Đóng góp của trí thức yêu nước trong phong trào Đông Du và Duy Tân ở Nam Kỳ thập niên đầu thế kỷ XX

trợ 
điền chủ hùn hạp thành lập các cơ sở kinh cho Đông Du. Ông đã góp một số tiền khá 
doanh công thương nghiệp, để huy động tài lớn vào quỹ du học sinh8, kết hợp hoạt 
 21 
SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 73 (01/2021) 
động cùng với các cơ sở yêu nước của các Trung Kỳ. 
trí thức Nam Kỳ như Đặng Thúc Liêng (Sa Do sự cấu kết Nhật - Pháp, Phong trào 
Đéc), Trần Chánh Chiếu (Sài Gòn), Đông Du tan rã vào tháng 10/1908. Mặc dù 
Nguyễn Quang Diêu (Đồng Tháp), Bùi Chi vậy, tác động của Phong trào Đông Du là 
Nhuận (Long An), v.v. Nguyễn Thần Hiến rất lớn và lâu dài. Trong quá trình vận động 
còn sang tận Nhật Bản để thăm nom việc tài chính cho Đông Du, nhiều công ty công 
học hành của du học sinh và đưa nhiều du thương nghiệp, hội buôn ra đời với nhiều 
học sinh mới sang nhập học. Chí sĩ Nguyễn chủ nhân là trí thức yêu nước, sau khi 
Quang Diêu hoạt động tích cực trong Phong trào thất bại vẫn tiếp tục được 
Khuyến du học hội của Nguyễn Thần Hiến, khuếch trương, góp phần làm cho đời sống 
được rất nhiều người hưởng ứng. Có thể kinh tế, xã hội Nam Kỳ có những chuyển 
thấy rõ, những cuộc xuất dương cầu học ở biến mới. Phong trào Đông Du đã trở thành 
Nam Kỳ vốn diễn ra từ trước, khi hưởng một chất xúc tác, góp phần đẩy mạnh 
ứng Đông Du đã được gắn với mục tiêu phong trào xuất dương cầu học vốn đã xuất 
cứu nước. hiện từ trước ở Nam Kỳ. Những trí thức trẻ 
 Không nằm ngoài dự đoán của Phan từ Nam Kỳ đã mạnh dạn bước ra khỏi 
Bội Châu và Tiểu La Nguyễn Thành, hoạt phạm vi châu Á, đến châu Âu và nhiều nơi 
động tích cực và đóng góp to lớn của trí khác trên thế giới, tìm kiếm con đường cứu 
thức Nam Kỳ đã góp phần làm cho phong nước mới để giải phóng dân tộc. 
trào Đông Du diễn ra sôi nổi. Nam Kỳ là 2.2.2. Trí thức Nam Kỳ hưởng ứng 
nơi có nguồn lực kinh tế lớn nhất nước, có Phong trào Duy Tân 
nhiều nhà hằng sản, hằng tâm, là chỗ dựa Tiếp nối tư tưởng canh tân của các sĩ 
kinh tài rất lớn và chủ yếu cho cuộc Đông phu yêu nước như Nguyễn Trường Tộ, 
Du. Theo ước tính của Phan Bội Châu, học Phạm Phú Thứ, Nguyễn Lộ Trạch... Phong 
phí huy động ở Nam Kỳ dồi dào hơn trào Duy Tân do Phan Châu Trinh, Huỳnh 
những nơi khác, còn số học sinh du học Thúc Kháng cùng một số sĩ phu cấp tiến 
trên cả nước trong các năm 1907-1908 khởi xướng cũng chủ trương canh tân đất 
“ước có 200 người: Nam Kỳ ước hơn 100 nước, chống chế độ phong kiến, vận động 
người, Trung Kỳ ước 50 người, Bắc Kỳ xây dựng một nền học mới theo kiểu 
ước hơn 40 người” (Phan Bội Châu, 1973, phương Tây, thực hiện lối sống mới văn 
tr.104). Đây là một kết quả khá ấn tượng, minh hiện đại, dân chủ, truyền bá chữ 
bởi gần hai năm sau khi bùng nổ ở Bắc và Quốc ngữ, phát triển kinh tế công thương 
Trung Kỳ, Phong trào Đông Du mới lan nghiệp dân tộc, làm cho đất nước phú 
đến Nam Kỳ, trong khi đó, tài chính huy cường và dân chủ trong khuôn khổ chế độ 
động được từ Nam Kỳ cũng như số lượng thuộc địa. 
du học sinh ở đây là cao nhất nước (số học Cũng như Phan Bội Châu, năm 1905, 
sinh du học ở Nam Kỳ hơn cả số học sinh Phan Châu Trinh thực hiện Nam du để 
du học ở Bắc và Trung Kỳ cộng lại). Qua tuyên truyền chủ trương duy tân nhưng 
nhận định của Phan Bội Châu và các con phải dừng chân ở Phan Thiết vì bị bệnh. 
số nêu trên, có thể nhận thấy, phong trào Mặc dù vậy, từ cuối năm 1906 đến đầu 
Đông Du ở Nam Kỳ diễn ra rất sôi nổi, năm 1907, phong trào từ Trung Kỳ cũng đã 
thậm chí còn mạnh mẽ hơn cả ở Bắc và lan vào tận Nam Kỳ. Minh Tân Hội đã tổ 
 22 
TRẦN THỊ ÁNH TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN 
chức nhiều hoạt động hưởng ứng Duy Tân việc dị đoan” (Nông Cổ Mín Đàm, số 
như viết báo tuyên truyền, hô hào thực hiện 264, ngày 6/10/1906). Cuộc thi vừa có tác 
nếp sống mới, kêu gọi nhân dân bài trừ hủ dụng cổ động và phổ biến việc sử dụng chữ 
tục, bỏ tệ cờ bạc, nghiện hút, cổ động sử Quốc ngữ, vừa mang tính nhân văn và kêu 
dụng chữ Quốc ngữ; kêu gọi mở các cơ sở gọi bài trừ hủ tục trong nhân dân. 
công thương nghiệp để phát triển kinh tế và Bên cạnh việc cổ vũ nhân dân sống 
cũng để đóng góp tài chính cho Đông Du. theo lối mới để bắt kịp đà tiến hóa của xã 
Đến đây, cuộc Minh Tân do Trần Chánh hội, các trí thức Nam Kỳ vẫn luôn ý thức 
Chiếu cùng với các trí thức yêu nước Nam giữ gìn và phát huy giá trị di sản văn hóa 
Kỳ lãnh đạo đã kết hợp thực hiện được tư dân tộc. Ngoài việc kinh doanh khách sạn 
tưởng và mục đích của cả hai phong trào: tài trợ cho Đông Du, Huỳnh Đình Điển còn 
Đông Du và Duy Tân. đưa lên sân khấu của khách sạn Minh Tân 
 Sau khi sang Trung Quốc, Nhật Bản loại hình nghệ thuật đờn ca tài tử, tiền thân 
gặp Phan Bội Châu và Cường Để trở về, của bộ môn nghệ thuật sân khấu cải lương 
Trần Chánh Chiếu vừa bắt tay vào cuộc sau này. Huỳnh Đình Điển và Trần Chánh 
vận động Đông Du, vừa thực hiện tuyên Chiếu cũng sử dụng khách sạn này làm trụ 
truyền tư tưởng mới để góp phần canh tân sở tổ chức các buổi diễn thuyết với các đề 
đất nước. Hai tác phẩm Hương Cảng nhơn tài tiến bộ, tân dân (Nhiều tác giả, 2007, 
vật và Quảng Đông tỉnh thành phong cảnh tr.46), kêu gọi nhân dân sửa đổi phong tục, 
của Trần Chánh Chiếu đã được ông cho in học tập để phát triển dân trí, vừa tiếp thu 
và phổ biến công khai, chỉ ra những công học tập văn minh Âu Tây vừa giữ gìn 
việc phải làm theo gương Duy Tân của truyền thống văn hóa dân tộc, tiến tới tự 
Trung Quốc, bao gồm phát triển trường lực tự cường, thoát khỏi ách đô hộ của thực 
dạy học, phát triển công nghệ trong nước dân Pháp. 
và mở mang trường quân sự dạy thủy quân, Một chủ trương nữa của Minh Tân Hội 
lục quân (Sơn Nam, 2009, tr.45). nhằm hiện thực hóa phong trào cải cách 
 Sử dụng báo chí làm phương tiện cổ kinh tế, văn hóa - tư tưởng ở Nam Kỳ là 
súy cho Minh Tân là phương thức đặc biệt kêu gọi hùn vốn lập hội buôn, phát triển 
và hiệu quả, góp phần làm cho cuộc vận công thương nghiệp để cạnh tranh với tư 
động Duy Tân và Đông Du lan tỏa rộng bản nước ngoài (tư bản Pháp, Hoa, Ấn), 
khắp, nhất là trong giới trí thức và nhân giúp giới làm ăn người Việt khẳng định 
dân thành thị. Để khuyến khích nhân dân khả năng kinh doanh và vị thế trong các 
sử dụng chữ Quốc ngữ, ngay trang đầu tiên hoạt động kinh tế. Trên Lục Tỉnh Tân Văn 
của tờ Nông Cổ Mín Đàm, số 264 (ngày số 46 (ngày 4/10/1908), đăng quảng cáo 
6/10/1906), Trần Chánh Chiếu đã cho đăng Minh Tân Khách Sạn “có bán trà ngon, 
tin mở cuộc thi sáng tác truyện bằng chữ nước mắm Phú Quốc đựng ve, chiếu, sáp, 
Quốc ngữ với tên gọi “Quốc âm thí cuộc”, savon và tạp hóa” (Sơn Nam, 2009, 
hướng dẫn người dự thi “đặt ra một truyện tr.187), Chiêu Nam Lầu do Nguyễn An 
tùy theo nhơn vật, phong tục trong xứ, Khương thành lập tại số 49 đường Kinh 
dường như truyện có thiệt vậy tốt khen Lấp, Sài Gòn kinh doanh dịch vụ nhà hàng 
xấu chê, phải có cang thường, luân lý, khách sạn nhằm cạnh tranh với các cơ sở 
nhơn duyên, thiện ác, không đặng dùng Hoa Kiều: “ hễ khi nào muốn đến tiệm 
 23 
SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 73 (01/2021) 
Tiên lầu mà thết đãi anh em... xin ráng mà 10/1908, Trần Chánh Chiếu và một số 
nhớ đến Chiêu Nam Lầu của đồng bào là nhân sĩ Minh Tân khác bị Pháp bắt, các cơ 
Nguyễn An Khương tốn tiền mà giúp sở kinh tài và cơ quan báo chí của phong 
đồng bào làm nên việc thì đồng bạc ấy còn trào đều bị cấm hoạt động. Phong trào 
ở bên nước ta, chẳng là hữu ích hơn gởi Minh Tân đến đây coi như bị dập tắt. 
cho chúng nó đem về Tàu cất nhà sắm 3. Kết luận 
ruộng hay sao?” (Sơn Nam, 2009, tr.196). Nam Kỳ là vùng đất sớm chịu ách cai 
Ngoài ra, Lục Tỉnh Tân Văn còn đăng tin trị, bình định, khai thác thuộc địa của thực 
quảng cáo, kêu gọi hùn hạp thành lập nhiều dân Pháp và cũng sớm tiếp cận nền văn 
cơ sở công thương nghiệp khác như Công minh phương Tây. Trí thức tân học ở Nam 
ty Nhà in, Mỹ Tho Minh Tân túc mễ tổng Kỳ lại ra đời sớm hơn so với Bắc và Trung 
cuộc, Nam Hòa công ty, Y Dược công Kỳ. Đây chính là những nhân tố tạo nên nét 
ty.v.v. Có thể nói, tính đến thời điểm trước khác biệt về thành phần lãnh đạo, đặc điểm 
khi Hội Minh Tân ra đời, chưa bao giờ của phong trào yêu nước ở Nam Kỳ so với 
hoạt động công thương nghiệp ở Nam Kỳ những vùng miền khác trên phạm vi cả 
lại diễn ra sôi nổi và phong phú đến như nước. Nếu như giới sĩ phu cấp tiến là lực 
vậy. Rõ ràng, Trần Chánh Chiếu và các trí lượng lựa chọn, quyết định khuynh hướng 
thức Nam Kỳ có vai trò quan trọng trong dân chủ tư sản để tiếp tục con đường cứu 
việc khuếch trương và làm cho phong trào nước qua hai cuộc vận động Đông Du và 
chấn dân khí, nâng cao dân trí và thực sản Duy Tân ở Bắc và Trung Kỳ; thì ở Nam 
hưng nghiệp lan tỏa, đi vào hiện thực ở Kỳ, sự kết hợp giữa hai thế hệ trí thức nho 
khắp các tỉnh Nam Kỳ. học cấp tiến và trí thức tân học trong 
 Dưới ảnh hưởng của tư tưởng dân chủ Phong trào Minh Tân đã tạo nên một “gạch 
tư sản phương Tây và Phong trào châu Á nối giữa hai thế kỷ”, cho thấy một sự tiếp 
thức tỉnh, trí thức yêu nước Nam Kỳ cũng nối và “chuyển giao thế hệ” rất đặc biệt 
như đội ngũ trí thức yêu nước trên phạm vi trong phong trào yêu nước thập niên đầu 
cả nước đã nhận ra rằng, những hạn chế, thế kỷ XX trên vùng đất này. Điều đó 
yếu kém của đất nước về kinh tế, về trình chứng tỏ bước tiến vượt bậc trong nhận 
độ dân trí là một trong những nguyên nhân thức tư tưởng của thế hệ sĩ phu cấp tiến khi 
dẫn đến mất tự do, dân chủ và sự thất bại tiếp nhận những giá trị tiến bộ của thời đại 
trong cuộc đấu tranh giải phóng giống nòi. - văn minh phương Tây và tư tưởng dân 
Với lòng yêu nước nhiệt thành, sự nhạy chủ tư sản, tìm ra một hướng đi mới cho 
bén và thức thời, họ nhận thấy phải phú dân tộc, đồng thời thể hiện vai trò quyết 
quốc, cường binh, thực sản hưng nghiệp để định của trí thức tân học đối với khuynh 
có được sức mạnh đương đầu với kẻ thù. hướng dân chủ tư sản trong phong trào yêu 
 Mặc dù diễn ra sôi nổi và tích cực, nước ở Nam Kỳ cho đến trước khi Đảng 
nhưng Minh Tân ở Nam Kỳ có kết cục Cộng sản Việt Nam ra đời (1930). 
cùng chung số phận với Phong trào Đông Phong trào Minh Tân ở Nam Kỳ mang 
Du và Phong trào Duy Tân ở Bắc Kỳ và những sắc thái rất riêng mà Đông Du và 
Trung Kỳ. Như đã nói ở trên, năm 1908, Duy Tân ở Bắc Kỳ và Trung Kỳ không có. 
Nhật - Pháp cấu kết đàn áp, phong trào Minh Tân cùng lúc thực hiện cả hai nhiệm 
Đông Du thất bại. Trong khi đó, vào tháng vụ: Đông Du và Duy Tân với những hình 
 24 
TRẦN THỊ ÁNH TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN 
thức mới mẻ, đặc biệt là tinh thần thực sản phần dẫn đến sự hình thành tầng lớp tư 
hưng nghiệp rất đậm nét ở Nam Kỳ. Rõ sản dân tộc ở giai đoạn sau. Những cuộc 
ràng, với sự tham gia, đóng góp của trí xuất dương cầu học của thanh niên trí thức 
thức yêu nước Nam Kỳ, cùng với điều kiện Nam Kỳ vẫn tiếp diễn, đến những chân 
kinh tế nổi trội của vùng đất này đã góp trời rộng lớn hơn, khả dĩ hơn trong nhiệm 
phần làm cho phong trào Đông Du ở Nam vụ tìm ra con đường đúng đắn để giải 
Kỳ diễn ra mạnh mẽ nhất so với các địa phóng dân tộc. 
phương khác trên cả nước. Cuộc Minh Tân ở Nam Kỳ cũng đã tạo 
 Đông Du và Duy Tân thất bại, nhưng ra một môi trường chính trị thuận lợi cho 
dư âm của hai phong trào này với tên gọi sự đón nhận khuynh hướng cứu nước mới, 
Minh Tân vẫn kéo dài với sự phát triển do Nguyễn Ái Quốc thông qua các học trò 
của các cơ sở kinh tài, ảnh hưởng sâu của Người truyền bá vào Việt Nam từ giữa 
rộng, tác động mạnh mẽ đến sự phát triển thập niên 20 của thế kỷ XX: khuynh hướng 
kinh tế và văn hóa xã hội ở Nam Kỳ, góp cách mạng vô sản. 
Chú thích 
1 Từ năm 1813 đến năm 1864, có tất cả 20 khoa thi Hương được tổ chức ở Nam Kỳ, trong đó 
 có 19 khoa thi được tổ chức ở trường thi Gia Định. Năm 1859, Pháp đánh chiếm Gia Định, 
 trường thi này phải đóng cửa, nhà Nguyễn cho mở tiếp một khoa thi ở trường thi An Giang 
 vào năm 1864 và đây cũng là khoa thi Hương cuối cùng ở Nam Kỳ (Cao Xuân Dục, 1993, 
 tr.80-90). 
2 Nay là Trường Lê Quý Đôn, tọa lạc tại số 110 đường Nguyễn Thị Minh Khai, quận 1, Thành 
 phố Hồ Chí Minh. 
3 Phạm Quang Lễ được Trường Chasseloup Laubat cấp học bổng du học ở Pháp, trở thành kỹ 
 sư và làm việc tại Pháp, Đức. Sau chuyến đi Pháp của Chủ tịch Hồ Chí Minh (1946), Phạm 
 Quang Lễ theo Bác về nước tham gia tổ chức, chế tạo vũ khí phục vụ kháng chiến và được 
 Bác đặt tên mới là Trần Đại Nghĩa. 
4 Nay là Trường Trần Đại Nghĩa, tọa lạc tại số 20, Lý Tự Trọng, quận 1, Thành phố Hồ Chí Minh. 
5 Tháng 5/1904, Duy Tân hội được thành lập với mục đích “khôi phục nước Việt Nam, lập ra 
 một chính phủ độc lập”, nhiệm vụ trước mắt là khuếch trương thế lực về người và tài chính, 
 chuẩn bị cho cuộc bạo động và ra ngoài cầu viện (Phan Bội Châu, 1973, tr.37-38). Mặc dù 
 Kỳ Ngoại Hầu Cường Để được bầu làm Hội chủ, nhưng Phan Bội Châu chính là linh hồn của 
 Duy Tân hội và Phong trào Đông Du. Những trí thức Nam Kỳ như Đặng Thúc Liêng, 
 Nguyễn Thần Hiến, Huỳnh Đình Điển, Nguyễn An Khương, Trần Chánh Chiếu chịu ảnh 
 hưởng rất lớn tư tưởng của Phan Bội Châu. 
6 Nam Trung khách sạn tọa lạc ở số 4, đường Amiral Krantz (nay là đường Hàm Nghi), khai 
 trương ngày 15/11/1907. 
7 Gilbert Chiếu chủ trương Nam Kỳ Minh Tân Công Nghệ là công ty “hùn ngân bổn vô hạn”, 
 bắt đầu thu tiền kỳ thứ nhất vào tháng 2/1908. Nhiều trí thức Nam Kỳ cũng đã tham gia hùn 
 hạp thành lập công ty như Nguyễn Viên Kiều, Huỳnh Đình Điển, Nguyễn Thành Út (Sơn 
 Nam, 2009, tr.180-210). 
 25 
SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 73 (01/2021) 
8 Trong thời gian từ 1908-1909, tổng số tiền Nguyễn Thần Hiến bỏ vào Khuyến du học hội là 
 20.000 đồng Đông Dương, tương đương nửa triệu đồng năm 1960 (Nguyễn Văn Hầu, 1974, 
 tr.33). 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
Phan Bội Châu. (1973). Phan Bội Châu niên biểu (Hồi kí của Phan Bội Châu). Nhóm 
 nghiên cứu Sử - Địa xuất bản. 
Cao Xuân Dục. (Nguyễn Thúy Nga, Nguyễn Thị Lâm dịch, Cao Tự Thanh hiệu đính và 
 giới thiệu, 1993). Quốc triều hương khoa lục. NXB Thành phố Hồ Chí Minh. 
Trần Văn Giàu. (1975). Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam từ thế kỉ XIX đến Cách 
 mạng tháng Tám. Tập II. Hà Nội: NXB Khoa học Xã hội. 
Nguyễn Văn Hầu. (1974). Chí sĩ Nguyễn Quang Diêu - Một lãnh tụ trọng yếu trong Phong 
 trào Đông Du miền Nam. Hương Sen tái bản. 
Huỳnh Thúc Kháng. (1957). Bức thư bí mật của cụ Huỳnh Thúc Kháng trả lời cụ Kỳ Ngoại 
 Hầu Cường Để. NXB Anh Minh. 
Sơn Nam. (2009). Phong trào Duy Tân ở Bắc Trung Nam. Miền Nam đầu thế kỷ XX - 
 Thiên Địa Hội & Cuộc Minh Tân. NXB Trẻ. 
Nhiều tác giả. (2007). Phong trào Đông Du ở miền Nam. Tạp chí Xưa & Nay. NXB Văn 
 hoá Sài Gòn. 
Nông Cổ Mín Đàm. Số 264 (ra ngày 6/10/1906). Phông Sưu tập tư liệu - Trung tâm Lưu 
 trữ Quốc gia II. 
Chương Thâu. (2007). Góp phần tìm hiểu Nho giáo - nho sĩ - trí thức Việt Nam trước năm 
 1945. Hà Nội: NXB Văn hóa Thông tin - Viện Văn hóa. 
Phạm Phúc Vĩnh. (2017). Phong trào Minh Tân ở Nam Kỳ (đầu thế kỷ XX). NXB Đại học 
 Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh. 
Ngày nhận bài: 15/5/2020 Biên tập xong: 15/01/2021 Duyệt đăng: 20/01/2021 
 26