Dịch tiêu đề báo chí và việc đảm bảo đặc trưng văn hoá - dân tộc trong ngôn ngữ của tiêu đề báo chí

ngôn ngữ sử dụng trong 
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 57 
hoạt động dịch cụ thể nhằm hạn chế một 
số khó khăn cho công tác dịch thuật nói 
chung và dịch tiêu đề báo chí nói riêng, 
như: 
- Những từ trong ngôn ngữ này 
không tìm được từ tương đương về nghĩa 
trong ngôn ngữ kia (trừ các thuật ngữ); 
- Câu được viết bằng ngôn ngữ 
này cũng không hoàn toàn tưong đương 
về nghĩa với câu trong ngôn ngữ kia; 
- Có sự mất tin (và sự tăng thêm 
lượng tin ngữ nghĩa) của câu khi dịch. 
 Nếu xét tới sự phân biệt thông tin miêu 
tả với thông tin liên cá nhân, sự phân biệt 
thông tin tường minh với thông tin hàm 
ẩn, thì độ chênh ngữ nghĩa trong các bản 
dịch chủ yếu xảy ra trong khu vực thông 
tin liên cá nhân. Trong lĩnh vực thông tin 
miêu tả, trừ khi trình độ người dịch kém 
cỏi, hoàn toàn có thể làm cho độ chênh này 
không xảy ra. F. De Saussure với sự phân 
biệt ngôn ngữ và lời nói đã giúp chúng ta 
thấy cần phân biệt các phương tiện ngôn 
ngữ với các phương tiện của lời nói. Về 
nguyên tắc, thông tin miêu tả trong một từ 
có thể chênh nhau trong các ngôn ngữ 
(thậm chí có những lỗ hổng trong từ vựng: 
có những sự vật hiện tượng có từ tương 
ứng trong ngôn ngữ này mà không có từ 
tương ứng trong ngôn ngữ kia), nhưng 
bằng biện pháp liên kết từ (cụm từ hay 
câu) chúng ta có thể tạo ra những ngoại 
biểu đồng nghĩa ở các ngôn ngữ khác 
nhau. 
3. Dịch tiêu đề báo chí và việc 
đảm bảo đặc trưng văn hoá - dân tộc 
trong ngôn ngữ của tiêu đề báo chí 
 Đối với tiêu đề báo chí, một loại văn 
bản đặc biệt, việc tìm ra một phương pháp 
chuyển nghĩa hiệu quả để vừa đảm bảo 
nghĩa gốc của văn bản vừa đảm bảo dụng 
ý của người đặt tiêu đề, thật sự đòi hỏi 
người dịch phải có nhiều kỹ năng. Trong 
số các kỹ năng này, kỹ năng phân tích ngữ 
dụng, phân tích ngữ pháp và phân tích 
ngôn cảnh trong khi dịch là vô cùng cần 
thiết. Phân tích ngữ dụng được xây dựng 
như một phần của quá trình dịch. Về vấn 
đề này, Hoàng Văn Vân trong cuốn 
"Nghiên cứu dịch thuật" [97], đã luận bàn 
rất kỹ. Về lý thuyết dịch thuật, chúng tôi 
quan tâm tới những nhận định sau của tác 
giả: 
- Biết liên hệ các hình thức ngôn 
ngữ với các đích giao tiếp cụ thể là một 
trong những trọng tâm trong năng lực giao 
tiếp của người giao tiếp [97, 165]; 
- Hình thức của một hành động lời 
nói có thể hàm chỉ hình thức của một hành 
động lời nói khác [97,176]; 
- Nếu thông dịch viên quan tâm tới 
việc chuyển ý nghĩa của ngôn bản ngữ 
nguồn sẽ thấy rằng ngữ đích cũng có cách 
để diễn đạt ý nghĩa mong muốn [97, 209]; 
- Một thông dịch viên có năng lực 
phải tránh được việc dịch nghĩa đen và 
phải cố gắng tìm ra được cách dịch đặc 
ngữ trong ngữ đích [97, 210]; 
- Trong khi dịch đặc ngữ, để giữ 
được ý nghĩa của ngôn bản ngữ nguồn thì 
thông dịch viên phải hy sinh cấu trúc [97, 
209]; 
- Trong nhiều nét nghĩa được khảo 
sát về dịch thuật, các nét nghĩa quan trọng 
nhất là: (1) ý nghĩa có vai trò trọng tâm 
58 Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 
trong dịch, (2) dịch là một ngành ngôn ngữ 
học đa ngành, (3) đơn vị dịch là ngôn bản, 
và (4) trong khi dịch thông dịch viên phải 
phân tích ngôn cảnh, ngữ nghĩa (ngôn ngữ 
và ngữ dụng) và ngữ pháp của ngôn 
bản, trên cơ sỏ đó họ có thể chuyển các 
ý nghĩa ở ngôn bản ngữ nguồn sang ngôn 
bản ngữ đích một cách tương đương nhất 
[97, 276]. 
 Hoàng Văn Vân cho rằng: mô hình ngữ 
pháp chức năng của Halliday được chấp 
nhận làm khung lý thuyết cho nhiều công 
trình nghiên cứu về dịch thuật bởi lẽ mô 
hình ngữ pháp này được dựa trên khung lý 
thuyết chức năng và đặc điểm chức năng 
của nó thể hiện ở ba khía cạnh có liên quan 
chặt chẽ đến nhau: (1) trong phân tích 
ngôn bản, (2) trong phân tích các thành 
phần của cấu trúc ngôn ngữ, và (3) trong 
phân tích hệ thống [03, 110]. 
 Những vấn đề lý luận về nghiên cứu 
dịch thuật của Hoàng Văn Vân là cơ sở 
quan trọng cho phần minh họa cụ thể của 
chúng tôi cho công tác dịch tiêu đề và việc 
đảm bảo đặc trưng văn hoá - dân tộc trong 
ngôn ngữ của tiêu đề báo chí. 
4. Dịch tiêu đề và việc đảm bảo 
đặc trưng văn hoá - dân tộc trong ngôn 
ngữ của tiêu đề báo chí 
 Các nhà nghiên cứu chỉ ra rằng đặc 
trưng văn hoá dân tộc của giao tiếp ngôn 
ngữ được tạo thành từ một hệ thống nhân 
tố quy định những sự khác biệt trong cách 
tổ chức, trong các chức năng và cách thức 
tiến hành quá trình giao tiếp tiêu biểu cho 
cộng đồng văn hoá dân tộc (hoặc cộng 
đồng ngôn ngữ) nào đó. Các nhân tố này 
có thể là các nhân tố gắn với truyền thống 
văn hoá, với hoàn cảnh xã hội và các chức 
năng của sự giao tiếp, với tâm lý học dân 
tộc, với sự có mặt của những ý khái niệm 
đặc thù nào đó hay gắn với đặc điểm ngôn 
ngữ của cộng đồng. 
 Nghiên cứu các đặc trưng văn hoá dân 
tộc của tiêu đề báo chí, để việc dịch tiêu 
đề đạt hiệu quả, chúng tôi lần lượt xem xét 
những yếu tố sau: 
 Thứ nhất, đặc trưng văn hoá dân tộc 
của tiêu đề báo chí thể hiện qua nghĩa 
từ. Đặc trưng văn hoá dân tộc của từ được 
biểu hiện đậm nét trong ý nghĩa biểu 
trưng. Xét tiêu đề tiếng Anh sau 
(REVIEW): Carrot, not stick 
 Tiêu đề này có thể dịch là: "Mềm 
mỏng"; "Xoa mà không đấm" hoặc "Vừa 
đấm vừa xoa". Trong văn hoá người Anh, 
hình tượng cây gậy tượng trưng cho bạo 
lực, còn hình tượng củ cà rốt tượng trưng 
cho sự bình ổn, nên nghĩa biểu trưng của 
hai từ này, khi dịch sang tiếng Việt phải 
tìm hình tượng tương ứng về nghĩa biểu 
trưng trong văn hoá người Việt. "Đấm" và 
“xoa” thể hiện hai nghĩa trái ngược nhau, 
sự mềm mỏng, linh hoạt trong công việc, 
biết “cương”, “nhu” đúng lúc . Đây là 
trường hợp người dịch có khả năng tìm 
được biểu trưng tương ứng giữa hai ngôn 
ngữ nên thuận lợi cho việc diễn đạt, nhưng 
không phải mọi tiêu đề khi dịch, người 
dịch đều có thể tìm được các biểu trưng 
tương ứng như vậy. Việc sử dụng từ mang 
nghĩa biểu trưng về văn hoá được các nhà 
báo quan tâm đặc biệt, nhất là trong việc 
viết các tiêu đề báo chí. 
 Thứ hai, đặc trưng văn hoá dân tộc của 
tiêu đề báo chí thể hiện trong sự phạm 
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 59 
trù hoá hiện thực và bức tranh ngôn 
ngữ về thế giới. 
 Có thể tìm được vô số sự kiện chứng tỏ 
rằng thể liên tục thế giới khách quan trong 
các ngôn ngữ được phân cách theo các 
kiểu khác nhau và được biểu hiện một 
cách khác nhau bằng ngôn ngữ. Cùng một 
sự vật, hiện tượng, có thể được biểu hiện 
trong ngôn ngữ khác nhau với mức độ 
phân hoá khác nhau [89, 29]. Con người 
hình thành nên cái nhìn của mình về thế 
giới hoặc bức tranh thế giới của mình 
thông qua ngôn ngữ, ngôn ngữ đã góp 
phần vào sự hình thành nên cách nhìn đặc 
biệt về thế giới ở cộng đồng người bản 
ngữ. Xét tiêu đề sau (CNN): 
Cambodia 's children plug into 
the information superhighway 
(Trẻ em Campuchia truy cập siêu 
xa lộ thông tin) 
 Superhighway trong cách nhìn của 
người Anh là đường cao tốc rộng, có dung 
lượng xe lớn chạy với tốc độ cao. Từ đó, 
để diễn tả sự nhanh chóng tiện lợi và 
không giới hạn của thông tin ngày nay, chỉ 
có từ superhighway mới diễn tả hết tính ưu 
việt của các phương tiện thông tin hiện 
đại. Còn trong cách nhìn của người Việt, 
không thể dịch là "siêu cao tốc", bởi vì cao 
tốc (tốc độ cao) là nói về tốc độ chuyển 
động của sự vật trên bề mặt của vật khác 
(trong không gian và thời gian). Còn xa lộ 
là nói về nơi để các vật có thể vận động 
với tốc độ cao, vì thế không thể dịch ra 
tiếng Việt là "siêu cao tốc"; nếu dịch như 
vậy, người đọc sẽ hiểu nghĩa khác hoàn 
toàn. Tiêu đề này cần dịch là "siêu xa lộ", 
là loại đường có độ thoáng, rộng cực lớn, 
ở đó các phương tiện có thể hoạt động với 
tốc độ cực cao. Do vậy, chúng ta cần chú 
ý đến các đặc điểm định danh của các 
ngôn ngữ khác nhau qua việc xem xét từ 
nguyên và hình thái bên trong của tên gọi 
khi nghiên cứu đặc trưng văn hoá dân tộc, 
nhất là khi đối tượng xem xét là các tiêu 
đề báo chí, với phong cách đặc biệt của 
báo chí. 
 Xét tiêu đề tiếng Việt sau (HÀ NỘI 
MỚI): Mất sạch sành sanh 
 Từ láy “sạch sành sanh” tạo ấn tượng 
hơn nhiều so với những tính từ khác có 
cùng nghĩa. “Sạch sành sanh” mang 
nghĩa: hết, không còn một dấu vết nào, 
mặc dầu lúc trước có rất nhiều. Tiêu đề 
này có thể dịch sang tiếng Anh là "lose all 
and all” dù về mặt nghĩa chưa hẳn đã phải 
là tương đương. 
 Thứ ba, đặc trưng văn hoá - dân tộc thể 
hiện qua sự chuyển nghĩa của từ trong 
tiêu đề báo chí. 
 Có thể nói, sự liên tưởng trong chuyển 
nghĩa vốn bị tiên định bởi điều kiện lịch 
sử, tâm lý cụ thể của một cộng đồng văn 
hoá - ngôn ngữ, dẫn đến ý nghĩa chuyển 
trong các ngôn ngữ có thể là khác nhau. 
Chuyển nghĩa ẩn dụ và chuyển nghĩa hoán 
dụ là hai trong số các phương thức chuyển 
nghĩa thông dụng của từ. 
 Đặc trưng văn hoá dân tộc của sự 
chuyển nghĩa còn biểu hiện ở chỗ một số 
dạng chuyển nghĩa nào đó chỉ có trong 
ngôn ngữ này mà không có trong ngôn 
ngữ khác. Điều này thể hiện ở chỗ việc 
chọn đặc trưng của đối tượng làm cơ sở 
trong quá trình chuyển nghĩa thường bị 
quy định bởi những phẩm chất, thuộc tính 
60 Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 
của đối tượng được cộng đồng ngôn ngữ 
chú ý đến. Mỗi cộng đồng sẽ chọn đặc 
trưng khác nhau theo quan niệm riêng của 
mình về đối tượng. 
 Ví dụ: con gấu với người Nga là con 
vật đáng yêu, đã được chọn làm biểu 
tượng của thế vận hội Olympic 1985, 
trong khi đó con gấu với người Anh là con 
vật thô lỗ, thô tục. Nên người Nga nào có 
đặc trưng hiền lành trong tính nết thì dược 
gọi là gấu, còn với người Anh những kẻ 
thô lỗ sẽ được gọi là bear (con gấu). Với 
người Việt, gấu là con vật hung dữ và bất 
chấp khuôn phép nên tên gọi của nó được 
dùng để biểu trưng cho tính vô kỷ luật hay 
hung dữ ở con người. 
 Xét tiêu đề sau trên báo Hà Nội Mới: 
Chụp ảnh mà gấu thế? 
 Cũng là gấu nhưng mỗi một ngôn ngữ 
đều mang một nghĩa biểu trưng khác nhau, 
tuỳ theo quan niệm, tập quán của mỗi 
nước. Do vậy, khi dịch tiêu đề này sang 
tiếng Anh, người dịch phải lựa chọn sự 
chuyển nghĩa ẩn dụ tương đương chứ 
không thể sử dụng nghĩa trực tiếp trong từ 
điển, tránh mắc lỗi về văn hoá. 
 Thứ tư, đặc trưng văn hoá dân tộc 
của tư duy ngôn ngữ được thể hiện qua 
tiêu đề báo chí. 
 Đặc trưng văn hoá dân tộc của tư duy 
bằng ngôn ngữ được thể hiện rõ nhất là 
thiên hướng "ưa thích" hay sự nổi trội của 
kiểu tư duy nào đó, cách nói và cách nghĩ 
nào đó ở một dân tộc nhất định. 
 Chẳng hạn ta hãy xem xét tiêu đề sau 
trong báo HÀ NỘI MỚI: Hỏi Trời! 
 Trong tư duy của người Việt, từ xa xưa 
luôn coi trọng hình tượng "ông Trời". Khi 
khó khăn, vướng mắc thì "Hỏi Trời", khi 
bày tỏ sự may mắn thì "nhờ Trời!", khi đau 
khổ, kêu than thì "Trời ơi!”. Nên khi 
người ta gặp phải tình trạng bức xúc, gay 
cấn mà không biết kêu ai, nhờ ai thì người 
ta "Hỏi Trời!". Còn người Anh, với họ, 
Chúa là đấng tối cao. Khi cần giúp đỡ, cầu 
xin, họ "Cầu Chúa!"; khi bày tỏ lòng biết 
ơn thì "ơn Chúa!"; khi bày tỏ sự tiếc rẻ thì 
"Chúa ơi!" hoặc "Lạy Chúa!”. Do vậy, 
"ông Trời" không tồn tại trong tư duy 
người Anh và "Đức Chúa" không tồn tại 
rộng rãi trong tư duy người Việt. Vì thế, 
tiêu đề này có thể dịch sang tiếng Anh là 
"God knows". 
 Tương tự như vậy, trong báo "Giáo dục 
và Thời đại" có tiêu đề: Vào "lò luyện 
thi!. Có lẽ trong tư duy người Việt, nói 
đến lò ai cũng cảm thấy bức bối nóng nực, 
ngột ngạt, căng thẳng và nói đến luyện có 
lẽ gần nghĩa với "rèn rũa, nhồi nhét" nhiều 
hơn là nghĩa đi học ôn. 
 Ta biết "lò" là chỗ đắp bằng đất hay xây 
gạch tạo nhiệt độ cao để nung nóng, nấu 
nướng hay sưởi ấm (lò gạch, lò rèn, bếp 
lò). Vấn đề lò ở đây không phải là nguyên 
vật liệu tạo nên để đạt chức năng của nó, 
mà có nghĩa hàm ẩn là: sản phẩm tạo ra có 
chất lượng cao, đồng đều, có trình độ 
ngang nhau. Nhờ đó mới dung từ lò. 
"Luyện" là trộn, nhào (luyện vôi) đều cho 
dẻo nhuyễn, là chế biến ở nhiệt độ cao 
(luyện thép), là tập nhiều, thường xuyên 
để thành thục, nâng cao kỹ năng (luyện võ, 
luyện tập, luyện kim, ôn luyện). Bản thân 
từ "luyện" trong tiêu đề này tạo cảm giác 
không giống như từ "ôn". Người Anh có 
thể không hiểu hết tiêu đề này và không 
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 61 
hiểu được hết dụng ý của người Việt muốn 
ám chỉ sự khó khăn, phức tạp và gian khổ 
của các thí sinh trước kỳ thi tuyển sinh vào 
các trường đại học; các em phải học ôn 
trong các phòng học nóng nực, chật chội, 
ngột ngạt đông đúc, nhất là khi mùa hè 
đến. Nó không giống từ "center" (trung 
tâm) quen thuộc với người Anh, nơi mà 
người học được chăm sóc, quan tâm, chỉ 
bảo cặn kẽ với phương tiện học tập hiện 
đại và hiệu quả, phòng học rộng rãi, tiện 
nghi v.v... 
 5. Kết luận 
 Nghiên cứu đặc trưng văn hoá - dân tộc 
của ngôn ngữ và tư duy ngôn ngữ có ý 
nghĩa lớn lao không chỉ về mặt lý luận, mà 
còn có ý nghĩa quan trọng về thực tiễn, 
nhất là trong công tác giảng dạy tiếng Anh 
nói chung và tiêu đề báo chí nói riêng. Khi 
dạy tiếng Anh cho người Việt như một 
ngoại ngữ, trước hết phải dạy cách nói, 
cách nghĩ hay cách tư duy của người 
Anh tránh tình trạng cách nghĩ là của 
người Việt còn phương tiện ngôn ngữ để 
diễn đạt lại là tiếng Anh. 
 Qua một số ví dụ đã phân tích ở trên là 
các tiêu đề báo chí trong tiếng Anh và 
tiếng Việt, có thể thấy tiếng Anh mang đặc 
trưng văn hoá dân tộc và tư duy ngôn ngữ 
theo kiểu của người Anh, còn tiếng Việt 
mang đặc trưng văn hoá dân tộc và tư duy 
ngôn ngữ theo kiểu của người Việt. Việc 
giảng dạy và học tập tiếng Anh của người 
Việt và tiếng Việt của người Anh đòi hỏi 
người dạy và người học phải dần lấp đầy 
các khoảng cách về văn hoá, tránh hiểu 
sai, hiểu lầm khi sử dụng tiếng Anh và 
tiếng Việt. 
 Việc nghiên cứu đặc trưng văn hoá - 
dân tộc của ngôn ngữ và tư duy ngôn ngữ 
có ý nghĩa to lớn không chỉ về mặt lý luận, 
mà còn có ý nghĩa quan trọng về thực tiễn, 
cả trong lĩnh vực dịch thuật và giảng dạy 
ngoại ngữ. Khi dịch một tiêu đề báo chí từ 
tiếng Anh sang tiếng Việt hay ngược lại, 
để người Anh hay người Việt hiểu đúng, 
ngoài những vấn đề về quy tắc ngôn ngữ 
cần phải tuân thủ, thì yếu tố văn hoá dân 
tộc là không thể thiếu. 
Tài liệu tham khảo: 
1. Đặng Đình Cung, Góp phần xác định 
diện mạo của môn dịch trong chương 
trình đào tạo không chuyên, “Khoa 
học ngoại ngữ”, Trường ĐHNN, H. 
2004, số 01. 
2. Hoàng Tuệ, Một số vấn đề về chuẩn 
mục hóa ngôn ngữ, “Ngôn ngữ”, H., 
1997, số 3-4. 
3. Hoàng Văn Vân, Nghiên cứu dịch 
thuật, Nxb. KHXH, H., 2005. 
4. Nguyễn Đức Tồn, Đặc trưng văn hóa 
– dân tộc của ngôn ngữ và tư duy ở 
người Việt (trong sự so sánh với 
những dân tộc khác), Nxb. 
ĐHQGHN, H. 2002. 
Nguồn ví dụ minh họa: 
1. CNN 
2. Hà Nội Mới 
3. Giáo Dục & Thời Đại 
4. Review 
Địa chỉ tác giả: Trường Đại học Mở Hà Nội 
Email: donghm@yahoo.com