Truyền thuyết và lịch sử trong nghiên cứu văn hóa dân gian

ự tìm tòi, phát hiện khi phương pháp và cung cách nhìn nhận, đánh giá 
còn đứng trên những quan điểm so lệch nhau. Với việc kết hợp các phương pháp nghiên 
cứu folklore học và phương pháp lịch sử - loại hình so sánh, qua mối quan hệ này, 
chúng ta có thể bước đầu đúc kết được một số kết luận hoặc đánh giá nhất định về một 
thể tài văn học, về sự ràng buộc, móc nối có tính tất yếu giữa truyền thuyết dân gian với 
lịch sử. Và từ đấy, sẽ thấy được những đặc trưng mang tính riêng biệt của một nguồn tư 
liệu vốn bị pha tạp hoặc bị che phủ từ lâu. 
 Dân tộc ta có 4000 năm lịch sử dựng nước và giữ nước, làm ăn và đánh giặc, sản 
xuất và chiến đấu. Chiều dài của lịch sử cũng chính là khoảng thời gian cho nhân lên 
một dung lượng khổng lồ của nhiều nguồn truyện kể dân gian khác nhau mà lâu nay, 
chúng ta đã gọi nó với thuật ngữ khoa học chung là truyền thuyết (Soge). Đó cũng chính 
là một trong những thể loại văn học dân gian có độ tuổi sinh tồn dài nhất trong lịch sử 
văn hóa dân tộc3. 
 Xem xét mối quan hệ truyền thuyết - lịch sử, theo nguyên tắc minh giải điển 
hình, có thể xử lý bằng một ví dụ tiêu biểu nhất. 
 Đã có cả một hệ thống truyền thuyết về người anh hùng làng Gióng từ nhiều 
nghìn năm nay được lưu truyền ở dải đất rộng lớn vùng Trung châu Bắc Bộ và được 
quy tụ đặc sắc, sinh động trong hội Gióng dịp 9 - 4 âm lịch hằng năm4. Nhìn tạt sang 
chính sử sẽ thấy, nhiều bộ sử cũ thời phong kiến đã chép lại sự kiện chống ngoại xâm từ 
buổi đầu dựng nước và giữ nước trong truyền thuyết. Thế kỷ XV (1472 đời Hồng Đức) 
tiến sĩ Nguyễn Cố đã khá trung thành với dân gian và đưa truyện Thánh Gióng vào bản 
Hùng Vương ngọc phả. Tiếp đó là các cốt truyện được kể lại trong Lĩnh Nam chích quái 
của Vũ Quỳnh và Kiều Phú, và Đại Việt sử ký toàn thư của Ngô Sĩ Liên. Lâu nay, nhiều 
nhà nghiên cứu đã tìm hiểu và đi đến cho rằng Thánh Gióng ở đây là một nhân vật thần 
thoại. Trong khi đó thì khá nhiều tình tiết trong truyện đã được các nhà sử học, khảo cổ 
học, văn hóa học dân gian kết luận là có gắn với lịch sử. Hình ảnh ngựa sắt, áo giáp sắt, 
gậy sắt trong truyền thuyết đã bắt gặp những hồi ức câm lặng được đào lên từ lòng đất: 
nhiều di chỉ khảo cổ tìm thấy những hợp chất có chứa quặng sắt và đồ sắt trong tầng văn 
hóa. Tại gò Chiền Vậy, các nhà khảo cổ đã tìm thấy nhiều công cụ bằng sắt có niên đại 
C - 14 là 2.350 ± 100 năm cách ngày nay (tính từ 1950), tức khoảng 400 năm trước 
Công nguyên5. Như vậy, phải chăng thời gian mà truyền thuyết nói là “đời Hùng Vương 
thứ 6” muộn nhất cũng nằm vào khoảng thời gian này. Có thể nghĩ rằng, Thánh Gióng 
là một con người bằng xương bằng thịt, có đức có tài đã lãnh đạo tập thể nhân dân đứng 
3 Xem Bùi Quang Thanh, Về một thể loại văn học dân gian, Tạp chí Văn học, số 4 - 1979. 
4 Xem Cao Huy Đỉnh (1969), Người anh hùng làng Gióng, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 
5 Xem Hùng Vương dựng nước, tập 4, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1974, tr 200. 
 77 
 TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU 
lên đánh giặc, mở ra “một trang sử oanh liệt chống ngoại xâm trong đó nổi bật chiến 
công của con em người dân thường”6. Hoặc cũng có thể nghĩ rằng, Thánh Gióng là hiện 
thân cho những con người thật, vì nước hy sinh, được kỳ diệu hóa thành người anh hùng 
khổng lồ và được nhào nặn trong mối quan hệ giữa các nhân vật trong thần thoại. 
 Cứ lần mạch giữa lịch sử và truyền thuyết sẽ thấy, nếu dùng một phép đối chiếu 
và so sánh thông thường, chúng ta cũng nhận thấy rằng có 4000 năm lịch sử thì cũng có 
4000 năm sinh tồn của truyện kể dân gian. Cùng với những trình độ khác nhau về nhận 
thức, tình cảm và nhu cầu thẩm mỹ, những con người làm ra lịch sử đã dần dần có những 
cảm nhận tự nhiên ghi nhận một cách trung thành bộ mặt của thời đại, bộ mặt của lịch sử 
xã hội theo cung cách suy nghĩ riêng của mình, và phải thấy rằng chỉ với một dân tộc có 
truyền thống văn hóa, có bản lĩnh văn hóa thì mới có được sự ghi nhận về lịch sử bền dai 
như thế. Mà ở đó: “Tư duy lịch sử và tư duy nghệ thuật, chân thực lịch sử và chân thực 
nghệ thuật” đã được “kết hợp một cách hài hòa, tự nhiên và bền vững”7. 
 Trở lại quá khứ của dân tộc, các nguồn tư liệu đã cho phép khẳng định: Có một 
thời đại đã đậm đà trong truyền thuyết và nguyên hình trong lịch sử. Với nền văn minh 
đến độ nảy mầm, nhiều biểu hiện của văn hóa truyền thống cũng bắt đầu phôi thai và 
dần dần rạng rỡ. Rồi kéo suốt chiều dọc lịch sử, từ thời đại Hùng Vương đến thời đại 
Hồ Chí Minh, truyền thuyết dân gian ngày một nở rộ, ngày một phong phú và được 
nhân lên theo chiều dày của các hiện tượng trong lịch sử. Nếu bám theo cái trục là sự 
thật lịch sử, lấy truyền thuyết để minh giải, chúng ta sẽ nhận ra những hệ thống truyền 
thuyết tương xứng với từng giai đoạn lịch sử của dân tộc: 
 - Truyền thuyết lịch sử về thời đại vua Hùng. 
 - Truyền thuyết lịch sử về mười thế kỷ chống ngoại xâm phương Bắc. 
 - Truyền thuyết lịch sử về năm thế kỷ xây dựng và bảo vệ quốc gia phong kiến 
độc lập. 
 - Truyền thuyết lịch sử về giai đoạn cuối cùng (ba thế kỷ) của Nhà nước phong 
kiến Việt Nam. 
 - Truyền thuyết lịch sử thời kỳ chống Pháp xâm lược (từ 1858 đến 1945). 
 - Truyền thuyết lịch sử thời đại Hồ Chí Minh (1945 đến nay). 
 Bằng các hệ thống truyền thuyết đó, đối sánh với lịch sử chúng ta sẽ ghi nhận 
được mối quan hệ như “thù tạc” rất tự nhiên, lâu bền, rắc rối và phức tạp giữa truyền 
6 Phạm Văn Đồng, Nhân ngày giỗ tổ Hùng Vương, Báo Nhân dân số ra ngày 29 - 4 - 1969. 
7 Kiều Thu Hoạch, Truyền thuyết anh hùng trong thời kỳ phong kiến, in trong: Truyền thống anh hùng 
trong loại hình tự sự dân gian Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, 1971, tr 190. 
78 
 TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU 
thống dân gian và lịch sử dân tộc. Trong đó nổi bật lên những hệ thống truyền thuyết về 
người anh hùng chống ngoại xâm và người anh hùng văn hóa trong lịch sử8. 
 Cũng từ mối quan hệ ấy, bước đầu, chúng ta có thể rút ra một số nhận xét về đặc 
tính của thể tài này: 
 1. Soi vào từng truyền thuyết đã được định hình trên trang giấy, người nghiên 
cứu sẽ nhận thấy tính lịch sử hiện lên rất độc đáo và sắc nét của truyền thuyết dân gian. 
Lấy lịch sử làm cội nguồn sinh nở, truyền thuyết ra đời đã nhạy bén “chụp” lấy một 
cách kịp thời bộ mặt chân thực của lịch sử theo cung cách ứng xử nghệ thuật riêng của 
con người đã làm ra nó. Nếu gạt đi tính lịch sử đậm đà trong truyền thuyết thì sự ghi 
nhận của chúng ta về những thời đại xa xưa sẽ nhiều lần bất lực. Mà nhất là đối với lịch 
sử đặc thù như dân tộc ta, chữ viết ra đời muộn màng, ngoại xâm luôn có ý đồ đồng 
hóa, chính sử sau này mới có thì tính lịch sử trong truyền thuyết lại cần phải đặc biệt coi 
trọng. Trong một chừng mực nhất định, nhiều khi: “Các truyền thuyết lịch sử thường là 
những nguồn tài liệu duy nhất cho phép có thể xác định được các giai đoạn lịch sử chủ 
yếu và một số sự kiện nào đó nữa”. Và có thể “nó còn là những bằng chứng duy nhất về 
sự tồn tại trước kia trong dân tộc một số những khái niệm và thiết chế xã hội mà chúng 
ta không thể nào xác định được với những nguồn tài liệu khác”9. 
 Trở lại lịch sử thời đại Hùng Vương, chúng ta càng thấy rõ điều này. Bóng dáng 
của một hiện thực qua đi mấy nghìn năm rồi nhưng dường như truyền thuyết đã đảm 
đương vai trò thu nhận để xuyên qua lớp bụi mờ mịt của thời gian, kết hợp với các dấu 
vết của các nguồn văn hóa khác nhau, làm hiện lên dáng vóc kỳ vĩ của cả một thời đại 
trong buổi đầu dựng nước và giữ nước. Hầu như, mọi truyền thuyết lịch sử về quãng 
đường này đều là những tia hồi quang chân thực, trước khi tồn tại đến nay đã chiếu qua 
bề dày của tín ngưỡng, của một cảm quan nghệ thuật, một ý thức lịch sử và nhất là bề 
dày của sinh hoạt, hội làng rườm rà, phức tạp. Nó luôn “đi kèm theo một lịch sử cách 
khăng khít và đặc thù”. Nếu không ẩn chứa những chân thực lịch sử, chân thực nghệ 
thuật thì truyền thuyết dân gian khó lòng tồn tại, khó trở thành chỗ dựa vững chắc cho 
niềm tin sâu kín của nhiều loại phong tục, tín ngưỡng qua hàng loạt hội làng ở nhiều 
miền, nhiều vùng trên đất nước ta. 
 Cũng phải thấy rằng: “cái lõi là sự thật của lịch sử” trong truyền thuyết của từng 
giai đoạn lịch sử càng ngày càng đậm nét dần, càng khởi sắc thêm theo tầm vươn tới 
của trình độ nhận thức, của ý thức lịch sử, ý thức dân tộc của quần chúng nhân dân. Để 
8 Xem Bùi Quang Thanh, Mối quan hệ lâu bền giữa truyền thuyết dân gian và lịch sử dân tộc, Thông báo 
dân tộc học - Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam, Hà Nội, 1979, tập 2. 
9 V. K. Xêcôlôva, Văn học dân gian là một nguồn tư liệu lịch sử, Dân tộc học, Tài liệu dịch của Hoàng 
Ngọc Vinh, Phòng tư liệu Dân tộc học, 1973. 
 79 
 TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU 
rồi, đến một khi cái trình độ ấy, cái ý thức ấy đã già dặn, có đủ sắc cạnh thì “đôi cánh của 
sức tưởng tượng và nghệ thuật dân gian” càng mang nặng thêm những chất liệu đích thực 
của lịch sử trên mình, làm cho người đời khi kể truyền thuyết, khi nghe truyền thuyết cứ 
như kể và nghe về sự thật lịch sử với một lẽ tự nhiên và một lòng tin tưởng vậy. 
 2. Cũng trong mối quan hệ như thù tạc ấy với lịch sử, truyền thuyết dân gian đã 
bộc lộ được tính hệ thống và tính phong phú của quá trình nhào nặn cả về nội dung lẫn 
hình thức nghệ thuật. Dường như mỗi hệ thống truyền thuyết về một thời đại, về một 
thời kỳ là những tập sử liệu bằng nghệ thuật ngôn từ của quần chúng nhân dân. Tư liệu 
truyện kể về các cuộc khởi nghĩa, các anh hùng chống ngoại xâm, các anh hùng văn hóa 
ở từng miền, từng vùng là những minh chứng rõ nhất cho đặc tính này. 
 3. Gối sống và liên tục, truyền thuyết sinh tồn với sức sống dẻo dai chính là biểu 
hiện rõ ràng nhất cho nghị lực của một dân tộc, sức mạnh và ý chí của một cộng đồng 
người vốn có truyền thống về mọi mặt từ xa xưa. Mang cốt cách hiện thực vững chắc và 
chất “lí tưởng” thẩm mỹ đậm đà, truyền thuyết dân gian liên tục được sản sinh, liên tục 
được lưu truyền, tồn tại dưới nhiều hình thức khác nhau từ thế hệ này qua thế hệ khác, 
từ thời đại này qua thời đại khác, để chứng minh cho tính bền chặt, tính dẻo dai của một 
thể tài văn học dân gian đặc sắc và vô giá của dân tộc. Cạnh đó, nó còn đồng thời chứng 
minh cho bản lĩnh văn hóa, bản lĩnh tồn tại của người Việt, sức sống liên tục của một 
nguồn văn hóa dồi dào do trí tuệ của ngàn vạn lớp người lao động sáng tạo ra. 
 4. Từ mối quan hệ như “hình với bóng” với lịch sử, truyền thuyết dân gian còn 
bộc lộ được tính chiến đấu, tính ngợi ca, tính phê phán trước sự thật lịch sử, thông qua 
những hình tượng nghệ thuật, những chân lý nghệ thuật. Có nhiều nhân vật lịch sử, hiện 
tượng lịch sử, qua cách nhận thức, đánh giá của quần chúng nhân dân, khi vào truyền 
thuyết lại được tô đẹp hơn nhiều, được soi xét rành rõ, nghiêm ngặt, và phần lớn là chân 
xác. Chính những yếu tố này đã góp phần tạo ra một ranh giới để các nhà nghiên cứu dễ 
nhận thấy được truyền thuyết lịch sử là một thể tài văn học dân gian chứ không phải là 
lịch sử. Lịch sử luôn luôn là những bản đề cương đích thực để từ đó người dân làm ra 
lịch sử sáng tạo nên các hệ thống truyện kể của riêng mình. 
 5. Từ những nguyên mẫu lịch sử được lựa chọn để trở thành những nhân vật 
đóng vai trò trung tâm trong truyện kể, đối tượng quan tâm của truyền thuyết dân gian 
qua nhận thức và lòng ngưỡng vọng của người dân đã trở thành những hình tượng nghệ 
thuật, vừa có sự hấp dẫn của giá trị lịch sử, vừa tạo ra vẻ đẹp mang giá trị của biểu 
tượng nghệ thuật. Để từ đó, khi nhập vào sinh hoạt lễ hội hoặc tín ngưỡng, sức sống của 
các hình tượng - biểu tượng nghệ thuật - lịch sử đó đã được cộng đồng thực hành sáng 
tạo một cách sinh động theo cảm quan lịch sử và thẩm mỹ của tập thể người mình, 
thông qua những người thực hành vai diễn. Và trong môi trường văn hóa nhân văn do 
80 
 TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU 
cộng đồng sáng tạo nên như vậy, truyền thuyết dân gian được tiếp nhận như một thứ 
lịch sử mang tính chân thực nhất theo cảm quan cộng đồng. 
 Nhìn chung, với truyền thuyết dân gian, các đặc tính riêng biệt, độc đáo tiêu biểu 
này luôn móc nối hài hòa, đan dệt chặt chẽ và tự nhiên với nhau. Nó tạo ra một chuyện 
kể hoàn chỉnh hoặc một kịch bản cho lễ hội, và cũng dễ dàng làm nhịp cầu vô hình tạo 
ra sự gắn bó giữa truyền thuyết với lịch sử, truyền thuyết với các thể tài và loại hình văn 
hóa dân gian khác. Mà đặc biệt, nó tạo ra sự gắn bó mật thiết và bền vững giữa truyền 
thuyết dân gian với đời sống văn hóa và tâm lý cộng đồng của quần chúng nhân dân qua 
hàng loạt lễ hội, tín ngưỡng10. Nhiều khi, những lớp lang văn hóa - xã hội đó lại là “chất 
keo” tự nhiên ràng buộc mối quan hệ giữa truyền thuyết với lịch sử trong cầu trường 
văn hóa xã hội. 
 Và đương nhiên, từ mối quan hệ lâu bền giữa truyền thuyết dân gian và lịch sử 
dân tộc, chúng ta có thể còn tìm thấy nhiều vấn đề nếu đứng từ những giác độ nghiên 
cứu khác nhau. Khoa học liên ngành sẽ giúp sức nhìn nhận toàn diện hơn về mối quan 
hệ truyền thuyết - lịch sử và sự tồn tại, vai trò, vị trí và giá trị của một thể tài văn học 
dân gian đã có độ tuổi 4000 trong lòng văn hóa dân tộc. 
 Tài liệu tham khảo 
 [1]. Phạm Văn Đồng (1969), Nhân ngày giỗ tổ Hùng Vương, Báo Nhân dân, số ra 
ngày 29 - 4 - 1969. 
 [2]. Cao Huy Đỉnh (1969), Người anh hùng làng Gióng, Nxb Khoa học Xã hội. 
 [3]. Kiều Thu Hoạch (1971), Truyền thuyết anh hùng trong thời kỳ phong kiến, in 
trong: Truyền thống anh hùng trong loại hình tự sự dân gian Việt Nam, Nxb Khoa học 
Xã hội, Hà Nội. 
 [4]. Hùng Vương dựng nước, tập 4, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1974. 
 [5]. Đinh Gia Khánh và Nguyễn Ngọc San phiên dịch, chú thích và giới thiệu 
(1960), Lĩnh Nam chích quái, Nxb Văn học, Hà Nội. 
 [6]. Bùi Quang Thanh (1979), Mối quan hệ lâu bền giữa truyền thuyết dân gian và lịch 
sử dân tộc, Thông báo Dân tộc học, Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam, Hà Nội, tập 2. 
 [7]. Bùi Quang Thanh (1979), Về một thể loại văn học dân gian, Tạp chí Văn học, 
số 4 - 1979. 
 [8]. V. K. Xêcôlôva (1973), Văn học dân gian là một nguồn tư liệu lịch sử, Dân tộc 
học, Tài liệu dịch của Hoàng Ngọc Vinh, Phòng tư liệu Dân tộc học. 
10 Tham khảo thêm: Bùi Quang Thanh, Truyền thuyết dân gian với tâm lý cộng đồng người Việt, Tạp chí 
Văn học, số 2 – 1982. 
 81 
 TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU 
 LEGENDS AND HISTORY IN FOLKLORE RESEARCH 
 Assoc. Prof. Dr. Bui Quang Thanh 
 Abstract: In folklore research, clear distinction between legend and history 
often appears. We agree that legend and history are not the same, but somewhere unity 
and confusion are sometime unavoidable. Thereby, from theoretical and practical 
knowledge, clear distinction between legend and history must be done by researchers. 
What are the relationships between legend and history? What are the different things 
among objects, models and creative principles? Considering the relationship between 
legend and history in folklore research is to verify and explain special linkage between 
the two aspects. 
 Keywords: Legend, folk literature, folklore, history, country 
82