Chủ đề cải cách thôn quê – Nhìn từ góc độ giải pháp thực tiễn của nhóm tự lực văn đoàn trên báo Phong hóa, ngày nay

rên mặt báo, có tác động 
rất lớn đến cảm xúc của độc giả.
Trên các trang báo Ngày nay, với thể loại 
Tin, chủ yếu là những tin tức về tình hình đóng 
góp của dân chúng, doanh nghiệp cho Hội 
Ánh Sáng, một độc giả kí “Vô Danh” từ Quy 
Nhơn gửi hai đồng về giúp quỹ hội. Hội tổ chức 
một cuộc đấu quyền lấy tiền làm việc nghĩa, võ 
sĩ Mai Thanh Ngọ mang đến tặng 5 đồng “để 
mua gạo phát chẩn cho dân quê bị lụt. 5 đồng 
đó cũng lớn bằng số tiền ông Thống sứ Châtel 
tặng cho hội. Chủ hiệu may Tân Mỹ ở phố Bờ 
Hồ xin trích 5% số tiền bán hàng lẻ trong hai 
tháng để “biếu anh em bị lụt và Hội Ánh Sáng”. 
Trong số báo 83 (ngày 3/10/1937), tờ báo loan 
tin nhận được 25 đồng của một vị ẩn danh, do 
“Sư cụ chùa Quán Sứ” đem tới. Nhà hảo tâm 
này đến chùa nhờ cúng “làm chay” cho cha mẹ, 
sư cụ đã khuyên đem tiền giúp một công cuộc 
từ thiện và họ đã chọn Hội Ánh Sáng. Tuần sau, 
sư cụ lại đưa thêm 50 đồng, cũng do một tín 
chủ ẩn danh tặng Hội, bỏ việc “làm chay” để 
góp quỹ từ thiện. Một hội thể thao, Tổng cuộc 
Vận động Bắc Kỳ đã tổ chức một ngày thao 
diễn với các môn bóng rổ, bóng tròn, một nửa 
số tiền thu được đem cho Ban Từ thiện Hội Ánh 
Sáng mua gạo giúp đồng bào bị nạn lụt. 
3. Mong muốn thay đổi toàn diện xã hội cũ
Khái Hưng kết luận bài tường thuật Buổi 
họp đầu tiên của Ánh sáng bằng một ý kiến 
giải đáp một câu hỏi của Nhất Linh nêu trong 
bài diễn thuyết đầu: “Có thể thay đổi khác hẳn 
trước được! Chúng ta đều tin chắc như thế!” (4).
Thay đổi “khác hẳn trước” cũng như châm 
ngôn Cải Cách, đều phù hợp với chủ trương 
của Tự lực văn đoàn. Từ lúc đầu họ đã nói 
muốn thay đổi văn chương, nghệ thuật. Họ 
đã đưa ra những đề nghị thay đổi phong tục, 
tập quán trong gia đình của người Việt. Họ cổ 
động thay đổi y phục với các kiểu áo của Họa 
sĩ Cát Tường. Họ đóng góp cho việc thay đổi tư 
tưởng giới thanh niên với Mười điều tâm niệm 
của Hoàng Đạo. Báo Ngày nay cũng công khai 
bày tỏ ý kiến về các vấn đề chính trị đương 
thời. Họ bác bỏ đề nghị áp dụng lại bản Hiệp 
định năm 1884, Pháp trả lại quyền cai trị Bắc 
Kỳ cho Triều đình Huế. Cần phản đối đề nghị 
đó vì ai cũng biết rằng giới quan lại của nhà 
Nguyễn lúc đó còn rất lạc hậu, họ sẽ cai trị theo 
lối chuyên chế hơn cả chế độ thuộc địa. Hà Nội 
là một nhượng địa cho Pháp cho nên được áp 
dụng một số luật của Pháp, còn tốt hơn luật 
của Triều đình Huế. 
Phong trào Nhà Ánh Sáng không phải chỉ 
nhắm vào mục đích xây cất nhà rẻ tiền, như 
trong điều lệ của họ, mà còn nuôi những tham 
vọng lớn hơn. Trong bài diễn thuyết của Nhất 
Linh ở Hải Phòng ngày 13/1/1938, ông đã nói 
đến viễn tượng xây dựng những “thôn Ánh 
Sáng” để cải thiện toàn thể xã hội nông thôn 
Việt Nam. Trong các thôn đó, các “ủy viên Ánh 
Sáng sẽ đến dân ở trong thôn, hàng tuần tổ 
chức các cuộc nói chuyện thân thiện và có ích, 
những cuộc vui giải trí. Mỗi ủy viên sẽ nhận lấy 
một gia đình và đi lại thăm nom họ, dạy bảo 
họ như một người bạn thân”. Ông cho thấy 
Số 23 - Tháng 3 - 201848
NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA
mục đích của phong trào này không phải chỉ 
là để xây nhà: “Làm nhà không, không đủ, các 
ủy viên Ánh Sáng sẽ phải là những người bạn 
thân để mãi mãi dìu dắt đám dân nghèo ra khỏi 
nơi tối tăm”(5). Chúng ta thấy Nhất Linh có cả 
một chương trình cải cách xã hội, chứ không 
phải chỉ xây dựng các thôn Nhà Ánh Sáng.
Nhất Linh vẽ ra triển vọng một thời kỳ 
“Thay đổi toàn diện xã hội cũ” theo “cảnh đời 
mẫu trong các thôn trại Ánh Sáng.” Ông nhấn 
mạnh, “sự thực hiện mục đích của Đoàn đã lan 
ra ngoài phạm vi của đoàn, của chi đoàn ở các 
tỉnh, các huyện và tràn về tới các làng quê
Đến lúc đó, cái xã hội cũ của ta đây sẽ hoàn 
toàn biến thành một xã hội mới, một Xã hội 
Ánh Sáng” (5).
Nhìn lại các ý tưởng mà Nhất Linh nêu ra 
như trên, chúng ta thấy ước vọng của ông và 
cả nhóm Tự lực văn đoàn là tiến tới một phong 
trào cải cách cả xã hội, bắt đầu bằng hoạt động 
của Hội Ánh Sáng. Tham vọng này không khác 
gì chương trình một đảng chính trị hay một tổ 
chức cải cách xã hội; nó giải thích sự dấn thân 
của Tự lực văn đoàn vào các đảng chính trị 
quốc gia sau này. 
Ý tưởng Nhà Ánh sáng thực sự rất tiến bộ 
trong thời điểm đó. Tuy nhiên, đây cũng chỉ 
là ý tưởng của các nhà văn, nhà báo - những 
người không nắm quyền lực chính trị và quyền 
lực kinh tế trong xã hội – thì khi thực hiện sẽ 
rất khó khăn và nếu có thực hiện được nhờ sự 
chung tay góp sức của toàn xã hội thì cũng 
không thể lâu dài. Chính vì vậy, nhiều người 
đã cho rằng, phong trào cải cách xã hội của Tự 
lực văn đoàn khởi xướng là cải lương, là không 
tưởng trong thời điểm đó. Liên tưởng tới chính 
sách Nhà xã hội mà Đảng và Nhà nước ta chủ 
trương hiện nay, hoặc chính sách xóa đói giảm 
nghèo, chương trình xây dựng nông thôn 
mới, mới thấy hết được sự ưu việt của chế 
độ ta hiện nay. 
Một ý tưởng cải cách xã hội khác của Tự lực 
văn đoàn là nâng cao vai trò của nữ giới. Tự 
Lực Văn Đoàn đã đưa ra chủ trương nâng cao 
địa vị phụ nữ trong gia đình và xã hội và thể 
hiện ý tưởng này trong các tác phẩm báo chí. 
Hội Ánh Sáng thể hiện chủ trương đó trên một 
bình diện rộng hơn. Trong buổi ra mắt Hội Ánh 
Sáng ở Hải Phòng ngày 13 tháng giêng năm 
1938, bà Nguyễn Thị Phú đã đọc một bài diễn 
văn nói về hoạt động xã hội “đưa đường chị em 
đến sự giải phóng”. Bà cổ động: “Các bạn nên 
ra ngoài xã hội, cùng các bạn trai gánh vác lấy 
công việc chung Các chị em nghèo kém hiện 
nay đương chìm đắm trong tối tăm, sẽ được 
các bạn săn sóc thân yêu đến và gia đình các 
bạn nghèo đó, trong các thôn trại Ánh Sáng, 
sau đây sẽ là gia đình thứ hai của các bạn” (8). 
Cuộc diễn thuyết ở Hải Phòng này đã lôi kéo 
được hơn một ngàn người tham dự bên trong 
Nhà Hát Lớn và nhiều người đứng ngoài. 
Trong bài tường thuật, Tứ Ly (Hoàng Đạo) 
kể: “Mấy ngàn người đứng bên ngoài, trong 
gió lạnh, vẫn kiên nhẫn nghe các bài diễn 
thuyết đến gần nửa đêm. Vào lúc cuối, khi 
các hướng đạo sinh cất lời hát, “Giờ đây anh 
em đứng lên” thì cả rạp “cất tiếng ầm lên để 
hưởng ứng” và đưa tay lên “chào nhau theo lối 
Ánh Sáng” (7). Lối chào Ánh Sáng đã được phát 
động cho thấy nhóm Tự Lực Văn Đoàn muốn 
gây một phong trào xã hội. Trên báo Ngày nay 
số 92, ngày 2/1/1938, trang 8 có mô tả các cách 
chào này, với hình vẽ: “Giơ bàn tay lên và xòe 
thật rộng năm ngón tay như hình mặt trời và 
năm tia sáng (in nghiêng trong nguyên văn). 
Lối chào thường: giơ bàn tay ngang tai. Chào 
ủng hộ: giơ hẳn bàn tay lên cao (lúc đông 
người)”. Dùng một lối chào riêng là một cử chỉ 
cốt bày tỏ thái độ dấn thân và ý muốn tham 
dự vào một phong trào xã hội. Vào những năm 
sau 1945, khi cả xã hội Việt Nam chuyển mình 
với phong trào đòi độc lập, thoát khỏi ách đô 
hộ của quân phiệt Nhật và thực dân Pháp, các 
thành viên trong Tự lực văn đoàn muốn gây 
một phong trào xã hội sâu rộng, mặc dù trong 
thời gian đó họ không theo chủ trương một 
đảng chính trị nào.
4. Huy động sức mạnh của một dân tộc
Tuy theo đuổi viễn tượng một cuộc cách 
mạng xã hội, hoạt động đầu tiên của Hội Ánh 
Sáng được nêu lên chỉ khiêm tốn là bài trừ 
những (căn) nhà tối tăm bẩn thỉu, có hại cho 
người ở về phương diện vệ sinh và tinh thần. 
Trên báo Ngày nay, Hoàng Đạo đã viết những 
bài trong mục “Bùn lầy nước đọng” để báo 
49Số 23 - Tháng 3 - 2018
VĂN HÓA CẬN - HIỆN ĐẠI
NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA
động công chúng về nếp sống nghèo khổ 
và lạc hậu ở thôn quê. Ông mô tả một làng, 
tiêu biểu cho cả xã hội nước ta: “Đây, những 
lũy tre xanh cao vót ngăn cản hết gió mát ở 
cánh đồng lại; kia, những ao chuôm nước đen 
màu bùn là nơi tắm gội, rửa ráy, giặt rũ của 
thôn dân; rải rác trong những mẩu vườn con, 
đầy rác, là những mái nhà tranh lụp xụp, ẩm 
thấp, bên cạnh những chuồng lợn hôi hám 
Nhưng nếu chúng ta bước vào những ngôi nhà 
ngói ấy, ta sẽ lại thất vọng một thứ mùi hôi 
mốc xông lên chẹn lấy cổ; một thứ không khí 
lạnh, ẩm bao bọc lấy người Những buồng ở 
thì bé nhỏ như một cái hang, tối om và thấp lè 
tè: Sống ở trong ấy hẳn là có cảm tưởng sống 
trong một gian ngục. Thà rằng nằm trong gian 
nhà tranh còn hơn”(3).
“Song đến gian nhà tranh ta cũng không 
thấy hơn. Những buồng cũng tối om như 
một cái hang, nếu không trống trải như một 
cái quán; những gian nhà như vậy, mùa đông 
gió lùa vào chắc là lạnh cắt ruột ” (3). Hoàng 
Đạo cũng bác bỏ ý kiến cho là vì nghèo quá 
nên người dân quê mới sống trong những căn 
nhà như thế. Ông nêu thí dụ dân nghèo Nhật 
Bản vẫn sống trong “ngăn nắp, sạch sẽ, nhiều 
khi còn lại có vẻ mỹ thuật nữa”; trái lại “bên 
Tàu những nhà giàu có chăng nữa nhà cửa 
cũng vẫn bẩn thỉu, hôi hám”. Ông nhắc lại câu 
phương ngôn “Đói cho sạch, rách cho thơm” 
để chứng tỏ người Việt Nam vẫn có ý thức về 
vấn đề này.Với những bài như trên, cổ động 
cho việc cải tổ gia cư, báo Ngày nay đã dành 
mỗi tuần một hai trang (trên tờ báo thường 16 
trang) cho hoạt động của Hội Ánh Sáng. Nhà 
báo Phạm Văn Bính là người hoạt động mạnh 
nhất trong việc thành lập Hội Ánh Sáng, đóng 
vai Thư ký Ủy ban lâm thời rồi làm Thư ký khi 
Hội thành lập. Ông đi các nơi mời người gia 
nhập hội. Trong bài diễn văn kể trên, ông nêu 
ra mục tiêu cụ thể của Hội là xây dựng những 
ngôi nhà kiểu mẫu trong các xóm thợ thuyền 
và các làng quê. Hơn nữa, Hội còn muốn làm 
công việc “giáo dục” đồng bào, như “bảo cách 
cho dân quê đào những giếng nước sạch sẽ 
theo lối khoa học, đắp những đường đi rộng 
rãi, thẳng thắn và sẻ những rãnh để nước bẩn 
có chỗ thoát”. Bốn mục tiêu của Hội có thể tóm 
tắt như sau:
1. Bài trừ những nhà tối tăm, có hại về vệ sinh.
2. Khuyến khích làm ngôi nhà đẹp sạch sẽ, 
bằng nhiều nguồn vốn, trợ cấp của Chính phủ 
và đóng góp của các nhà hảo tâm. Bảo cách 
cho dân quê đắp đường đi, đào giếng nước, xẻ 
thùng rãnh hôi hám có lối thoát.
3. Cổ động, truyền bá cho mọi người, nhất 
là đàn bà trông nom việc gia đình, cho các chủ 
nhà ăn ở ngăn nắp sạch sẽ, vệ sinh.
4. Bằng nhiều cách để giúp đỡ các gia đình 
nghèo “đang ở trong nhà hang tối” có nhà 
sáng sủa hơn.
Phạm Văn Bính nói, “Chúng tôi đã trông 
thấy một cái chương trình man mác, không 
phải sức một bọn người có thể làm nổi mà cần 
phải dùng hết sinh lực của một dân tộc mới 
mong có kết quả hoàn mỹ” (1). Những ý kiến 
trên được cổ động từ thập niên 1930 phản ảnh 
ý thức xã hội, tinh thần dấn thân và óc thực 
tế của những người chủ trương Tự lực văn 
đoàn. Trong bài diễn văn trên, Phạm Văn Bính 
cũng nhấn mạnh đến giới lao động: “Chúng 
tôi nhận rằng vấn đề nhà cửa của anh em 
thợ thuyền là một vấn đề rất cần kíp” và ông 
trình bày viễn ảnh “Hội Ánh Sáng dựng một 
làng thợ thuyền, trong đó có đủ cả vườn cho 
trẻ em chơi, nhà hội họp, đọc sách, xem báo, 
chỗ cho thuốc, chỗ tắm rửa, vân vân”. Ông nêu 
lên dự án làm những ngôi nhà rẻ tiền, “mỗi nếp 
nhà như thế có thể đủ cả bếp nước, sẽ tốn vào 
khoảng bảy chục đến một trăm bạc”. Hội Ánh 
Sáng sẽ cho thuê các căn nhà đó với “một giá 
rẻ, tùy theo từng hạng chủ nhà một” (1).
Đối với dân trong các làng quê, Hội Ánh 
Sáng khẳng định: “Dân quê là phần tử cốt yếu 
của nước chúng tôi. Chúng tôi sẽ khuyến khích 
họ đào giếng theo lối khoa học để có nước 
trong sạch mà uống Còn nhiều việc khác 
như làm đường rộng rãi, thẳng thắn, khai rãnh, 
làm cống, chúng tôi sẽ tùy sức mà giúp họ dần 
dần” (3).
Giống như các phong trào thanh niên hoạt 
động xã hội sau này, trong Phong trào Ánh 
Sáng cũng xuất hiện những bài hát, bài đồng 
ca để tác động giới trẻ. Báo Ngày nay số 73 đã 
in bài hát do Thế Lữ soạn lời dựa theo giai điệu 
bài La Badge của hướng đạo sinh Pháp:
Số 23 - Tháng 3 - 201850
NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA
Trong báo Ngày nay số 75, Thế Lữ soạn lời 
một bài ca Ánh Sáng, theo điệu Mãi Tạp Hóa. 
Các tác giả của Tự lực văn đoàn đã biết vận 
dụng các phương tiện truyền thông trong thời 
đại của họ trong dự án cải tạo xã hội. Họ đã 
nhìn thấy triển vọng lớn nếu tác động được 
giới thanh niên tham gia vào phong trào nhằm 
thay đổi xã hội này. Vì vậy, ngay từ khi thành 
lập, họ đã được các đoàn hướng đạo hợp tác. 
Với phương pháp vận động mới mẻ, Hội Ánh 
Sáng đã gây quỹ bằng cách đưa các thanh 
niên, thiếu nữ gọi là “ủy viên Ánh Sáng” và “các 
nàng tiên Ánh Sáng” đi lạc quyên khắp thành 
phố Hà Nội. Một “Ngày Ánh Sáng” ở Hà Nội đã 
mời thêm được 2352 người gia nhập hội, với 
tiền thu được 1221 đồng.
Trong nỗ lực kiến tạo một xã hội mới với 
một văn hóa mới, bằng các hoạt động xã hội 
cụ thể, nhóm Tự lực văn đoàn đã thể hiện mục 
đích đó một cách công khai vào trong các tác 
phẩm báo chí, văn học, nhất là các tiểu thuyết 
đăng trên báo Phong hóa - Ngày nay. Trong 
một số chủ đề xã hội và nghệ thuật mà Tự lực 
văn đoàn theo đuổi thì chủ đề cải cách thôn 
quê là một chủ đề chính, được thể hiện thông 
qua các bài báo, qua các nhân vật trong truyện 
ngắn, trong tiểu thuyết được đăng trên báo 
Phong hóa - Ngày nay.
Trong xã hội lúc bấy giờ, thậm chí đến tận 
ngày nay, có không ít nhà nghiên cứu, khi 
nghiên cứu về chủ đề cải cách thôn quê của 
nhóm Tự lực văn đoàn, đã nhận định rằng, đó 
là chương trình mang tính cải lương, không 
tưởng. Thậm chí, có ý kiến phê phán nặng nề, 
cho rằng Tự lực văn đoàn đã bị lợi dụng để 
“đánh lạc hướng quần chúng”. Tuy nhiên, cũng 
không ít nhà nghiên cứu đã cho rằng, nếu lược 
bỏ đi yếu tố lịch sử, yếu tố chính trịcủa xã 
hội lúc đó, chủ đề cải cách thôn quê của Tự lực 
văn đoàn là rất mới và mang tính thời sự rất 
cao vào chính thời điểm đó. 
Chính vì vậy, nghiên cứu báo Phong hóa 
-Ngày nay để tìm ra được những cái hay, cái 
đẹp trong tư tưởng xây dựng nông thôn của 
nhóm Tự lực văn đoàn là việc làm có ý nghĩa 
thực tiễn trong bối cảnh hiện nay, khi Đảng, 
Nhà nước đang thực hiện chính sách xây 
dựng nông thôn mới và báo chí đang được 
“lĩnh ấn tiên phong” trong việc tuyên truyền 
chủ trương quốc gia về xây dựng nông thôn 
mới. Đồng thời, việc rút ra những bài học kinh 
nghiệm nghề nghiệp báo chí từ những tác 
phẩm báo chí của Tự lực văn đoàn cũng là việc 
làm hữu ích và cần thiết cho những người làm 
nghề báo chí.
N.V.P
(ThS., Khoa Viết văn - Báo chí, ĐHVH HN)
Tài liệu tham khảo
1. Phạm Văn Bính (1937), Mục đích và chương 
trình Hội Ánh Sáng, báo Ngày nay, số 75, 5/9/1937.
2. Cùng các bạn thanh niên ở Hải Phòng, báo 
Ngày nay, số 91, 26/12/1937.
3. Hoàng Đạo,(1937), Bùn lầy nước đọng – 
Vấn đề giáo dục dân quê, báo Ngày nay, số 62, 
6/6/1937.
4. Khái Hưng, (1937), Buổi họp đầu tiên của ánh 
sáng, báo Ngày nay, số 73, ra ngày 22/8/1937.
5. Nhất Linh (1938), Bài diễn văn về xây dựng 
Nhà Ánh Sáng, báo Ngày nay, số 94, ra ngày 
16/1/1938.
6. Nhị Linh (1938), Tiệc trà ánh sáng, báo Ngày 
nay, số 95, ra ngày 23/01/1938.
7. Tứ Ly (1938), Ánh sáng ở Hải Phòng, báo 
Ngày nay, số 95, ra ngày 23/1/1938.
8. Nguyễn Thị Phú (1938), Công cuộc xã hội, 
báo Ngày nay, số 95, ra ngày 23/1/1938.
Ngày nhận bài: 12 - 12 - 2017
Ngày phản biện, đánh giá: 15 - 3 - 2018
Ngày chấp nhận đăng: 25 - 3 - 2018