Một số đặc điểm diễn thế thứ sinh thảm thực vật nhiệt đới gió mùa miền Trung Việt Nam

ây non mà 
sau này sẽ kiến tạo thành tầng tán rừng. Đến cuối mùa mưa đầu tiên sau khi rừng bị 
chặt hạ, tại khu vực khai thác xuất hiện thực vật tiên phong [6]. Hạt của các cây này 
do gió hoặc chim mang tới. Trong điều kiện bị mất tấm chắn - tán cây, và lớp phủ - 
thảm lá rụng, dưới tác động của ánh sáng trực xạ và mưa rào trong mùa mưa, tính 
chất lý-hoá của đất mặt bị tác động và thay đổi (đất bị nung đốt, nén chặt). Quá trình 
xói mòn bề mặt tăng mạnh, thực vật hòa thảo chiếm ưu thế trên những khu vực trước 
kia từng là rừng. Giai đoạn diễn thế của trảng cỏ cây bụi tồn tại nhiều chục năm và 
còn tiếp diễn trên những khu vực rộng lớn (hình 2). Ở đó, việc phục hồi thảm thực 
vật rừng khó diễn ra do sự duy trì của các yếu tố “tới hạn”, trong đó có nhiệt độ, độ 
ẩm, mầm giống và tác động tiêu cực của con người [4, 6]. 
 Hình 2. Chuỗi diễn thế thực vật dưới tác động của chiến tranh hóa học và 
 khai thác rừng quy mô công nghiệp [4, 6] 
 Trong đó: 1- rừng cây gỗ thân cao; 2- khai thác quy mô công nghiệp; 
 3- rừng bị phun rải nhiều lần chất diệt cỏ; 4- sử dụng bom cháy na pan; 
 5- sự phát triển quần xã thực vật với ưu thế là các loài cỏ tiên phong. 
 Việc sử dụng chất diệt cỏ làm cho cây gỗ rừng và dây leo bị rụng lá. Tuy vậy, 
sau khi rừng bị phun rải lần đầu thì phần lớn cây gỗ rừng đều có khả năng phát triển 
lá mới. Nếu rừng bị phun rải nhiều lần sẽ dẫn đến cây gỗ và các loài thực vật khác bị 
chết và sau đó bom napal được sử dụng để huỷ diệt hoàn toàn thảm thực vật rừng [3, 
6, 12]. Trên những khu vực bị mất đi thảm thực vật rừng, hạt của các loài thực vật 
tiên phong được gió đem tới, mà chủ yếu là các loài cỏ với đại diện của chi Imperata, 
Pennisetum, Themeda (Poaceae) và Eupatorium (Asteraceae). Sau một mùa mưa, các 
loài cỏ này phát triển đạt chiều cao tới 2m, hình thành các bụi cỏ, ra hoa và cho hạt 
rất nhiều. Như vậy, sau thời gian ngắn, các khu vực trống đã bị những loài cỏ thân 
cứng xâm chiếm, tạo chuỗi diễn thế rừng cây gỗ thân cao → trảng cỏ, cây bụi. 
 Trong điều kiện tự nhiên, những loài cây gỗ tạo rừng phục hồi được trên đất 
dốc bằng diễn thế “màn rừng - cửa sổ”. Cây rừng không có cơ chế tự phát tán hạt ra 
cự ly xa. Hạt và quả của một số loài cây chỉ có thể phát tán đi xa nhờ gió. Đối với 
nhiều loài chim - chủ thể gieo hạt thì chúng cần phải có chỗ đậu, nhưng ở trảng cỏ 
thì không có điều kiện này. Tuy vậy, điều cơ bản là cây gỗ rừng nhiệt đới không có 
khả năng phát triển trên những khu vực trống là do đặc điểm sinh học của chúng. 
30 Tạp chí Khoa học và Công nghệ nhiệt đới, Số 14, 11 - 2017 
Nghiên cứu khoa học công nghệ 
 Cho đến nay, sau gần 50 năm chiến tranh hóa học đã đi qua, các trảng cỏ trên 
vùng Gio Linh không hề bị thay đổi theo hướng thay thế bằng cây rừng hoặc cây bụi. 
Tổng diện tích dạng savan trên nền đất bị bào mòn vào khoảng 120 km2. 
 Tại vùng Sa Thầy - Ngọc Hồi, kết quả nghiên cứu cho thấy, trảng cỏ cây bụi, 
rừng hỗn giao gỗ - tre nứa trên địa hình tương đối bằng dọc quốc lộ 14C là kết quả 
trong chuỗi diễn thế sau chiến tranh hóa học - một dạng diễn thế thứ sinh rất đặc thù 
không chỉ riêng ở Tây Nguyên Việt Nam mà trên phạm vi toàn cầu: Diễn thế rừng 
ưu thế cây họ Dầu nhiệt đới gió mùa cao nguyên dưới tác động của chiến tranh hóa 
học. Chất diệt cỏ đã phá hủy gần như hoàn toàn thảm thực vật rừng tự nhiên với ưu 
thế cây họ Dầu - kiểu thảm hiện nay còn sót lại một số khoảnh hoặc thành phần cây 
họ Dầu trong rừng hỗn giao gỗ - tre nứa, rừng hơi khô nửa rụng lá. Sau thời gian bị 
phun chất diệt cỏ và bom cháy napal (khoảng 50 năm), trảng cỏ được hình thành và 
duy trì nhiều chục năm sau. 
 Hình 3. Chuỗi diễn thế thực vật thung lũng Sa Thầy sau chiến tranh hóa học 
 Diễn thế của thực vật chuyển theo các hướng khác nhau: Hướng thứ nhất là 
diễn thế trong các thung lũng ven sông, suối, sau khoảng 25÷30 năm đã dần hình 
thành thực vật nhiệt đới hơi khô nửa rụng lá với ưu thế của các loài thực vật ưa khô, 
chịu hạn của họ Lythraceae, Dipterocarpacea, Myrtaceae (hình 3a). Hướng thứ hai 
hình thành các thảm cây nông nghiệp, rừng nhân sinh với sự biến đổi mạnh mẽ của 
thảm thực vật theo thời vụ (cây nông nghiệp hàng năm), hoặc chu kỳ 5÷10 năm đối 
với cây nguyên liệu, cây hương liệu, hoặc cây công nghiệp lâu năm với chu kỳ dài 
hơn (hình 3b); Hướng thứ ba là việc tiếp tục của trảng cỏ, cây bụi thường bị cháy 
vào mùa khô do bị đốt (chủ ý hoặc vô ý) (hình 3c) giống như nhiều khu vực khác ở 
miền Nam như ở Gio Linh, Cam Lộ 
Tạp chí Khoa học và Công nghệ nhiệt đới, Số 14, 11 - 2017 31
 Nghiên cứu khoa học công nghệ 
 Kết quả quan trắc cho thấy trong tháng 7 - tháng nóng nhất trong mùa mưa - 
nhiệt độ ban ngày dưới tán rừng (ở độ cao 120cm) là 33oC, ở trảng cỏ là 43oC. Nhiệt 
độ cao nhất trên mặt đất dưới tán rừng và ngoài trảng cỏ tương ứng là 28oC và 36oC. 
Nhiệt độ cao nhất của đất ở độ sâu 5cm dưới tán rừng và ngoài trảng cỏ tương ứng là 
27oC và 32oC. Độ ẩm không khí dưới tán rừng dao động trong khoảng 85%÷100%, 
còn ngoài trảng cỏ 55%÷95%. Như vậy, sự xuất hiện những khu vực trống không 
còn rừng dẫn đến thay đổi chế độ khí hậu, chế độ thuỷ văn và tính chất lý - hoá của 
đất trong điều kiện bị xói mòn bề mặt. 
 3.2. Diễn thế thứ sinh “đới chuyển tiếp” 
 Khác với các loài cây gỗ rừng, các loài cây thuộc nhóm tiên phong phát triển rất 
tốt trong điều kiện nhiệt độ, ánh sang gần với điều kiện ở khu vực trống trải. Kết quả 
nghiên cứu ở huyện Gio Linh, Cam Lộ tỉnh Quảng Trị; huyện Sa Thầy, Ngọc Hồi, 
tỉnh Kon Tum và nhiều khu vực khác ở Việt Nam cho thấy, những loài thực vật tiên 
phong xuất hiện đồng thời ở những khu vực tương tự “cửa sổ” rừng và khu vực trống 
trải do khai thác quy mô công nghiệp, hình thành sau chiến tranh hóa học. Kết quả 
thống kê cho thấy, đó là loài Đơn châu chấu Aralia armata thuộc họ Araliaceae; Sòi 
tía Sapium discolor, Sòi trắng S. sebiferum; 14 loài thuộc chi Macaranga, trong đó ở 
miền Nam có loài đặc trưng Ba soi lông sao M. trichocarpa và 30 loài thuộc chi 
Mallotus thuộc họ Euphorbiaceae; Màng tang Litsea cubeba thuộc họ Lauraceae; 14 
loài thuộc chi Melastoma, trong đó ở miền Nam có loài Muôi an bích M. osbeckoides 
thuộc họ Melastomataceae; Hu đay lông Trema orientalis, Hu đay T. velutina thuộc 
họ Ulmaceae; Gáo tàu Anthocephalus chinensis thuộc họ Rubiaceae; Ba chạc Euodia 
lepta, Cóc hôi Zanthoxylum rhetsa thuộc họ Rutaceae; Khổ sâm nam Brucea javanica 
thuộc họ Simaroubaceae và nhiều loài thuộc chi Callicarpa, họ Verbenaceae. 
 Hình 4. Diễn thế thực vật “đới chuyển tiếp” [6] 
32 Tạp chí Khoa học và Công nghệ nhiệt đới, Số 14, 11 - 2017 
Nghiên cứu khoa học công nghệ 
 Các loài tiên phong có vòng đời từ 10 đến 15 năm. Hàng năm, các cây tiên 
phong đều ra hoa và kết quả. Tuy vậy, không thấy những cây con tái sinh dưới tán 
cây mẹ. Trên những khu vực có sự đan xen rừng cây gỗ thân cao và trảng cỏ, vốn 
phổ biến ở tất cả các đới và đai độ cao ở Việt Nam, cây gỗ tiên phong mọc bao bọc 
lấy rừng cây thân cao, hình thành một dải đệm được gọi là “đới chuyển tiếp” giữa 
rừng nguyên sinh và các quần xã cỏ dạng savan (hình 4). Chiều rộng của đới chuyển 
tiếp dao động phổ biến trong khoảng 3 đến 7 m. Các cây tiên phong ở đới chuyển 
tiếp với tốc độ sinh trưởng nhanh, có vai trò quan trọng là bảo vệ bề mặt của đất 
tránh bị bức xạ mặt trời và tránh bị nước mưa xói mòn, góp phần khôi phục những 
tham số vi khí hậu ở sát mặt đất (lớp không khí từ 0 đến 20 cm). 
 Nghiên cứu tại huyện Gio Linh, Sa Thầy cho thấy, dưới tán những cây gỗ tiên 
phong, theo thời gian (3÷4 năm), mầm của những loài cây phát tán từ phía rừng phát 
triển tốt. Trong đới chuyển tiếp, đã phát hiện mầm và cây non của các loài Thành 
ngạnh đẹp Cratoxylum formosanum (Guttiferae), Kơ nia Irvingia malayana 
(Irvingiaceae), Sao đen Hopea odorata, Sến cát Shorea roxburghii (Ditperocarpaceae) 
và Cám Parinari annamense (Chrysobalanaceae). Quá trình này diễn ra từ khi 
những cành thấp nhất của tán cây tiên phong đạt tới độ cao 1,5÷2 m cách mặt đất. 
Với sự lớn lên của các loài cây gỗ rừng, tán che do cây tiên phong tạo ra trong đới 
chuyển tiếp bị chia cắt. Dải bóng râm do cây gỗ rừng tạo ra cũng như các cây trong 
đới chuyển tiếp dần đẩy lui ranh giới của quần xã cỏ và tạo điều kiện mở rộng diện 
tích. Sự biến đổi dần dần điều kiện vi khí hậu dưới tán cây theo hướng tiếp cận với 
các tham số vi khí hậu rừng, cùng sự xuất hiện gần khu vực trảng cỏ những cây đến 
tuổi trưởng thành thuộc lớp trên cùng của tán rừng, ra hoa kết quả làm thúc đẩy quá 
trình khôi phục rừng cây nhiệt đới bản địa. Quá trình diễn thế phục hồi này tạo nên 
cấu trúc và thành phần gần như trước đây trong thời gian dài, khoảng từ 50 đến 80 
năm [6, 12]. Trong điều kiện thực tại mối quan hệ “con người - rừng nhiệt đới”, quá 
trình diễn thế như vậy đã diễn ra ở nhiều nơi với tốc độ rất chậm, song đã và sẽ không 
diễn ra ở vùng gò đồi huyện Gio Linh vì con người không ngừng gây ra áp lực lên 
thảm thực vật thông qua việc chặt hạ cây gỗ thân cao và tàn phá các thế hệ cây con. 
 4. KẾT LUẬN 
 1. Diễn thế thứ sinh thảm thực vật nhiệt đới gió mùa miền Trung Việt Nam 
chịu sự chi phối của các yếu tố tự nhiên và nhân sinh, trong đó yếu tố nhân sinh 
đóng vai trò chủ đạo. Đây là nguyên nhân làm cho diễn thế có tính phức tạp, trải qua 
nhiều giai đoạn với chu kỳ và đặc điểm rất khác nhau. 
 2. Diễn thế “của sổ” rừng và khu vực tương tự cửa sổ rừng diễn ra với đặc điểm 
của quá trình phục hồi cấu trúc và thành phần loài bản địa, trong đó diễn thế cửa sổ 
rừng không trải qua giai đoạn phục hồi bởi các loài cây gỗ tiên phong nên chu kỳ 
thường ngắn hơn so với những khu vực khai thác diện tích nhỏ, tương tự cửa sổ rừng. 
Tạp chí Khoa học và Công nghệ nhiệt đới, Số 14, 11 - 2017 33
 Nghiên cứu khoa học công nghệ 
 3. Diễn thế thứ sinh thảm thực vật sau khai thác, phá hủy rừng ở quy mô công 
nghiệp và chiến tranh hóa học diễn ra phức tạp, nhiều yếu tố sinh thái bị biến đổi, 
phá hủy, hình thành nên các yếu tố “tới hạn” như nhiệt độ, độ ẩm. Đây là nguyên 
nhân cơ bản làm cho nhiều diện tích rừng bị phá hủy ở nước ta đến nay không có 
khả năng phục hồi tự nhiên thảm thực vật rừng, thay vào đó là trảng cỏ cây bụi, rừng 
trồng hoặc cây nông nghiệp. 
 4. Diễn thế “đới chuyển tiếp” xuất hiện tại khu vực tiếp giáp giữa trảng cỏ với 
rừng cây gỗ thân cao. Tại đây hình thành thảm cây gỗ với các tham số khí hậu - thổ 
nhưỡng được cải thiện, là cơ sở để phục hồi tự nhiên thảm thực vật rừng theo xu thế 
“lấn dần”. Tuy vậy, nhiều khu vực, trong đó điển hình là huyện Gio Linh, tỉnh 
Quảng Trị, sự phục hồi, mở rộng thảm thực vật rừng cây bản địa hầu như không 
diễn ra do những tác động tiêu cực, thường xuyên từ phía con người. 
 TÀI LIỆU THAM KHẢO 
1. Phạm Hoàng Hộ, Cây cỏ Việt Nam, Tập 1, 2, 3, Nxb. Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh,1999. 
2. Nguyễn Đăng Hội, Nguyễn Cao Huần, Đăng Văn Bào, Biến đổi và diễn thế 
 nhân tác của cảnh quan nhân sinh lãnh thổ Kon Tum, Kỷ yếu Hội nghị Khoa 
 học Địa lý toàn quốc lần II, Hà Nội, 2006, tr 301- 307. 
3. Nguyễn Đăng Hội, Cảnh quan nương rẫy và việc sử dụng hợp lý chúng trên lãnh 
 thổ Kon Tum, Tạp chí Khoa học Đại học Sư phạm Hà Nội, 2007, 5:133-137. 
4. Nguyễn Đăng Hội, Kuznetsov A.N., Kuznetsova S.P., Hiện trạng và diễn thế thực 
 vật trong các hệ sinh thái nhân sinh huyện Gio Linh, tỉnh Quảng Trị hình thành sau 
 tác động của chất diệt cỏ trong chiến tranh, Kỷ yếu Hội nghị Khoa học về Sinh thái 
 và TNSV toàn quốc lần V, Nxb. Nông nghiệp, Hà Nội, 2013, tr.1363-1371. 
5. Nguyễn Đăng Hội, Nguyễn Cao Huần, Ngô Trung Dũng, Diễn thế nhân sinh 
 cảnh quan vùng ngã ba Đông Dương các huyện Ngọc Hồi, Sa Thầy và Ia 
 H’Drai, tỉnh Kon Tum, Kỷ yếu Hội nghị Khoa học Địa lý toàn quốc lần 9, 
 Nxb. Khoa học tự nhiên và công nghệ, 2016, Hà Nội, tr.11-20. 
6. Kuznetsov A.N., Kuznetsova S.P., Nguyễn Đăng Hội, Biến động quần xã thực 
 vật rừng nhiệt đới qua ví dụ rừng cây gỗ thân cao ở Việt Nam, Tạp chí Sinh 
 học, 2011, 1:37-45. 
7. Trần Văn Thụy, Đoàn Hoàng Giang, Nguyễn Anh Đức, Nguyễn Thu Hà, 
 Nguyễn Minh Quốc, Nghiên cứu diễn thế thảm thực vật vùng Mã Đà (tỉnh 
 Bình Phước, Đồng Nai) và định hướng phục hồi, Tạp chí Khoa học 
 ĐHQGHN, 2016, 1S:377-383. 
8. Bethel J.S., Turnbull, American forester, 1975, 81(1):26-30. 
9. Kuznetsov, A.N., Preliminary results of the botanical research - Vegetation 
 Types of the Cat Loc area, Results of Complex Zoologico-Botanical expedition 
 of the Cat Loc area, South Vietnam, Report. WWF., 2002, Hanoi, p.9-25. 
10. Manuel R. Guariguata, Rebecca Ostertag, Neotropical secondary forest 
 succession: changes in structural and functional characteristics, Journal of 
 Forest Ecology and management, 2001, 148:185-206. 
34 Tạp chí Khoa học và Công nghệ nhiệt đới, Số 14, 11 - 2017 
Nghiên cứu khoa học công nghệ 
11. Westing A.N., Ecological consequences of the Second Indochina War, Sipri 
 Stockholm, Sweden, 1976, 119 p. 
12. Кузнецов А.Н., Тропический диптерокарповый лес на примере 
 сомкнутого высокоствольного влажного равнинного диптерокарпового 
 массива Ма Да, южный Вьетнам, М.: ГЕОС, 2003, 140 с. 
13. Пендлтон Р.Л., География Таиланда, М.: Прогресс, 1996, c.10-15. 
14. Разумовский С.М., Избранные труды. М.: КМК, 1999, 560 с. 
15. Тахтаджян А.Л. Флористические области земли. Л. Наука, 1978, 247 с. 
 SUMMARY 
 SOME CHARACTERISTICS IN SECONDARY SUCCESSION OF 
 MONSOON TROPICAL VEGETATION IN CENTRAL VIETNAM 
 The secondary succession is a basic feature of the process of originating and 
developing the monsoon tropical vegetation in Central Vietnam. The high diversity 
of forest trees and also high variety of ecological conditions make the secondary 
succession of vegetation have undergone several stages with complexity in structure 
and species composition. 
 Succession in forest gaps takes place without participation of pioneer plants. 
Secondary successions in forest territories were devastated by logging and chemical 
effects during the war, as well as changes in environment factors, thus appearing the 
“critical” ecological factors with complicated features. There are the main reasons, 
which make it impossible to restore many of these destroyed forest areas in Central 
Vietnam up to natural forest vegetation. 
 Succession in "buffer zone" appears between the grassland area and tall forest 
trees, forming a band with wide of 3÷7 m. The formation of medium trees contributed 
to the improvement in climatic and soil parameters, that is a basis of natural 
regeneration of forest vegetation following a "gradual encroach" trend. However, the 
restoration and expansion of native forest vegetation hardly occurs in many areas 
because of the frequent negative effects of human. 
 Keywords: Secondary succession, Gio Linh, Sa Thay, pioneer plants, restore. 
 Nhận bài ngày 24 tháng 8 năm 2017 
 Hoàn thiện ngày 18 tháng 10 năm 2017 
 Trung tâm Nhiệt đới Việt - Nga 
Tạp chí Khoa học và Công nghệ nhiệt đới, Số 14, 11 - 2017 35