Hiện tượng tin tức giả, một số phương thức nhận biết và ngăn chặn

 nhiều kênh truyền 
đó. Thứ ba là các trang tin châm biếm, giễu nhại thông khác nhau. Trong đó, mạng xã hội là công 
(satire, parody) chủ yếu nhằm mục đích giải trí, cụ thường được sử dụng để chia sẻ tin tức với 
mua vui, nhại lại người nổi tiếng, các chính trị bạn bè, người thân, người quen nhưng đồng thời 
gia hay các sự kiện nóng hổi đang diễn ra trong cũng là phương tiện để phát tán tin giả. Một mặt, 
xã hội. Thứ tư là bài viết, những sản phẩm của mạng xã hội được xem là nền tảng tiện ích để 
nền báo chí cẩu thả (sloppy journalism), có nghĩa gắn kết báo chí với xã hội, giúp thúc đẩy tranh 
là người viết bài dựa trên những nguồn thông tin luận, phản biện, thể hiện quyền và nghĩa vụ công 
không đáng tin cậy hoặc không kiểm tra tất cả dân, tham gia xây dựng nền dân chủ. Mặt khác, 
các dữ kiện trong bài viết, dẫn đến việc người thực tế tin giả lan truyền nhanh, trên diện rộng 
đọc có thể hiểu lầm, hiểu sai. Thứ năm là những bởi tính năng yêu thích (like) và chia sẻ (share) 
tin, bài có chứa tin đồn (rumor) hoặc những của các mạng xã hội.
tuyên bố chưa được xác minh, chứng thực. Thứ 
 Theo tác giả Chen và Suen (2017) trong 
sáu là những tin, bài thù ghét (hate news) cố ý 
 bài viết “How Fake News Spreads” (Tin tức giả 
lan truyền, kích động phân biệt chủng tộc, phân 
 lan truyền như thế nào), không phải tin giả nào 
biệt giới tính, tôn giáo hay các hình thức phân 
 cũng châm ngòi, kích thích được hành động của 
biệt đối xử khác.
 công chúng. Đã có một số nghiên cứu tìm hiểu, 
 Mặc dù các công trình nghiên cứu về tin phân tích sự tác động của tin giả đối với công 
tức giả nêu trên chưa thống nhất hoàn toàn về chúng để lý giải tại sao một số tin giả có thể kích 
phương diện tên gọi và số lượng các kiểu loại 
 thích hành động, một số khác thì không. Các 
tin giả. Tuy nhiên, các tác giả của những nghiên 
 nhà nghiên cứu phát hiện ra rằng công chúng có 
cứu trên đã khảo sát và phân loại các kiểu hình 
 xu hướng tin vào những điều gần gũi với niềm 
tin giả dựa trên một số yếu tố như định dạng tin 
 tin sẵn có của họ và sau đó kể lại, chia sẻ, lan 
tức (thông tin sai lệch được tạo dựng như tin tức 
 truyền tin tức này cho những người khác (Chen 
thật), mức độ sai lệch (thông tin sai một phần 
 & Suen, 2017). Ví dụ, nếu một người có sẵn mối 
hoặc hoàn toàn sai), và mục đích, động cơ đằng 
 ngờ vực rằng bà Hillary Clinton, ứng viên tổng 
sau của tin giả (nhằm đánh lừa công chúng, hoặc 
 thống Mỹ trong cuộc bầu cử năm 2016, đang có 
vì mục đích kinh tế, chính trị).
 những hành động ám muội trong vận động bầu 
 2.3. Sự lan truyền tin tức giả cử, thì người đó sẽ dễ dàng tin vào tin giả, tin 
 Tin tức giả không phải là một hiện tượng đồn tiêu cực liên quan đến bà Clinton. Điều này 
mới, nhưng những kỹ thuật truyền thông mới đã giúp thông tin sai lệch, tin đồn lan rộng vì khi 
tạo ra nhiều hình thức và kênh giúp lan truyền một người nghe, đọc một tin giả xác thực niềm 
106
 Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 2, 2021, 102-109
tin sẵn có trước đó của họ, họ sẽ có xu hướng bỏ đọc cần xem xét, đánh giá nội dung của bài viết. 
qua bước xác minh tính chân thực của thông tin Tác giả bài viết muốn gửi đến bạn đọc thông điệp 
mà kể lại, chia sẻ với bạn bè, người thân, người gì và có đưa ra được những dữ kiện, dữ liệu hoặc 
quen về những “phát hiện” này. bằng chứng mà người đọc có thể kiểm tra được 
 3. Nhận biết, xử lý và ngăn chặn tin giả hay chỉ nêu ý kiến, quan điểm cá nhân của người 
 3.1. Nhận biết tin giả viết. Bài viết đáng tin cậy không chỉ nêu ý kiến, 
 quan điểm mà còn kèm theo dữ kiện minh chứng 
 Để nhận biết tin giả, sai lệch, công chúng 
 và thường có nhiều hơn một quan điểm. Thứ ba, 
nên có thái độ thận trọng và hoài nghi khi theo 
 một tin tức có thật, quan trọng và được dư luận 
dõi một câu chuyện tin tức mới hoặc một vụ 
 quan tâm sẽ được phản ánh cùng lúc trên nhiều 
việc, một vấn đề xã hội vẫn còn đang được tường 
 phương tiện truyền thông khác nhau. Vì vậy, công 
thuật, đặc biệt là những sự việc gây ra các luồng 
 chúng đối chiếu, kiểm tra được tính chân thực 
dư luận trái chiều nhau. Nếu tin tức là một loại 
 của thông tin. Cách thứ tư giúp công chúng nhận 
hàng hóa, độc giả nên là người tiêu dùng thông 
 diện tin giả, sai lệch, là chú ý đến những đường 
minh, có kiến thức và kỹ năng để nhận biết, phân 
biệt được thật, giả, trước khi tin tưởng và chia dẫn liên kết (link), siêu liên kết (superlink), trích 
sẻ thông tin trực tuyến, nhất là chia sẻ trên các dẫn và nguồn tham khảo. Bởi vì, tin, bài đáng tin 
mạng xã hội (Ireton & Posetti, 2018; Simmons, cậy không chỉ nêu ý kiến, quan điểm mà còn nêu 
2019; Chiluwa & Samoilenko, 2019). Những tiến dữ kiện và có trích dẫn, hoặc nêu nguồn thông 
bộ về công nghệ truyền thông đã mang đến cho tin, các liên kết rõ ràng, người đọc hoàn toàn có 
mọi người điều kiện có thể tự sản xuất, tự biên thể kiểm tra được.
tập và tự xuất bản thông tin trên các nền tảng kỹ 3.2. Xử lý và ngăn chặn tin giả 
thuật số, do vậy quan trọng hơn bao giờ hết tự do Về việc xử lý và ngăn chặn tin giả, trong 
ngôn luận phải đi cùng với trách nhiệm. thực tế những năm gần đây, nhiều quốc gia trên 
 Thách thức đối với người làm báo là phải thế giới đã có nhiều nỗ lực nhằm chống lại tin 
cẩn trọng xác minh tính chính xác của thông tin, giả như ban hành luật chống tin tức giả, hay 
tránh lối tường thuật giật gân. Ngoài ra, người nghiên cứu các bộ lọc tự động có khả năng kiểm 
đưa tin, viết bài cần cân bằng được những quan tra và xác minh thông tin trực tuyến. Năm 2017, 
điểm khác nhau trong bài viết và cẩn thận lường Đức đã xem xét dự luật xử phạt hành chính, có 
trước những tác động đến dư luận có thể xảy ra điều khoản phạt lên đến 50 triệu euro đối với 
khi công bố tin, bài. Nhà báo cần liên tục cập các công ty công nghệ, mạng xã hội chậm chạp 
nhật, nâng cao kiến thức, kỹ năng đặc biệt về trong việc xử lý các tin tức giả, kích động và 
công nghệ thông tin và giữ vững đạo đức nghề tin bôi nhọ, phỉ báng. Dự luật này cũng yêu cầu 
nghiệp. Nếu thực hiện được những điều này, sẽ các công ty mạng xã hội và các công ty báo chí 
giảm thiểu được tin giả, thông tin sai lệch, thiếu truyền thông cần phải có đường dây nóng và 
chính xác xuất hiện trên báo chí truyền thông có nhân viên thường trực theo dõi, chịu trách 
chính thống (Adikpo, 2019). nhiệm xử lý, gỡ bỏ thông tin bị người dùng báo 
 Độc giả có thể tự trang bị cho mình những cáo là sai lệch trong vòng bảy ngày. Năm 2018, 
kỹ năng cần thiết để nhận biết tin tức giả, sai lệch. hạ nghị viện nước Pháp cũng đã thông qua dự 
Trước tiên, người đọc có thể kiểm tra nguồn đăng luật chống tin tức giả (Phương Nam, 2018). Tại 
tải, truyền phát các tin, bài xem đó có phải là Mỹ, tờ Washington Post đã thử nghiệm công cụ 
những trang web, trang báo mạng điện tử, trang “Fact Checker” giúp người đọc kiểm tra tin giả. 
thông tin điện tử... chính thống, uy tín, đáng tin Công cụ này có khả năng phân biệt thông tin thật, 
cậy hay không. Thông tin, bài viết đáng tin cậy thông tin có một nửa là sự thật hoặc gần đúng và 
được công bố từ các nguồn uy tín. Thứ hai, người thông tin sai hoàn toàn. 
 107
Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn
 Tại Đông Nam Á, đầu năm 2017, chính phủ giới đã và đang thực hiện và xu hướng tương lai 
Singapore đã soạn dự thảo luật chống tin giả, là vận dụng hiệu quả trí tuệ nhân tạo, trí thông 
trong đó có các điều luật xử phạt nghiêm khắc các minh nhân tạo (Artifi cial Intelligence - AI) để 
trang tin đăng tải, truyền phát tin tức giả (Mok, phát hiện và ngăn chặn tin giả.
2018). Theo đó, các trang tin này phải gỡ xuống 4. Kết luận
những thông tin sai lệch, đồng thời nộp phạt hành Tin tức giả, sai lệch đã trở thành hiện tượng 
chính với mức phạt nặng có thể lên đến một triệu toàn cầu trong bối cảnh truyền thông mới và 
đô Singapore. Còn đối với trường hợp phạm luật có tác động ở nhiều mức độ khác nhau đến các 
nghiêm trọng thì có thể bị phạt tù, với mức phạt lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội ở mỗi quốc gia 
tối đa lên tới 10 năm. Các quốc gia Đông Nam Á (Adikpo, 2019). Có thể có nhiều động cơ khác 
khác như Indonesia, Cambodia, Malaysia cũng nhau đằng sau sự xuất hiện của tin tức giả, chẳng 
đã có nhiều hành động thực tế trong việc chống hạn do nền báo chí cẩu thả, hoặc để đạt được mục 
lại tin giả. Ở Việt Nam đã có một số trường hợp đích lợi nhuận kinh tế, cũng có thể do ảnh hưởng 
xử phạt hành chính đối với hành vi tung tin đồn chính trị, tuyên truyền hay nhằm mục đích khiêu 
thất thiệt trên các trang mạng xã hội. Năm 2018, khích, kích động. Vì vậy, cả công chúng lẫn nhà 
chính phủ Việt Nam ban hành “Luật An ninh báo, những cơ quan, công ty sản xuất tin tức không 
mạng” quy định về hoạt động bảo vệ an ninh thể xem thường, lơ là cảnh giác “bởi thực tế cho 
quốc gia và đảm bảo trật tự, an toàn xã hội trên thấy tin giả không hề là vô thưởng vô phạt, nó có 
không gian mạng. Một số tờ báo điện tử lớn đã thể hủy hoại uy tín của cá nhân, tổ chức, doanh 
bước đầu có những phương pháp thiết thực giúp nghiệp, tin giả kích động thù hận, báng bổ tôn giáo, 
công chúng phát hiện và ngăn chặn tin giả. Chẳng kỳ thị sắc tộc, từng suýt gây nên sự cố ngoại giao 
hạn, báo VietnamPlus, tờ báo điện tử của Thông giữa các quốc gia” (Thanh Hà, 2018).
tấn xã Việt Nam, đã sáng tạo chuyên mục “News Đối với công chúng, cần tự trang bị kiến 
Game”, trong đó có những trò chơi đố vui được thức, kỹ năng và có thái độ thận trọng để đánh 
thiết kế để độc giả vừa thu nhận thêm thông tin, giá chất lượng tin tức trong mê cung thông tin 
kiến thức vừa có thể giải trí và quan trọng nhất hiện nay. Đặc biệt, nâng cao ý thức trong việc sử 
là nhận biết được thông tin thật, giả. dụng mạng xã hội để tránh vô tình truyền phát 
 Về phần các tập đoàn công nghệ, các công tin giả. Đối với phóng viên, nhà báo, các cơ quan 
ty mạng xã hội lớn như Facebook, Google đã tiến báo chí truyền thông, càng phải nâng cao ý thức 
hành xem xét các phương thức tự động lọc thông trách nhiệm, đạo đức nghề nghiệp để đưa tin đúng 
tin, kiểm tra và xác minh thông tin trực tuyến sự thật. Nếu nhìn ở một góc độ khác, tin tức giả 
(Phương Nam, 2018). Cụ thể, Facebook đã thử xuất hiện đã tạo cơ hội cho báo chí chính thống 
nghiệm tính năng dán nhãn vào đường dẫn (link) thể hiện vai trò, giá trị của mình bằng hành động 
của các tin dạng “trò đùa”, châm biếm để giúp đưa tin chuyên nghiệp và giữ vững đạo đức nghề 
người dùng Facebook phân biệt được tin thật với báo. Đồng thời, nó cũng tạo điều kiện cho dịch 
tin châm biếm. Còn Google có tính năng “Fact vụ kinh doanh mới ra đời “xác minh dữ kiện” 
Check” (kiểm tra tính chân thực của thông tin), (fact-checking), để đảm bảo tính chính xác, một 
phần nào đó có thể giúp người dùng Google kiểm trong những giá trị quan trọng nhất của báo chí./. 
tra mức độ chính xác của thông tin. Tuy nhiên, Tài liệu tham khảo 
những công cụ, trang web kiểm tra thông tin kể Adikpo, J. A. (2019). Fake Online News: 
trên còn tồn tại nhiều bất cập và vẫn cần được Rethinking News Credibility for the 
nghiên cứu, cải thiện nhiều. Trên đây là những Changing Media Environment. In I. Chiluwa, 
biện pháp đối phó, xử lý và ngăn chặn tin giả mà & S. Samoilenko (Eds.), Handbook of 
các chính phủ và báo chí truyền thông trên thế Research on Deception, Fake News, and 
108
 Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 2, 2021, 102-109
 Misinformation Online, (152-166). Hershey, Encyclopedia of Communication. Oxford 
 PA: IGI Global. DOI:10.4018/978-1-5225- University Press USA. DOI: 10.1093/
 8535-0.ch010. acrefore/9780190228613.013.809.
Chen, H. & Suen, W. (31 Aug, 2017). How Mach, L. T. (2019). The Rise of Professional 
 Fake News Spreads. Knowledge Exchange. Facebook Content Generators in Vietnam: A 
 Retrieved from: https://www.fbe.hku.hk/ Fake News Campaign Against the Betibuti 
 research-digests/how-fake-news-spreads. Founder. In I. Chiluwa, & S. Samoilenko 
Chiluwa, I. E., & Samoilenko, S. A. (2019). (Eds.), Handbook of Research on Deception, 
 Handbook of Research on Deception, Fake News, and Misinformation Online 
 Fake News, and Misinformation Online, (209-225). Hershey, PA: IGI Global. 
 (1-651). Hershey, PA: IGI Global. DOI:10.4018/978-1-5225-8535-0.ch013.
 DOI:10.4018/978-1-5225-8535-0. Mok, Z. C. (2018). Spreading Fake News in 
 Singapore Could Get You Punished with These 
Dale, T. (2019). The Fundamental Roles of 
 6 Crimes. Singapore Legal Advice. Retrieved 
 Technology in the Spread of Fake News. In I. 
 from: https://singaporelegaladvice.com/
 Chiluwa, & S. Samoilenko (Eds.), Handbook 
 spreading-fake-news-singapore-crimes.
 of Research on Deception, Fake News, and 
 Misinformation Online, (122-137). Hershey, Phương Nam. (Ngày 21 tháng 7 năm 2018). Tin 
 PA: IGI Global. DOI:10.4018/978-1-5225- tức giả, hệ lụy thật. Sài Gòn Giải Phóng 
 8535-0.ch008. Online. Truy cập từ: 
 vn/tin-tuc-gia-he-luy-that-534072.html.
Grazulis, A., & Rogers, R. (2019). “Ridiculous 
 and Untrue - Fake News!”: The Impact Nielsen, G. (2020). Populism, Fake News, and 
 the Flight From Democracy. In K. Dalkir, 
 of Labeling Fake News. In I. Chiluwa, 
 & R. Katz (Eds.), Navigating Fake News, 
 & S. Samoilenko (Eds.), Handbook of 
 Alternative Facts, and Misinformation in 
 Research on Deception, Fake News, and 
 a Post-Truth World (238-257). Hershey, 
 Misinformation Online, (138-151). Hershey, 
 PA: IGI Global. DOI:10.4018/978-1-7998-
 PA: IGI Global. DOI:10.4018/978-1-5225-
 2543-2.ch011.
 8535-0.ch009.
 Nhóm Phóng viên VOV1. (Ngày 20 tháng 4, 
Thanh Hà. (Ngày 06 tháng 5, 2018). Đừng coi 2020). Góp ý Văn kiện Đại hội XIII : Thận 
 thường tin giả và phải phòng ngừa từ sớm. trọng giữa “xây” và “chống“. Báo điện tử 
 Tuổi Trẻ Online. Truy cập từ: https://tuoitre. của Đài tiếng nói Việt Nam (VOV). Truy cập 
 vn/dung-coi-thuong-tin-gia-va-phai-phong- từ: https://vov.vn/chinh-tri/dang/gop-y-van-
 ngua-tu-som-20180506081234309.htm. kien-dai-hoi-xiii-than-trong-giua-xay-va-
Hage, H., Aïmeur, E., & Guedidi, A. (2020). chong-1038040.vov.
 Understanding the Landscape of Online Simmons, T. (2019). Media Literacy and Fake 
 Deception. In K. Dalkir, & R. Katz (Eds.), News: How Media Literacy Can Curb 
 Navigating Fake News, Alternative Facts, the Fake News Trend. In I. Management 
 and Misinformation in a Post-Truth World, Association (Ed.), Journalism and Ethics: 
 (290-317). Hershey, PA: IGI Global. Breakthroughs in Research and Practice 
 DOI:10.4018/978-1-7998-2543-2.ch014. (163-176). Hershey, PA: IGI Global. 
Ireton, C. & Posetti, J. (2018). Journalism, DOI:10.4018/978-1-5225-8359-2.ch011.
 ‘Fake News’ & Disinformation. United Tandoc, E. C., Lim, Z. W., & Ling, R. (2017). 
 Nations Educational, Scientifi c and Cultural Defi ning “fake news”: A typology of scholarly 
 Organization. 122 pages. defi nitions. Digital Journalism, 6(2), 137-
Kalsnes, B. (2018). Fake News. Oxford Research 153. DOI: 10.1080/21670811.2017.1360143.
 109