Tư tưởng về tự do trong tác phẩm “Trốn thoát tự do” của Erich Fromm

sự xác quyết tính duy nhất của cá nhân” [1;291].
Theo đó, Fromm cho rằng, con người sinh ra là bình đẳng, song do một số nhân tố chi phối mà có
sự khác biệt nhau: Yếu tố thừa hưởng từ tâm sinh lí, tinh thần. Sự phát triển bản ngã thực chất là
sự phát triển một cách có hệ thống, qua đó biểu lộ cốt cách riêng của mỗi cá nhân.
Con người hiện đại tuy đã được giải thoát khỏi những trói buộc của xã hội tiền chủ nghĩa
cá nhân, nhưng lại không có được tự do theo nghĩa tích cực, không có sự biểu lộ những tiềm năng
trí tuệ, cảm xúc. Tự do mang lại cho con người sự độc lập khiến họ lạc lõng và vì thế, họ trở nên
hoang mang và bất lực. Nỗi cô đơn, sợ hãi khiến con người không thể chịu đựng thêm được nữa.
Không thể tiếp tục chịu đựng gánh nặng của tự do “được giải thoát”, buộc lòng con người phải đối
mặt hoặc là với cuộc chạy trốn khỏi gánh nặng tự do hoặc tiến tới tự do đích thực dựa trên nền tảng
độc lập và cá nhân con người.
2.2.2. Tính tất yếu của việc trốn thoát tự do và những khuynh hướng của nó
Từ những phân tích về tâm lí, Fromm cho rằng lúc con người cô độc cảm thấy sống trong
tình trạng bất an, lúc ấy hắn chỉ nghĩ đến những đường chạy trốn: “Nỗi cô đơn, sợ hãi, và bị bỏ
lại trong hoang mang khiến con người không thể chịu đựng thêm nữa. Họ không thể tiếp tục chịu
đựng gánh nặng của tự do “được giải thoát”; họ phải cố thoát ra khỏi tự do hay ít ra có thể tiến
đến tự do đích thực từ tự do tiêu cực” [1;151]. Chẳng hạn, khi còn nhỏ, con người được sống trong
một trạng thái tâm hồn tương đối thanh bình; nhưng khi lớn lên, lúc bước vào cuộc sống và đi làm
nuôi thân, lúc đã ý thức rằng mình là người, họ phải đối mặt với đời và cảm thấy bơ vơ, họ cảm
thấy cuộc đời đứng bên ngoài họ. Con người cảm thấy cô đơn và hoàn toàn bất lực; không thể chịu
67
Ngô Bích Đào
đựng được nữa; họ chạy trốn.
Đường chạy trốn mở ra nhiều lối nhưng tựu trung, có hai đường chính; một đường đưa đến
sự sống và một đường đưa đến sự chết (chết trong tâm hồn hoặc thể xác). Nếu may mắn đi vào con
đường đi đến sự sống thì con người sẽ tìm đến chân trời tự do thực sự; tự nối liền bản thân mình
với cuộc đời trong tình yêu, tình thương, trong việc làm, trong những khả năng trí thức sáng tạo,
trong sự bày tỏ chân thành, thể hiện đời sống nội tâm. Như thế, con người trở thành một với người
đời, thiên nhiên và với cả chính mình; con người sống điều hoà thanh bình với tâm hồn mình và
tâm hồn rộng lớn của vũ trụ; họ cảm thấy sống với mọi người mà vẫn giữ được sự độc lập và sự
nguyên vẹn của cá tính bản ngã. Nếu chẳng may con người đi vào con đường đưa đến sự chết thì
anh ta sẽ rơi thụt lùi lại đằng sau, đánh mất tự do và để khỏi đau khổ cô đơn, con người dần đánh
mất tâm hồn bằng cách thụ động đua chen vào cuộc đời; con đường thứ hai này không thể nào đưa
họ đến tự do và cũng không thể nào nối liền tâm hồn họ với tâm hồn rộng lớn của đời sống; trong
một lúc sợ hãi, họ không thể chịu đựng nổi và chạy trốn; bất cứ sự chạy trốn nào cũng đều mang
tính chất bắt buộc và tính chất rõ ràng nhất của sự chạy trốn là sự đầu hàng của cá tính và sự đánh
mất trạng thái nguyên vẹn của tâm hồn. Con đường thứ hai nhất định không thể nào đưa con người
đến trạng thái thanh bình tâm hồn, hạnh phúc nội tâm và sự chân thực, tích cực; nó đưa đến tất cả
những hiện tượng thần kinh suy nhược, thác loạn, điên loạn, mất thăng bằng trí não. Đi vào cuộc
sống, con người có những cử chỉ hành động như một cái xác không hồn và những phản ứng, thái
độ của anh ta luôn chỉ là những phản ứng máy móc, tự động, bắt buộc. Con người đó trở thành
tổng số của những thói quen; tinh thần sáng tạo bị bóp chết từ trong trứng.
Hai hình thức chạy trốn dễ thấy là: Tranh đấu cho sự đầu hàng và tranh đấu cho được sự
thống trị. Khuynh hướng thứ nhất, trong danh từ tâm lí học mang tên là “masochistic”, nghĩa là tự
mình gây khổ cho mình, thích gây khổ cho chính mình; khuynh hướng thứ hai, gọi là “sadistic”,
nghĩa là gây khổ cho người khác. Cả hai khuynh hướng này đều xuất phát từ nỗi cô độc cùng cực,
sự bơ vơ, ngạt thở của con người.
Fromm đưa ra một số cơ chế đào thoát tự do:
(1) Cơ chế độc tài, tính chất phá hoại và sự tuân thủ máy móc
Cơ chế đào thoát thứ nhất (chế độ độc tài) là khuynh hướng “từ bỏ sự độc lập bản thể cá
nhân và gắn kết bản ngã mình với người hoặc sự vật nào đó bên ngoài để có được sức mạnh mà cá
nhân đang thiếu” [1;159] với những hình thức biểu hiện là khổ dâm và ác dâm. Tác giả cho rằng,
cả hai biểu hiện đều là sự giải thoát khỏi tình trạng cô đơn không chịu nổi, là kết quả của một nhu
cầu cơ bản xuất phát từ việc không có khả năng chịu đựng nỗi cô đơn và yếu đuối của cá nhân con
người. Chúng gắn bó mật thiết với nhau, tuy nhiên, “trong cả hai trường hợp, tính toàn vẹn của bản
ngã cá nhân đều bị đánh mất. . . chân tính và tự do đều mất đi” [1;177]. Ở trường hợp thứ nhất, cá
nhân hòa mình vào một quyền uy nào đó bên ngoài, do đó, họ đánh mất bản thân; ở trường hợp
thứ hai, cá nhân khuếch trương bản thân bằng việc biến kẻ khác thành một phần của chính mình
và do đó, họ có được sức mạnh đang thiếu với tư cách một bản ngã độc lập.
Cơ chế đào thoát thứ hai (tính chất phá hoại) nhắm đến việc loại trừ đối tượng, và “tính ác
dâm nhắm đến việc hợp nhất đối tượng; tính phá hoại nhắm đến việc thủ tiêu nó. Tính tàn bạo có
khuynh hướng kiên định tình trạng nhỏ nhoi của cá nhân bằng việc thống trị kẻ khác” [1;198-199].
Tính chất phá hoại không biểu hiện ở sự “chống đối hợp lí trí” hay sự “phản ứng lại” mà là khuynh
hướng kéo dài triền miên bên trong con người, chờ dịp bộc phát. Fromm cũng cho rằng, trên thực
tế, không có cái gì không bị lợi dụng như là sự thừa nhận của tính tàn phá xuất hiện ở mọi nơi, bằng
68
Tư tưởng về tự do trong tác phẩm Trốn thoát tự do của Erich Fromm
nhiều cách khác nhau. Tình yêu, trách nhiệm, lương tâm, lòng yêu nước đã và đang bị lợi dụng để
che đậy sự hủy diệt đồng loại hay chính bản thân con người. Tuy nhiên, khuynh hướng phá hoại
cũng xuất hiện ở một dạng khác, đó là những khuynh hướng xuất phát từ một thực tế đặc biệt, như
là phản ứng trước sự tấn công xâm hại đến tính mạng và sức khỏe của mình hay của người khác,
đến những lí tưởng mà bản thân con người theo đuổi. Tất cả sự tàn phá ấy có nguồn gốc từ “nỗi cô
đơn và việc bị kìm hãm khả năng phát triển cá nhân” [1;204]. Đây là đặc tính song hành tự nhiên
và thiết yếu trong việc quyết định đời sống con người.
Cơ chế thứ ba (sự tuân thủ máy móc), theo tác giả, là giải pháp quan trọng nhất về mặt xã
hội, là giải pháp mà phần lớn các cá nhân bình thường đều tìm thấy trong xã hội hiện đại. Trong
cơ chế này, “cá nhân không còn là chính mình nữa; hắn hoàn toàn mô phỏng theo dạng tính cách
mà những kiểu mẫu văn hóa mang lại cho hắn” [1;205]. Nhờ quá trình mô phỏng này, mỗi người
trở nên giống mọi người và giống con người mà họ chờ đợi, sự khác nhau giữa cái “tôi” và cái “thế
giới” (cái ta) bị mất đi. Fromm lí giải cơ chế này có thể được coi là một bản năng - bản năng tự vệ
tựa như việc thay đổi màu sắc bởi tác động của ngoại cảnh, môi trường mà một số loài động vật
có được. Tuy nhiên, với cơ chế này, cá nhân hoàn toàn bị mất đi bản ngã, và trở thành một cái máy
trong một tổ hợp những cái máy (con người bị mất bản ngã), do đó, họ sẽ không cảm thấy cô đơn
và lo lắng nữa. From đánh giá, đây là “cái giá phải trả, quá đắt” [1;206]. Nhưng, cá nhân con người
không hoàn toàn có được sự bình an và thanh thản khi đã đánh mất đi bản ngã của chính mình, trao
ý chí của mình cho cộng đồng để được giống với họ, nhà tư tưởng khẳng định: “Sự đánh mất bản
ngã và thay thế nó bằng một bản ngã ngụy tạo khiến cá nhân rơi vào một hoàn cảnh vô cùng bất
an (. . . ). Vì hắn không biết mình là ai, ít ra người khác sẽ biết - nếu hắn làm theo sự chờ đợi của
họ; nếu họ biết, rồi hắn cũng sẽ biết, chỉ cần hắn hiểu được ý của họ” [1;226]. Fromm dường như
tự rơi vào mâu thuẫn khi cá nhân vừa bị mất đi chân tính, vừa tìm thấy chân tính của chính mình
khi tham gia vào cộng đồng xã hội. Thực chất, đây là một quan điểm rất biện chứng của Fromm
khi phân tích mối quan hệ giữa cá nhân và cộng đồng, tuy nhiên, ông lại cực đoan khi cho rằng,
con người sẽ trở thành một cỗ máy khi tham gia vào cộng đồng của chính họ.
(2) Tính độc đoán và tính máy móc
Từ việc phân tích những đặc điểm tâm lí của chủ nghĩa quốc xã và của nền dân chủ hiện đại,
Fromm tiếp tục thảo luận sâu hơn về hai cơ chế chạy trốn tự do: tính độc đoán và tính máy móc.
Theo đó, tính độc đoán tương ứng với hệ tâm lí của chủ nghĩa quốc xã, còn tính máy móc liên quan
đến bối cảnh văn hóa trong nền dân chủ hiện đại. Tác giả đi đến một khẳng định lạc quan rằng,
“chúng ta tin là có một giải đáp tích cực, rằng quá trình phát triển tự do không phải là một cái vòng
luẩn quẩn, con người có thể được tự do nhưng không cô đơn (. . . ). Nói cách khác, tự do đích thực
cốt ở nơi hoạt động tự ý của một nhân cách toàn vẹn hợp nhất” [1;284]. Đây chính là mục đích cao
nhất, mục đích cuối cùng của tác giả khi viết tác phẩm này. Ông đặt ra yêu cầu đối với con người
là trong khi tham gia vào cơ chế máy móc, tức tham gia vào cộng đồng, cần phải làm chủ chính
bản thân để không bị đẩy đến sự cô đơn, tuyệt vọng: “Chỉ khi nào con người làm chủ xã hội và đặt
guồng máy kinh tế dưới những mục tiêu vì hạnh phục và chỉ khi tích cực dự phần vào tiến trình
xã hội, con người mới có thể vượt qua những gì đã xô đẩy mình vào sự tuyệt vọng - nỗi cô đơn và
trạng thái bất lực” [1;304].
Có thể khái quát cơ chế đào thoát tự do như sau: Tính chất nổi bật nhất trong sự chạy trốn
là chạy trốn chính bản thân mình; vì chạy trốn bản thân mình, nên hắn ném mất sự độc lập của bản
thân và tâm hồn hắn, và hắn tìm hết cách đánh chìm bản ngã vào một người khác hoặc một cái gì
khác ở bên ngoài hắn để tìm thấy một sức mạnh bên ngoài mà hắn cảm thấy thiếu thốn. Ý thức
69
Ngô Bích Đào
cắt đứt dây liên lạc nguyên thủy của con người với thế giới bên ngoài, bây giờ ý thức đau đớn và
chạy đi tìm một thứ dây liên lạc khác; nhưng ý thức lại đánh lừa ý thức. Thông qua đó, con người
tự đồng hoá vào một cái gì quan trọng và con người chạy trốn bằng cách bám vào sự quan trọng
ấy; hay ngược lại con người tự đồng hoá với sự yếu đuối, sự nhún nhường, sự nhỏ bé thấp mọn để
chạy trốn vào sự vuốt ve, lòng thương hại của kẻ khác.
2.3. Một vài nhận xét về tư tưởng của Erich Fromm trong tác phẩm “Trốn thoát
tự do”
Từ những nội dung được luận giải xuyên suốt toàn bộ Trốn thoát tự do, Fromm đã thể hiện
một cách tiếp cận mới mẻ và đặc sắc về ý nghĩa của tự do đối với con người hiện đại. Fromm tìm
hiểu tự do với tính cách là bản chất con người, tìm hiểu con người từ môi trường gia đình và chất
lượng các mối tương quan trong gia đình. Coi tự do là yếu tố nền tảng và yêu thương là điều tiên
quyết để một nhân cách phát triển đúng đắn. Phân tâm học, trong lí thuyết của Fromm, không đơn
thuần là việc tìm hiểu con người ở những khía cạnh sinh lí hay phân tâm cổ điển mà tiến tới việc
nhìn con người theo lăng kính hiện sinh và nhân bản. Nếu phân tâm học cổ điển chú trọng tìm
hiểu con người dưới quan điểm phân tích và mổ xẻ tâm thức, cái nhìn hiện sinh về con người đi
tìm hiểu hiện hữu của con người trong những bối cảnh đặc thù để từ đó hiểu con người hơn. Con
người trong quan điểm hiện sinh dường như thoát khỏi sự “ràng buộc” của cơ chế sinh lí, thay vào
đó là những phân tích về tâm tư tình cảm và sự cảm thông cho những nhân cách bị khiếm khuyết.
Chính trong bối cảnh đó mà Fromm đề cao giá trị của tình yêu và tự do trong việc hình thành nhân
cách. Ông cũng ước vọng về một xã hội nơi đó con người bình đẳng, tự do và hết lòng quan tâm
đến nhau. Khi đó con người không còn là những thực thể bị tất định trong sự chi phối của bản năng
nhưng là những chủ thể sở đắc những nhân cách triển nở và chân thành. Đó chính là những giá trị
cao cả, nhân văn mà tư tưởng của Fromm hướng tới trong tác phẩm Trốn thoát tự do.
3. Kết luận
Trốn thoát tự do là một cuốn sách tư tưởng - tâm lí mở. Nó cung cấp cho chúng ta một sự
hiểu biết bắt nguồn từ trong bản chất con người là lí do tại sao trong suốt lịch sử nhân loại, con
người luôn luôn phải đấu tranh để giành lấy tự do cho chính mình, đồng thời, họ cũng luôn phải
đấu tranh để không bị bơ vơ, cô độc trong cuộc sống, trong những mối quan hệ với đồng loại.
Thế chiến II đã qua đi gần một thế kỉ nhưng các đóng góp tư tưởng của Fromm đã và vẫn
để lại dấu ấn rõ rệt trong tư tưởng Đức nói riêng, văn hóa phương Tây nói chung và tác động đến
tư tưởng nhân loại hiện đại. Tác phẩm Trốn thoát tự do của ông luôn được các học giả phương Tây
coi là tác phẩm kinh điển, được trích dẫn và tranh cãi trong các nghiên cứu hiện đại. Việt Nam
đang trong quá trình đổi mới, hội nhập với thế giới, thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất
nước, xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân; phát triển kinh
tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa nhằm đạt mục tiêu xây dựng một xã hội thực sự tự do và
dân chủ cho nhân dân thì việc nghiên cứu, chắt lọc những gì là có ích trong kho tàng văn hóa nhân
loại để phát triển tư duy, làm giàu trí tuệ của mình là điều tất yếu và vô cùng cần thiết. Nhiệm vụ
của chúng ta ngày nay là làm sao cho con người được tự do phát triển, trước hết với tính cách là
một con người cá nhân, không thụ động, máy móc, hướng con người tới tự do, không bị bơ vơ và
cô độc trong một xã hội đang phát triển.
70
Tư tưởng về tự do trong tác phẩm Trốn thoát tự do của Erich Fromm
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Erich Fromm, 2007. Trốn thoát tự do. Bùi Thanh Châu dịch. Nxb Từ điển Bách khoa, Hà Nội.
[2] Jonh Stuart Mill, 2009. Bàn về tự do. Nguyễn Văn Trọng dịch. Nxb Tri thức, Hà Nội.
[3] Lưu Phóng Đồng, 2004. Giáo trình hướng tới thế kỉ 21: Triết học phương Tây hiện đại. NXB
Lí luận Chính trị. Hà Nội.
[4] Nguyễn Hoàng Hải, 2008. Quan điểm về tự do trong bàn về tự do của John Stuart Mill. Luận
văn ThS Triết học, Đại học KHXH&NV, Hà Nội.
[5] PGS.TS. Nguyễn Vũ Hảo, PGS.TS. ĐỗMinh Hợp, 2009. Giáo trình triết học Phương Tây hiện
đại. Khoa Triết học, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia, Hà Nội.
[6] Bernard Morichère & nhóm giáo sư các trường Đại học Pháp, 2010. Triết học phương Tây từ
khởi thủy đến đương đại, Phạm Quang Định biên dịch. Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
[7] Nguyễn Việt Phương, 2010. Giới thiệu sách: Trốn thoát tự do. Tạp chí Triết học, số 4 (227).
[8] 
[9] 
ABSTRACT
The idea of freedom in the work “Escape from freedom” of Erich Fromm
Freedom of man is a positive concept that encourages thought It is presumed that only
humans can experience philosophical reflection and freedom to think is a prerequisite to the
engagement in philosophical thought.
“Escape from Freedom” is a work of Erich Fromm which is extremely insightful and shows
a great sense of humanity and human development of modern society. Fromm’s work encourages
the exploration of ideas about human progress in the history of human thought in general, and of
social psychology - in particular that of politicians.
71