  lý “kín” trong các cu c h p giao ban  nh k  c a các c p lãnh o vá qu n 
lý. Phê bình ch a tr  thành m t ho t  ng chuyên môn dân ch  công khai trên các ph ơ ng ti n 
thông tin i chúng, do v y ch a t o c hi u ng lan to  r ng rãi t i ông  o  i ng  nh ng 
ng i làm báo. 
 Nh ng phác th o trên cho th y tình tr ng phát tri n c a phê bình báo chí trong t ơ ng quan 
h th ng c a  i s ng báo chí hi n v n còn nhi u b t c p khi n phê bình tr  nên l c iu tr c s  
phát tri n khá n  nh c a  i s ng nghiên c u lý lu n và sáng t o báo chí. Tình tr ng phát tri n 
vênh l ch h th ng di n ra  lãnh a phê bình - m t m t xích quan tr ng c a  i s ng báo chí s  
gây tr  ng i không ít cho ho t  ng báo chí nói chung. Phê bình báo chí lành m nh và úng 
hng có giá tr  nh  m t th  “bi t d c” có kh  n ng phòng ng a và ch a tr  các c n b nh c  h u 
ca báo chí c  v  ý th c t  t ng l n hình th c t  ch c quá trình sáng t o tác ph m báo chí. S  
phát tri n hài hoà c a phê bình báo chí c ng góp ph n c ng c  b n ch c thêm trong ý th c sáng 
to c a ng i làm báo v  các nguyên lý lý lu n báo chí c ơ b n, do ó nó kéo g n l i kho ng cách 
gi a lý lu n và th c ti n sáng t o trong m t c ơ c u quan h  t ơ ng tác th ng nh t, h u c ơ c a  i 
sng báo chí. 
2. Để phê bình báo chí tr ở thành m ột m ắt xích c ủa v ăn hóa truy ền thông 
 S tr m l ng c a phê bình báo chí ã t ng tr ng di n trong l ch s . Quan ni m s ng “d  
hoà vi quý”, truy n th ng ng x  vi tình c a ng i Vi t là m t trong nh ng c n nguyên chi ph i 
thi u tích c c t i nh p  phát tri n b t th ng c a phê bình báo chí  n c ta hi n nay. Thúc  y 
s phát tri n c a phê bình báo chí theo k p v i à phát tri n c a  i s ng nghiên c u lý lu n và 
sáng t o báo chí do v y là công vi c c a c  m t quá trình dài lâu, ph c t p, có liên quan t i t t c  
các ngành, các c p và m i ch  th  ho t  ng báo chí. B c u xin c phác th o m t vài 
ph ơ ng h ng c ơ b n v i mong mu n góp ph n a i s ng báo chí phát tri n lên m t t m vóc 
mi. 
2.1. V  nh n th c 
 Vi c t ng c ng và thúc y s  phát tri n c a phê bình báo chí hi n nay ph i c kh ơi d y 
tr c h t t  vi c nâng cao nh n th c v  vai trò, v  trí, tính n ng và các nguyên t c phê bình báo 
chí hi n  i trong khuôn kh  lu t pháp cùng o  c ngh  nghi p cho m i t  ch c, cá nhân tr c 
ti p ho c gián ti p tham gia ho t  ng báo chí. Phê bình ã n lúc không còn ch  là công tác c 
quy n c a các c ơ quan ch c n ng hay các nhà lãnh o báo chí mà là công vi c bình th ng c a 
tt c  m i ng i có nhi t tâm v i báo chí n c nhà. Ho t  ng phê bình báo chí, n u không thu c 
nh ng n i dung thông tin nh y c m, c n ph i c ph  c p r ng rãi t i m i ngõ ngách c a không 
gian giao ti p xã h i theo h ng công chúng hoá phê bình báo chí. 
2.2. V  t  ch c hành ng 
 Các c ơ quan ch c n ng qu n lý và các c ơ quan ch  qu n báo chí c n có các bi n pháp thu 
hút ông o l c l ng xã h i, các t ng l p công chúng tham gia tích c c vào ho t  ng phê bình 
báo chí nh m k p th i phát hi n nh ng “h t s n”, nh ng t  v t trong các s n ph m nghiên c u lý 
lu n và sáng t o báo chí c  trên bình di n n i dung t  t ng và hình th c th  hi n. Ch  tài th ng 
ph t thích áng s  góp ph n gi  v ng m i quan h  t ơ ng tác gi a  i s ng báo chí và ông o 
công chúng ti p nh n. Các n ph m, c ơ quan báo chí c n hình thành và duy trì th ng xuyên các 
chuyên m c trao  i, phê bình báo chí nh  m t nh p c u g n k t báo chí v i công chúng ti p nh n 
báo chí. Nh ng tác ph m báo chí t t ho c nh ng bài vi t còn non y u v  m t s  ph ơ ng di n nào 
ó c n c thông tin trao  i, phê bình, ánh giá k p th i. Theo  nh k , gi i th ng báo chí 
hàng n m c n có thêm t  l  gi i th ng cho các tác ph m nghiên c u lý lu n và phê bình báo chí 
xu t s c (âu này ch  ch  y u trao gi i cho l nh v c sáng t o tác ph m báo chí).  các H i, Chi h i 
nhà báo, n u iu ki n cho phép có th  thành l p các Ti u ban nghiên c u lý lu n và phê bình báo 
chí; Cn s m hình thành m t l c l ng nh ng ng i có chuyên môn sâu v  phê bình báo chí  
có th   m trách công vi c này m t cách chuyên nghi p h ơn.  có c hi u qu  tích c c và sâu 
rng, nh ng tác ph m báo chí m c sai l m, thi u sót (n u không ph i là nh ng v n  nh y c m), 
cn c t  ch c trao  i, phê bình công khai giúp ông o ng i làm báo có iu ki n ti p c n 
và rút kinh nghi m. 
2.3. V  ào t o, b i d ưng 
 Ho t  ng phê bình báo chí hi n nay ã n lúc c n ph i c h  th ng hoá thành nh ng 
vn  lý thuy t khái quát  tr c m t hình thành n i dung Chuyên  Phê bình báo chí , ti n t i 
nh hình môn h c Phê bình báo chí có m t trong khung ch ơ ng trình ào t o và b i d ng báo 
chí . Ng i h c ngh  báo chí c n s m c trang b  nh ng tri th c c ơ b n v  c u trúc lý thuy t 
ca B  môn Phê bình báo chí nh : vai trò, v  trí, ch c n ng, các nguyên t c và cách th c phê bình 
báo chí hi n  i...C n có c ơ ch  an xen h p lý gi a thông tin lý lu n v  phê bình báo chí v i 
th c hành phê bình nh ng hi n t ng báo chí c  th . Nh ng tác gia, tác ph m, trào l u, xu h ng 
báo chíơ ng i ho c quá kh  “có v n  ” s  tr  thành i t ng “gi i ph u” c a ho t  ng 
th c hành phê bình báo chí sinh ng .Nh ng hành trang tri th c lý lu n và th c ti n phê bình báo 
chí nh  v y s s m  nh hình  các nhà báo nh ng k  n ng c ơ b n v  phê bình báo chí chuyên 
nghi p.  các n ph m báo chí do chính các c ơ s  ào t o sáng l p  rèn ngh  nh  Báo chí tr , 
Sóng tr ...(H c vi n Báo chí - Tuyên truy n) c ng c n có chuyên m c phê bình báo chí  ng i 
hc ch   ng trau d i tri th c lý lu n và th c ti n v  l nh v c h c thu t thi t y u này. Các c ơ s  
ào t o và các c ơ quan báo chí c ng c n tuy n ch n các bài vi t trao  i và phê bình báo chí có 
ch t l ng t t  phát hành r ng rãi nh  m t ngu n tài li u tham kh o ph c v  nghiên c u, ào 
to và b i d ng nghi p v  báo chí. 
  thúc  y s  phát tri n c a phê bình báo chí và t ng b c hi n th c hóa phê bình báo chí 
tr  thành m t ph m vi h c thu t quan tr ng s  còn c n ph i có thêm nh ng n  l c m i nh m ào 
sâu h ơn n a vào nhi u khía c nh khác nhau c a phê bình báo chí trên c  ph ơ ng di n lý lu n và 
th c ti n. Nh ng ch m phá ban  u c a bài vi t này hy v ng có thêm s  chia s  và h p l c c a 
các nhà qu n lý báo chí, các b n  ng nghi p và t t c  nh ng ai quan tâm t i phê bình báo chí – 
mt m t xích quan tr ng c a v n hóa truy n thông.