Thực tiễn và nhận thức mang tính quy luật trong xây dựng và hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam

c phân bổ nguồn 
lực dưới sự điều tiết vĩ mô của Nhà nước, khiến 
cho hoạt động kinh tế tuân theo yêu cầu quy luật 
giá trị, thích ứng với sự thay đổi của quan hệ cung 
cầu. Thông qua chức năng của đòn bẩy giá cả và 
cơ chế cạnh tranh để nguồn lực được phân bổ đến 
các khâu có hiệu quả kinh tế cao, đồng thời đem 
đến áp lực và động lực cho doanh nghiệp. Như 
vậy, Đại hội XIII đã có bước đột phá về tư duy về 
KTTT, coi đó là yếu tố quan trọng để phát triển 
đất nước, đi lên CNXH. 
Đến Đại hội IX mô hình kinh tế được khẳng 
định “Phát triển KTTT định hướng xã hội chủ 
nghĩa là đường lối chiến lược nhất quán, là mô 
hình kinh tế tổng quát trong suốt thời kỳ quá độ đi 
lên CNXH ở Việt Nam” [4]. Đây là kết quả của 
quá trình 15 năm đổi mới tư duy và thực tiễn ở 
nước ta, được đúc kết lại trên cơ sở kiểm điểm, 
đánh giá và rút ra các bài học lớn tại các kỳ Đại 
hội Đảng, đặc biệt là Đại hội VII, VIII. Đại hội X 
nêu lên những đặc trưng cơ bản của nền KTTT 
định hướng XHCN ở nước ta và đề ra nhiệm vụ 
“Hoàn thiện thể chế KTTT định hướng XHCN”, 
"Phát triển nền kinh tế có nhiều hình thức sở hữu, 
nhiều thành phần kinh tế, trong đó, kinh tế Nhà 
nước giữ vai trò chủ đạo, kinh tế Nhà nước và kinh 
tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc 
của nền kinh tế" [5]. Đại hội XI thông qua Chiến 
lược phát triển kinh tế - xã hội giai đoạn 2011 - 
2020, trong đó coi “Hoàn thiện thể chế KTTT định 
hướng XHCN, trọng tâm là tạo lập môi trường 
cạnh tranh bình đẳng và cải cách hành chính”[6] 
là một trong ba đột phá chiến lược. Đại hội XI tiếp 
tục nhấn mạnh yêu cầu giữ vững định hướng 
XHCN của nền KTTT và nêu lên những quan 
điểm mới. Đại hội nêu rõ: “Nền KTTT định hướng 
XHCN ở nước ta là nền kinh tế hàng hóa nhiều 
thành phần vận hành theo cơ chế thị trường có sự 
quản lý của Nhà nước dưới sự lãnh đạo của Đảng. 
Đây là một hình thái KTTT vừa tuân theo những 
quy luật của KTTT, vừa dựa trên cơ sở và được 
dẫn dắt, chi phối bởi các nguyên tắc và bản chất 
của CNXH” [6]. 
Đại hội XII khẳng định “Tiếp tục hoàn thiện 
thể chế, phát triển KTTT định hướng xã hội chủ 
nghĩa” là một nhiệm vụ tổng quát của kế hoạch 
phát triển kinh tế - xã hội 2016 - 2020. Điều này 
cho thấy Đảng đã nhận thấy và tiếp tục khẳng định 
tầm quan trọng của việc tạo lập và hoàn thiện thể 
chế KTTT để phát triển kinh tế đất nước. Bởi vì 
một thể chế kinh tế thị trường đồng bộ và hiện đại 
là tiền đề quan trọng thúc đẩy quá trình cơ cấu lại 
nền kinh tế, chuyển đổi mô hình tăng trưởng và ổn 
định kinh tế vĩ mô: “Thống nhất nhận thức nền 
Chuyên mục: Khoa học xã hội và hành vi - TẠP CHÍ KINH TẾ & QUẢN TRỊ KINH DOANH SỐ 16 (2021) 
4 
KTTT định hướng XHCN Việt Nam là nền kinh 
tế vận hành đầy đủ, đồng bộ theo các quy luật của 
KTTT; đồng thời, bảo đảm định hướng XHCN 
phù hợp với từng giai đoạn phát triển của đất 
nước. Đó là nền KTTT hiện đại và hội nhập quốc 
tế; ” [7]. Điều đó có nghĩa là nền kinh tế của 
chúng ta không khác biệt mà mang đầy đủ các đặc 
trưng phổ quát của KTTT như: tự do kinh doanh 
và cạnh tranh; mở cửa và hướng tới tự do hóa; đa 
dạng hóa các hình thức sở hữu; lấy quy luật giá trị 
và quan hệ cung cầu để xác định giá cả; coi cạnh 
tranh là động lực phát triển;...Vai trò của thị 
trường được nhấn mạnh, thị trường đóng vai trò 
chủ yếu trong huy động và phân bổ có hiệu quả 
các nguồn lực phát triển; các nguồn lực nhà nước 
được phân bổ theo chiến lược, quy hoạch, kế 
hoạch và theo các ưu tiên tùy từng giai đoạn phát 
triển, từng mục tiêu nhưng không tách rời cơ chế 
thị trường, phải dựa trên nguyên tắc và quy luật 
thị trường để lựa chọn và phân bổ, đảm bảo hiệu 
quả và tối ưu trong phân bổ nguồn lực. 
Trải qua quá trình xây dựng lý luận và tổng 
kết thực tiễn có thể thấy, thể chế KTTT của nước 
ta đã bước đầu được thiết lập, nhưng vẫn tồn tại 
không ít vấn đề, chủ yếu là trật tự thị trường chưa 
quy phạm, các hiện tượng như dùng thủ đoạn bất 
chính để giành lấy lợi ích về kinh tế vẫn còn tồn 
tại phổ biến; thị trường các yếu tố sản xuất phát 
triển kém; quy tắc thị trường không thống nhất, 
chủ nghĩa bảo hộ bộ ngành và bảo hộ địa phương 
còn tồn tại nhiều; cạnh tranh thị trường không đầy 
đủ, gây trở ngại cho đào thải tự nhiên và điều 
chỉnh kết cấuNhững vấn đề này không giải 
quyết tốt, thể chế KTTT XHCN khó hoàn thiện. 
Vì vậy, vấn đề mấu chốt của xây dựng, hoàn thiện 
thể chế kinh tế là làm sao xử lý tốt mối quan hệ 
giữa chính phủ và thị trường, để thị trường phát 
huy vai trò mang tính quyết định trong phân bổ 
nguồn lực và phát huy tốt hơn nữa vai trò của 
chính phủ. Điều này phản ánh nhận thức của Đảng 
đối với quy luật KTTT định hướng XHCN đã sâu 
sắc hơn, đây là sáng tạo lý luận to lớn. Cải cách 
thể chế kinh tế cần phải lấy hoàn thiện chế độ 
quyền sở hữu tài sản và phân bổ thị trường hóa các 
yếu tố làm trọng điểm, khích lệ quyền sở hữu tài 
sản, các yếu tố tự do lưu động, giá cả phản ứng 
linh hoạt, cạnh tranh công bằng có trật tự, chủ thể 
vi mô có sức sống, điều tiết vĩ mô vừa phải, có 
hiệu quả. Những luận điểm tư tưởng về hoàn thiện 
thể chế KTTT định hướng XHCN này đã trở thành 
nội dung quan trọng trong đường lối phát triển 
kinh tế của đất nước. 
3. Nhận thức mang tính quy luật về việc xây 
dựng và hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường 
định hướng xã hội chủ nghĩa 
Trải qua 35 năm đổi mới đất nước, Việt Nam 
đã bước đầu xây dựng thành công thể chế KTTT 
định hướng XHCN, đồng thời có tác động thúc 
đẩy to lớn đối với phát triển lực lượng sản xuất xã 
hội, nâng cao đời sống nhân dân và tăng cường 
sức mạnh tổng hợp quốc gia. Đi sâu nghiên cứu 
quá trình thực tiễn xây dựng và hoàn thiện thể chế 
KTTT, có thể rút ra những kinh nghiệm và nhận 
thức mang tính quy luật sau: 
3.1. Xây dựng và hoàn thiện thể chế kinh tế thị 
trường định hướng xã hội chủ nghĩa cần phải 
luôn kiên trì sự lãnh đạo tập trung, thống nhất 
của Đảng. 
Từ khi đề ra đường lối đổi mới đến việc đề ra 
yêu cầu tiếp tục đi sâu cải cách thể chế kinh tế, tất 
cả đều được đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng. Đặc 
biệt từ Đại hội VII đến nay Đảng luôn phát huy 
vai trò then chốt trong việc đẩy nhanh hơn nữa 
việc hoàn thiện thể chế KTTT định hướng XHCN. 
Các quyết sách của Đảng được đưa ra dựa trên cơ 
sở thực sự cầu thị, tiến cùng thời đại, nền tảng nỗ 
lực tổng kết kinh nghiệm những mặt được và chưa 
được ở trong nước cũng như tham khảo kinh 
nghiệm hữu ích từ bên ngoài, dũng cảm sáng tạo 
lý luận và thực tiễn, chuyển trọng tâm công tác 
của Đảng và Nhà nước sang xây dựng kinh tế làm 
trung tâm, lấy xây dựng và hoàn thiện thể chế 
KTTT định hướng XHCN làm trọng điểm. 
3.2. Xây dựng và hoàn thiện thể chế kinh tế thị 
trường định hướng xã hội chủ nghĩa cần luôn 
kiên trì mục tiêu xã hội chủ nghĩa. 
Đưa ra mục tiêu cải cách thể chế kinh tế là 
một sáng tạo lý luận và thực tiễn lớn của Đảng 
Cộng sản Việt Nam trong tiến trình xây dựng 
CNXH. Con đường xây dựng CNXH là con 
đường tất yếu cần trải qua để thực hiện hiện đại 
hóa XHCN ở Việt Nam, là con đường tất yếu để 
tạo ra cuộc sống tốt đẹp cho nhân dân. Do vậy, 
việc thực hiện vận dụng, phát triển KTTT cần phải 
luôn kiên trì định hướng XHCN. Nói đến KTTT 
định hướng XHCN chính là phải kiên trì tính ưu 
việt về chế độ, phòng ngừa có hiệu quả các khiếm 
khuyết của KTTT tư bản chủ nghĩa. Vì vậy, chế 
độ kinh tế cơ bản lấy chế độ công hữu làm chủ thể, 
chế độ phân phối với phân phối theo lao động làm 
chủ thể, phát huy hơn nữa vai trò của Chính phủ, 
đều là những nghĩa vụ cần có của thể chế KTTT 
định hướng XHCN. 
Chuyên mục: Khoa học xã hội và hành vi - TẠP CHÍ KINH TẾ & QUẢN TRỊ KINH DOANH SỐ 16 (2021) 
5 
3.3. Xây dựng và hoàn thiện thể chế kinh tế thị 
trường định hướng xã hội chủ nghĩa, cần phải 
kiên trì tiêu chuẩn phát triển lực lượng sản xuất 
và tôn trọng tinh thần đi đầu sáng tạo của quần 
chúng nhân dân. 
Kiên trì thị trường hóa theo định hướng 
XHCN buộc phải kiên trì tiêu chuẩn thúc đẩy lực 
lượng sản xuất phát triển, luôn coi trọng vấn đề là 
có lợi cho phát triển lực lượng sản xuất xã hội hay 
không, liệu có lợi cho việc tăng cường thực lực 
tổng hợp của đất nước hay không, liệu có lợi cho 
việc nâng cao mức sống của nhân dân hay không 
làm tiêu chuẩn để thực hiện cải cách thành công 
hay không. Kiên trì tiêu chuẩn phát triển lực lượng 
sản xuất tất yếu đòi hỏi tôn trọng tinh thần đi đầu 
sáng tạo của quần chúng lao động, khuyến khích 
người lao động (lực lượng hàng đầu của lực lượng 
sản xuất) tìm tòi, sáng tạo và cải cách. Vì đột phá 
và phát triển trong nhận thức và thực tiễn, sự tích 
lũy trong từng phương diện chính là đến từ thực 
tiễn và trí tuệ của người lao động. Thúc đẩy đổi 
mới, cải cách trên bất cứ phương diện nào đều 
phải đứng trên lập trường của nhân dân, xuất phát 
từ lợi ích của nhân dân để nắm bắt và xử lý tốt các 
vấn đề trọng đại, hoạch định đường lối và biện 
pháp đổi mới, cải cách thể chế kinh tế. 
3.4. Xây dựng và hoàn thiện thể chế kinh tế thị 
trường định hướng XHCN, cần phải luôn kiên 
trì sở hữu nhà nước và sở hữu tư nhân cùng 
phát triển, tăng cường phát triển chế độ sở hữu 
hỗn hợp. 
Kiên trì mục tiêu kinh tế nhà nước giữ vai trò 
chủ thể không đồng nghĩa với tỷ trọng tuyệt đối, 
quy mô lớn, mà chủ đạo thể hiện ở việc định 
hướng tới mục tiêu tổng quát. Đồng thời nhấn 
mạnh vai trò của sở hữu tư nhân như một động lực 
quan trọng của nền kinh tế trong cơ cấu nhiều 
thành phần kinh tế cùng phát triển, không chỉ để 
tạo không gian về chế độ để các thành phần kinh 
tế có tính chất khác nhau bổ trợ lẫn nhau, thúc đẩy 
lẫn nhau, cạnh tranh bình đẳng, cùng nhau phát 
triển mà còn giúp thành phần kinh tế công hữu và 
phi công hữu thông qua hình thức tổ chức về tài 
sản như chế độ cổ phần, chế độ hợp tác cổ phần 
để hình thành chế độ sở hữu hỗn hợp. 
3.5. Xây dựng và hoàn thiện thể chế KTTT định 
hướng xã hội chủ nghĩa, cần phải luôn kiên trì 
sử dụng đồng thời “bàn tay hữu hình” và “bàn 
tay vô hình” 
Xây dựng, hoàn thiện thể chế KTTT XHCN 
không đồng nghĩa với việc phát triển thị trường tự 
do, thiếu kiểm soát mà cần đặt dưới sự quản lý của 
Nhà nước. Luận điểm “Thị trường đóng vai trò chủ 
yếu trong huy động và phân bổ có hiệu quả các 
nguồn lực phát triển, là động lực chủ yếu giải 
phóng sức sản xuất”[7] đã nhấn mạnh cơ chế vận 
hành của nền kinh tế, tôn trọng các quy luật của thị 
trường, khắc phục tình trạng huy động và phân bổ 
nguồn lực tràn lan, mang nặng ý chí chủ quan, gây 
thất thoát, lãng phí nguồn lực. Đây là việc đề cao 
cả vai trò của thị trường và vai trò của Chính phủ, 
phải chú trọng mối quan hệ biện chứng để nỗ lực 
hình thành cục diện mà vai trò thị trường và vai trò 
Chính phủ thống nhất hữu cơ, bổ sung cho nhau, 
thúc đẩy lẫn nhau để thúc đẩy nền kinh tế phát triển 
mạnh, bền vững. Bảo đảm sự phối hợp hiệu quả 
giữa Nhà nước và thị trường, Nhà nước và doanh 
nghiệp, Nhà nước và dân cư trong tổ hợp: Nhà 
nước – thị trường – doanh nghiệp – dân cư. 
3.6. Xây dựng và hoàn thiện thể chế KTTT định 
hướng XHCN, cần phải luôn kiên trì phát huy 
vai trò của nhà doanh nghiệp. 
Các loại hình doanh nghiệp cạnh tranh bình 
đẳng trước pháp luật, được pháp luật bảo vệ, bảo 
đảm quyền tự do kinh doanh, đảm bảo quyền tài 
sản của nhà đầu tư. Các loại hình doanh nghiệp 
phát triển là thúc đẩy thị trường hóa và phát triển 
nhanh kinh tế ở bình diện vi mô, nhà lãnh đạo 
doanh nghiệp dám nghĩ, dám làm, dám đi đầu 
chấp nhận rủi ro cũng chính là thúc đẩy thị trường 
hóa và phát triển nhanh kinh tế ở tầng trung và vĩ 
mô. Vì vậy, cần phải có cơ chế khuyến khích các 
nhà doanh nghiệp ở mọi thành phần kinh tế, mọi 
lĩnh vực sản xuất kinh doanh mạnh dạn đổi mới, 
sáng tạo trong phát triển doanh nghiệp nói riêng 
và trong phát triển nền kinh tế nói chung. 
3.7. Xây dựng và hoàn thiện thể chế KTTT định 
hướng XHCN, cần phải luôn kiên trì giữ độc lập 
tự chủ và mở cửa toàn diện. 
Xây dựng CNXH nói chung và xây dựng thể 
chế kinh tế nói riêng phải luôn kiên trì nguyên tắc: 
“độc lập tự chủ” để không đánh mất những giá trị 
cốt lõi của đất nước trong quá trình thị trường hóa 
thể chế kinh tế và thúc đẩy quá trình hội nhập, toàn 
cầu hóa nền kinh tế. Thực tiễn thành tựu kinh tế 
trong thời gian qua đã chứng minh những thành 
quả đó là đạt được trong điều kiện mở cửa và hội 
nhập của nền kinh tế. 
4. Kết luận 
KTTT định hướng XHCN là một thể chế kinh 
tế, một hệ thống các lực lượng kinh tế và các chủ 
thể kinh tế, một nền kinh tế mở, xem đó như một 
thành tố cấu trúc nền tảng, nội tại của hệ thống 
kinh tế - xã hội, tạo thành hệ thống kinh tế - xã hội 
phát triển theo hướng đi lên CNXH. Một mặt, vừa 
khai thác tính tích cực của kinh tế thị trường; mặt 
khác, sử dụng vai trò của Nhà nước cũng cần thấy 
mặt tích cực, chủ động của Nhà nước. Do vậy, vấn 
Chuyên mục: Khoa học xã hội và hành vi - TẠP CHÍ KINH TẾ & QUẢN TRỊ KINH DOANH SỐ 16 (2021) 
6 
đề cốt lõi ở Việt Nam hiện nay là phải xây dựng 
và hoàn thiện hệ thống thể chế KTTT, để đảm phát 
huy được tính năng động hiệu quả của nó, đồng 
thời cũng phải bảo đảm được tính định hướng 
XHCN. Về lý luận KTTT định hướng XHCN có 
những nét trong Chính sách kinh tế mới của Lênin, 
lại hoàn toàn phù hợp với xu thế phát triển kinh ở 
Việt Nam trong công cuộc đổi mới. Thành tựu 
phát triển kinh tế ở Việt Nam thời gian qua đã 
chứng minh điều đó./. 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
[1]. Ban chấp hành Trung ương khóa XII. (2020). Dự thảo báo cáo tổng kết thực hiện chiến lược phát triển 
kinh tế-xã hội 10 năm 2011 – 2020, xây dựng chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 10 năm 2021 – 2030, 
tr.2. Hà Nội: Văn phòng Trung ương Đảng. 
[2]. Đảng Cộng sản Việt Nam. (1994). Văn kiện Hội nghị toàn quốc giữa nhiệm kỳ khóa VII, tr 35. Hà 
Nội: Nhà xuất bản Sự thật. 
[3]. Đảng Cộng sản Việt Nam. (1996). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII, tr.72. Hà Nội: 
Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia. 
[4]. Đảng Cộng sản Việt Nam. (2001). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, tr.86-88. Hà Nội: 
Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia. 
[5]. Đảng Cộng sản Việt Nam. (2006). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, tr.187. Hà Nội: 
Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia. 
[6]. Đảng Cộng sản Việt Nam. (2011). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, tr.106. Hà Nội: 
Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia. 
[7]. Đảng Cộng sản Việt Nam. (2016). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, tr.25. Hà Nội: 
Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia. 
[8]. Niên giám thống kê Việt Nam qua các năm và Báo cáo phát triển kinh tế - xã hội các năm trên trang 
website của Chính phủ và Bộ Kế hoạch và Đầu tư. 
Thông tin tác giả: 
1. Hứa Thanh Bình 
- Đơn vị công tác: Trường Đại học Y Dược – Đại học Thái Nguyên 
 2. Trần Huy Ngọc 
- Đơn vị công tác: Trường Đại học Kinh tế & QTKD 
- Địa chỉ email: huyngoc.kttn@gmail.com 
Ngày nhận bài: 08/02/2021 
Ngày nhận bản sửa: 15/03/2021 
Ngày duyệt đăng: 30/03/2021