Di tích về cuộc khởi nghĩa Lam Sơn trên đất Lang Chánh và vấn đề phát huy giá trị trong hoạt động du lịch

 truy lùng của 
chúng để nghĩa quân có thời gian thoát đi an toàn, cuối cùng lao mình xuống dòng thác. Khi 
quân Minh rút đi, Lê Lợi đã cho quân lính tìm xác con chó và cho chôn cất tử tế. Để tưởng 
nhớ chú chó trung thành, đầy nghĩa tình, Lê Lợi đã đặt tên dòng thác là Ma Háo, theo tiếng 
Thái là “chó ngáp”, lâu dần người ta đọc chệch thành Ma Hao. 
Ma Hao là một thác nước lớn còn hoang sơ. Đường đi đến thác phải băng qua một đoạn 
rừng cây cối xanh tươi. Trong lòng thác là vô số các hòn cuội lớn nhỏ với nhiều hình thù khác 
nhau, khiến du khách có thể tưởng tượng đến hình ảnh một đàn voi đang tắm suối, một bãi 
trứng khổng lồ hay những hòn non bộ Thác tràn xuống từ vách núi trên cao tạo nên những 
màn nước độc đáo khiến người ta liên tưởng tới một mái tóc dài vắt ngang qua rừng rậm xanh 
thẳm. Nước suối quanh năm trong mát, lại có những vũng lớn để du khách có thể sử dụng như 
hồ bơi. 
2.3. Chùa Mèo và chiếc chuông thời Lê 
Chùa Mèo tên chữ là Đỉnh Miêu thiền tự, có thể hiểu là ngôi chùa trên đỉnh núi Mèo 
(theo dân gian, xưa kia trên đồi có nhiều mèo hoang sinh sống nên gọi là đồi Miêu, tên chùa 
có thể được gọi theo đặc điểm này), hoặc ngôi chùa ở ngọn núi xanh tươi (từ “miêu” trong 
tiếng Hán có nghĩa là xanh tươi). Chùa tọa lạc trên một ngọn đồi ở thôn Chiềng Ban, xã 
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
92 
Quang Hiến. Chùa còn có tên là chùa Chu, bởi tương truyền được công chúa nhà Trần là Chu 
Huyền cùng nhà Lang Mường Chếnh xây dựng. 
Chùa tọa lạc trong một vùng rừng núi, sông suối hữu tình, có núi trùng điệp bao bọc 
phía sau và hai bên như một chiếc ngai, có sông Âm phía trước làm minh đường. Dân gian 
trong vùng vẫn còn truyền tụng câu tục ngữ: “Nhất Hương, nhì Hà, ba Chu”, coi đây là một 
trong 3 ngôi chùa linh thiêng nhất xứ Thanh. 
Truyền thuyết kể rằng, trong một lần Lê Lợi và nghĩa quân bị quân Minh truy sát ráo 
riết phải tìm cách ẩn nấp. Lê Lợi đã vào chùa Chu, lúc này rất hoang vắng để lánh nạn. Giặc 
Minh xua quân và chó săn tới vây ngay chỗ ông đang ẩn nấp, tình thế vô cùng nguy hiểm. 
Bỗng dưng có một con mèo từ trong lao ra đánh lạc hướng đàn chó và quân giặc, giải nguy 
cho người thủ lĩnh. Thoát kiếp nạn, Lê Lợi và nghĩa quân nán lại chùa thắp hương khấn Phật, 
cầu nguyện cho sự nghiệp kháng chiến thắng lợi4. 
Câu chuyện về chùa Chu gắn với vị anh hùng dân tộc Lê Lợi còn có một dị bản khác 
như sau: Một lần, khi hành quân qua chùa, Lê Lợi và nghĩa quân đã vào chùa thắp hương lễ 
Phật cầu nguyện cho sự nghiệp kháng chiến thắng lợi. Lê Lợi thấy trong chùa chỉ còn lại một 
con mèo, sư sãi không biết đã đi lánh ở đâu. Lê Lợi cho lính bắt lấy con mèo mang theo trên 
đường rút quân vào Hón Oi. Khi có tin cấp báo quân giặc đang ráo riết đuổi theo nghĩa quân, 
Lê Lợi cho lính bỏ lại con mèo ở một rãnh đồi cách chùa chừng 700m, ngày nay nhân dân gọi 
là Hòn Bỏ Mèo. 
Chính vì vậy, ngôi chùa Chu trong tâm thức nhân dân Lang Chánh là nơi che chở, đồng 
thời ghi dấu khát vọng mãnh liệt chiến thắng giặc ngoại xâm của nhân dân lúc bấy giờ. 
Đuổi giặc Minh xong, lên ngôi vua, Lê Lợi đã sắc chỉ đổi tên chùa Chu thành chùa Mèo. 
Sau này, Nguyễn Huệ kéo quân ra Bắc đại phá quân Thanh thắng lợi đã có chiếu chỉ tu sửa, 
tôn tạo chùa Mèo. 
Tại chùa Mèo còn có một chiếc chuông quý, hiện nay đang được lưu giữ tại Bảo tàng 
Tổng hợp tỉnh Thanh Hóa. Chuông cao 109cm, chu vi 149cm, đường kính miệng 50cm, 
đường kính đỉnh 30cm5. Niên đại đúc chuông cũng được khắc rõ ràng vào ngày Tết cuối xuân 
năm Vĩnh Thịnh thứ 14 (tức năm 1718). Chuông có 6 núm, quai chuông được tạo hình cân 
xứng, với mũi sư tử, bờm dài, tai dơi, thân phủ vây cá, móng nhọn, đuôi ngoắc vào nhau. 
Đường nét được đúc một cách sắc sảo, mang phong cách thời Lê Trung hưng. Phần vai 
chuông được đúc nổi 8 chữ “Chú tạo Miêu đỉnh thiền tự hồng chung” (ghi chép về việc làm 
chuông chùa trên đỉnh núi Mèo). Bài minh trên chuông có đoạn: “Âm vang tiếng chuông có 
thể nói vào hàng đầu, vì nó có thể làm thức tỉnh được những cơn mê của đông đảo chúng 
sinh”. Điều đáng lưu ý là trên thân chuông khắc dày đặc chữ Hán ghi chép về việc “nhiều bản 
hội trong xứ Thanh Hoa” hưng công xây chùa, đúc chuông. Đó là đồng bào dân tộc ở động 
Khang Chánh, động Lương Sơn, châu Lang Chánh, quan Thổ Tù... Cũng lại có sự góp công 
của người Việt dưới đồng bằng ở thôn Trung Hòa, xã An Lãng, huyện Thụy Nguyên, 
4
 Theo lời kể của trụ trì Thích Nguyên Hải, đăng trên 
chuyen-vua-le-thoat-kiep-nan-245792.html ngày 3/3/2018. 
5
 Số liệu của Bảo tàng Tổng hợp tỉnh Thanh Hóa. 
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
93 
phủThiệu Thiên (nay là huyện Thiệu Hóa)6. Từ đó cho thấy, giá trị quý giá của chuông chùa 
Mèo không chỉ ở nghệ thuật đúc chuông, nghệ thuật độc đáo mang phong cách đầu thế kỷ 18, 
mà hơn hết, cả chuông và chùa ở một vùng rừng núi xa xôi miền Tây Thanh Hóa đã quy tụ 
được sự hưng công xây dựng của nhân dân các dân tộc, ở khắp mọi miền xứ Thanh. Như vậy, 
tuy được đúc ở thời gian về sau, cách cuộc khởi nghĩa Lam Sơn 200 năm, nhưng như được 
tiếp nối tinh thần lịch sử thời trước, trở thành điểm quy tụ cộng đồng, và hơn hết là biểu hiện 
sự thống nhất vững chắc của dân tộc. 
Ngày nay, lễ hội chính của chùa Mèo được tổ chức vào ngày 6 tháng giêng hàng năm 
thu hút đông đảo khách thập phương đến tham gia. 
2.4. Các làng bản có tên liên quan đến cuộc khởi nghĩa Lam Sơn 
Trong những tháng ngày gian khổ chiến đấu ở vùng rừng núi miền Tây Thanh Hóa, Lê 
Lợi và nghĩa quân Lam Sơn không chỉ nhận được sự đùm bọc, che chở của đồng bào các dân 
tộc ở đây, mà còn được đồng bào yêu mến, sáng tạo, lưu truyền nhiều truyền thuyết đẹp. Ở 
Lang Chánh, nhiều bản làng có tên gọi gắn với những sự kiện, huyền thoại về cuộc khởi nghĩa 
Lam Sơn7: 
- Làng Chiềng Lẹn: Một lần Lê Lợi chạy trốn giặc Minh qua đây thì cả làng đóng góp 
lương thảo cho nghĩa quân rồi cùng Lê Lợi chạy lên làng Húng. Sau khi khởi nghĩa Lam Sơn 
toàn thắng, đất nước hòa bình, nhân dân mới quay về làng làm ăn sinh sống. Vì lẽ đó mà làng 
có tên là Chiềng Lẹn (tức làng Chạy). 
- Làng Húng: Một hôm khi bị giặc bao vây ráo riết, Lê Lợi đang tìm đường để thoát thì 
từ trong rừng sâu núi thẳm âm u bỗng thấy một điểm sáng ở phía Tây Nam. Lê Lợi cùng 
nghĩa quân cắt rừng nhằm hướng có điểm sáng để đi. Đến nơi, trời cứ sáng rõ dần và quả là có 
đường đi để thoát. Lê Lợi đặt tên cho nơi ấy là Húng. Húng trong tiếng Thái có nghĩa là 
“sáng”, được nhân dân dùng làm tên làng cho đến ngày nay. 
- Làng Hiên: Một lần bị giặc truy đuổi ráo riết, chỉ còn Lê Lợi và một người lính thân 
cận. Cả hai người bèn cải trang thành người nông dân vào làng xin ngủ trọ. Dân làng này vốn 
hiếu khách nên chủ nhà làm cơm mời hai người ăn nhưng không có gì ngoài bát canh rau hiên 
nấu với lươn. Lê Lợi không ăn được thịt lươn nên suốt buổi chỉ ăn cơm với muối trắng. Sau 
hôm ấy, khi khách đã đi rồi, gia đình nọ mới biết đó chính là Lê Lợi. Họ bèn kể cho cả làng 
cùng nghe, sau đó dân làng cùng thống nhất đặt tên làng mình là làng Hiên để ghi nhớ kỷ 
niệm này. 
- Làng Năng Cát: Trong một lần hành quân, qua đây khi trời đã về chiều, Lê Lợi cho ba 
quân hạ trại, nấu cơm, quân sĩ mang nồi niêu ra khe suối để vo gạo, lấy nước nấu cơm. Vì 
quân đông, lại vội vàng nên làm khe cạn, nước nấu cơm lẫn cả cát dưới khe. Khi dùng bữa, 
thấy có cát dưới đáy nồi cơm, để khắc ghi dấu ấn những ngày đầu gian khổ, Lê Lợi liền đặt 
tên cho vùng đất này là Năng Cát, tên ấy ngày nay vẫn được lưu giữ. 
6
 Theo Trịnh Sinh (2014), Dấu tích thời Lê trên đất Mường Lang Chánh, https://baomoi.com/dau-tich-thoi-le-
tren-dat-muong-lang-chanh/c/23252660.epi 
7
 Sự giải thích tên làng dưới đây theo tư liệu của cuốn Địa chí huyện Lang Chánh, Nxb Khoa học Xã hội, 
tr.546 - 547 
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
94 
2.5. Các di tích khác 
Gắn với bước chân của nghĩa quân Lam Sơn trên vùng đất Lang Chánh còn nhiều địa 
điểm, mà ngày nay các truyền thuyết vẫn còn in đậm trong tâm thức của người dân nơi đây. 
Suối Lá (Huối Vớ) ở xã Giao An, tương truyền là nơi Nguyễn Trãi, trong những ngày 
“nằm gai nếm mật” đã cho người dùng mật, bôi lên lá cây dòng chữ “Lê Lợi vi vương, Lê Lai 
vi tướng, Nguyễn Trãi vi thần”, sau đó, kiến rừng ăn mật, vô tình đục thủng lá cây, để lại 
dòng chữ trên khiến cho quân sĩ tin tưởng đây là mệnh trời, thêm dốc lòng đánh giặc. 
Cạnh suối Vớ có suối Láu, theo truyền thuyết, nơi đây Lê Lợi đã cho đổ rượu xuống 
suối, cùng ba quân múc uống“hòa nước sông chén rượu ngọt ngào”. 
Làng Húng (xã Giao Thiện), làng Đáy (xã Tân Phúc) đều có hòn đá vua ngồi, gắn với 
sự kiện khi Lê Lợi rút quân về khu vực núi Pù Rinh để bảo toàn lực lượng, hòn đá này là nơi 
ghi lại dấu tích của ông ngồi nghỉ lại. 
Làng Chiềng Lẹn, làng Lằn Sổ, làng Tượt, bản Húng, hang Lòn - nơi Lê Lợi từng trú 
ẩn, dấu binh lương. Hón Oi (xã Quang Hiến) tương truyền có 12 cửa trạm mà Lê Lợi đã dấu 
quân, luyện tập binh mã, ở cửa trạm thứ 12 có Thác Ông - thác Lê Lợi gắn với vị chủ tướng 
của cuộc khởi nghĩa. 
Ở làng Năng Cát hiện nay có đền thờ Lê Lợi. Đền thờ này vốn được nhân dân dựng lên 
ngay sau khi Lê Lợi mất để tưởng nhớ công ơn. Trải qua sự hủy hoại của thời gian, thiên 
nhiên và con người, đền thờ cũ không còn. Gần đây, để tiếp nối lại truyền thống xưa, đền thờ 
mới được xây dựng với quy mô khiêm tốn, nhưng đã trở thành nơi sinh hoạt tâm linh cho 
nhân dân trong vùng. 
3. Vấn đề phát huy giá trị trong hoạt động du lịch 
Những di tích gắn với cuộc khởi nghĩa Lam Sơn ở Lang Chánh không những là “gạch 
nối” của quá khứ hào hùng với hiện tại, mà còn là nguồn liệu lịch sử - văn hóa quý báu có thể 
phát huy trong bối cảnh hiện tại để phát triển kinh tế - xã hội. Khía cạnh quan trọng nhất của 
các di tích này có thể đóng góp cho huyện Lang Chánh đó là sự khác biệt, khiến cho du lịch 
cộng đồng hay du lịch sinh thái ở Lang Chánh mang được màu sắc riêng so với nơi khác đồng 
dạng như Pù Luông. Theo đánh giá của các chuyên gia du lịch thì sự khác biệt này là vốn quý 
trong phát triển du lịch.Hiện nay, Lang Chánh có 3 điểm du lịch thuộc tuyến du lịch số 5 của 
tỉnh Thanh Hóa, đó là: Di tích lịch sử văn hóa Chùa Mèo - Danh lam thắng cảnh Thác Ma Hao - 
Bản Nguyên sơ, bản Năng Cát, xã Trí Nang. Cả 3 điểm này đều chứa đựng dấu ấn độc đáo liên 
quan đến thời kỳ gian khổ của nghĩa quân Lam Sơn. Bên cạnh đó, những dấu tích, địa điểm 
khác cũng có khả năng khai thác tốt trong hoạt động du lịch. Một số điểm cần lưu ý là: 
- Các di tích gắn với khởi nghĩa Lam Sơn ở Lang Chánh đều nằm lẻ tẻ ở những khu vực 
xa xôi, ẩn khuất trong rừng núi. Vì vậy, để khai thác hiệu quả các giá trị độc đáo này cần kết 
hợp với việc phát huy thế mạnh của Lang Chánh trong hoạt động du lịch là du lịch sinh thái, 
du lịch cộng đồng. Việc xây dựng các điểm, tuyến du lịch cần kết hợp nhiều yếu tố đặc trưng 
để du khách có thể “thưởng thức cùng lúc nhiều món ăn”: được leo núi, vượt rừng, tắm thác, 
được thưởng thức các món ăn đặc trưng của đồng bào, được chìm đắm trong không gian 
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
95 
thiêng liêng của các di tích, được say sưa khám phá các nét văn hóa còn nguyên sơ đầy kỳ thú 
trong các bản làng. 
- Lựa chọn bản Năng Cát làm điểm du lịch trọng điểm của huyện gắn với du lịch sinh 
thái, du lịch cộng đồng. Nói về du lịch sinh thái ở xứ Thanh ngày nay người ta hay nghĩ tới Pù 
Luông bởi nơi đây có hệ sinh thái rừng và hệ động thực vật phong phú, cảnh quan thiên nhiên 
đa dạng, nguyên sơ và văn hóa cộng đồng người Thái vẫn còn giữ được nhiều giá trị độc đáo. 
Thực tế ở Pù Luông đã xây dựng được trung tâm thông tin du lịch, khu du lịch cộng đồng, 
khu nghỉ dưỡng cao cấp, khu bảo tồn động, thực vật phục vụ tham quan với diện tích được 
quy hoạch lên đến gần 18.000ha. Mặc dù chưa có bề dày khai thác và nổi tiếng như Pù Luông 
nhưng bản Năng Cát có những lợi thế riêng để có khả năng phát triển tốt hơn nữa trong tương 
lai. Nằm dưới chân núi Chí Linh, khí hậu ở đây quanh năm mát mẻ, có thể ví như một Sa Pa 
của xứ Thanh, xung quanh có nhiều thắng cảnh đẹp, đặc biệt là thác Ma Hao. Người dân trong 
bản còn lưu giữ được nhiều nếp nhà sàn truyền thống cùng với phong tục độc đáo của đồng 
bào người Thái. Đặc biệt những dấu tích, truyền thuyết về Lê Lợi và nghĩa quân Lam Sơn ở 
Lang Chánh có thể quy tụ về đây để xây dựng thành một khu tưởng niệm với nhiều hạng mục: 
đền thờ Lê Lợi, khu tái hiện lịch sử chống giặc Minh nhấn mạnh đến những sự kiện gian khổ 
khi nghĩa quân phải ẩn nấp trên núi Chí Linh, điểm dừng chân thổi cơm của nghĩa quân Lam 
Sơn, tảng đá Lê Lợi, gốc cây ngàn năm tuổi, vườn cây Bên cạnh đó, khai thác các giá trị 
văn hóa truyền thống của đồng bào Thái để tạo thành điểm nhấn liên hoàn: tổ chức xòe Thái, 
hát Khắp, biểu diễn cồng chiêng, tổ chức dệt thổ cẩm cho du khách trải nghiệm. Những nét 
độc đáo trong văn hóa ẩm thực cũng cần chú trọng để tạo cho du khách một sự thích thú khi 
đến đây. 
- Chú trọng đến vấn đề liên kết phát triển du lịch. Liên kết các điểm có di tích gắn với 
cuộc khởi nghĩa Lam Sơn để tạo thành một tour du lịch về nguồn; liên kết điểm có di tích với 
làng bản truyền thống, suối, thác để tạo nên những sản phẩm du lịch phong phú trên cùng một 
tour; liên kết Lang Chánh với những điểm du lịch khác trong và ngoài tỉnh để tăng cường hiệu 
quả khai thác. 
4. Thay lời kết 
Hệ thống di tích gắn với khởi nghĩa Lam Sơn ở Lang Chánh là tài sản tinh thần, nhân 
văn to lớn của địa phương, thể hiện truyền thống lịch sử văn hóa đáng quý và tự hào của cộng 
đồng cư dân bản địa. Trong bối cảnh hiện nay, việc gìn giữ, bảo tồn và phát huy giá trị di sản 
văn hóa một cách hữu hiệu đối với hệ thống di sản, di tích này là vấn đề cấp bách đang được 
đặt ra. Để công tác bảo tồn và phát huy giá trị các di tích gắn với khởi nghĩa Lam Sơn ở Lang 
Chánh thực hiện có hiệu quả, rất cần sự nghiên cứu chuyên sâu và chuyên nghiệp. Đặc biệt, 
phải có chương trình điều tra tổng thể, toàn diện và đưa hệ thống di tích này vào công tác bảo vệ 
thường xuyên cũng như hòa vào dòng chảy xã hội, để di tích tồn tại trong cộng đồng dân cư một 
cách bền vững, lâu dài, phục vụ hữu ích sự nghiệp phát triển toàn diện của địa phương. 
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
96 
IMPRINTS OF LAM SON UPRISING IN LANG CHANH DISTRICT 
AND THE ISSUE OF PROMOTING ITS VALUES IN TOURISM 
ACTIVTIES 
Le Thi Thao, Ph.D 
Abstract: Lang Chanh is one of the important areas of Lam Son insurgents during their 
early operation period in the western part of Thanh Hoa province. Here, Lam Son insurgents 
spent the hardest time fighting Ming troops. With the ingenious leadership of national hero Le 
Loi, the uprising force was protected safely and strongly grew up. Imprints of Lam Son 
uprising were deeply preserved in the folk consciousness and became Lang Chanh district’s 
unique relic system which can be promoted in tourism activities. 
Key words: Lam Son uprising, promoting the values, tourism activities 
Người phản biện: PGS.TS. Trần Văn Thức (ngày nhận bài 08/11/2018; ngày gửi phản biện 
09/11/2018; ngày duyệt đăng 05/01/2019).