Thành ngữ, tục ngữ tiếng Anh - Những điều lý thú và công việc chuyển ngữ của chúng ta

 
Có thể hiểu rằng trong thế kỷ XXI 
này, sự tăng trưởng của ngôn ngữ báo chí 
với đủ thể loại cùng với sự lớn mạnh của 
phóng sự - điều tra làm cho việc sử dụng 
tiếng Anh ngày càng đa diện, đa màu sắc 
trong một thế giới phẳng. Cũng vì thế 
mà tiếng Việt cũng giàu có thêm vẻ đẹp, 
phong lưu hơn về lời ăn tiếng nói, về ý 
đẹp lời hay, góp phần tạo nên sự trong 
sáng của tiếng Việt trong bối cảnh ngày 
càng đa dạng về giao thoa văn hóa. 
Văn hóa - Xã hội NGHIÊN CỨU TRAO ĐỔI
79Tạp chí 
Kinh doanh và Công nghệ
Số 07/2020
“To have a finger in the pie” không là 
chấm mút/dây máu ăn phần, mà là “tham 
gia vào hoạt động”, “có mặt khắp chốn cùng 
nơi”. – “To put a hold face on” dùng trong 
văn tự hành chính hay trong các cuộc thương 
thuyết về đầu tư, kinh doanh, được hiểu là 
“cải tổ/khôi phục/đủ sức lấy lại/làm lại”. – 
“To get to the top of the tree” dùng để khen 
ngợi và đánh giá về ai, hoặc về một điều 
gì, có nghĩa là: “đạt tới sự tinh thông trong 
nghề” hay “làm ăn phát tài, phát lộc”. – “To 
show one’s flag” đặt trong ngữ cảnh gây 
cấn, tưởng không có cách giải quyết hoặc ở 
trong thế áp đảo đối phương, đối tác, được 
hiểu là “trịnh thượng/diễu võ dương oai/tỏ 
rõ ta đây trước bàn dân thiên hạ”. – “To twig 
one’s game” thường thấy dùng trong các trò 
chơi, trong kinh doanh - kinh tế, đàm phán, 
thương thuyết,, được hiểu là “biết tỏng 
ngón nghề/các chiêu của ai”. – “To be out 
up about”, cụm từ, trong các bài viết về 
bức xúc, hiểm họa của môi trường và những 
cảnh đời quẫn bách của dân tị nạn di cư sang 
Châu Âu những năm gần nay, có nghĩa là 
“sầu muộn/khốn cùng/hủy diệt tàn khốc”. – 
“To come out at” gặp trong mua bán (How 
much does all this come out at?) với nghĩa: 
“tất cả cái này trị giá bao nhiêu?”. – “Best 
in straight play” xuất hiện trong giao du của 
tuổi teen, nhất là ở các quán trà chanh trên 
đường phố (ví dụ: I like his best in straight 
plays), được hiểu là “tôi thích nhất cách xử 
thế của bạn ấy/anh ấy/cậu ấy”, hoặc: “anh ấy 
biết chơi đẹp”. – “He was born from a big 
potato’s” được hiểu là “anh ta xuất thân từ 
một gia đình có thế lực”, “anh ấy xuất thân 
từ một gia đình tai to mặt lớn”. – “To have a 
crash on someone” thường dùng trong đời 
sống xã hội và phim ảnh diễm tình, có nghĩa 
là “tương tư”.
Để kết lại phần này, tôi muốn thêm một 
câu mà các bạn trẻ hay dùng, đó là “Love 
to death”. Xin tùy các bạn suy tưởng. 
4. Những điều lý thú từ chuyện 
dọn vườn
Trải qua nhiều thời kỳ phát triển rực rỡ 
sau Công nguyên (tiếng Anh cổ: năm 45-
1100, tiếng Anh trung đại: 1100-1500, tiếng 
Anh cận đại: 1500-1800, tiếng Anh hiện đại: 
1800- đến nay), bắt đầu từ những chuyến du 
cư của ba bộ tộc người Đức-Angles, Saxons 
và Jutes, họ là những người đã xâm chiếm 
nước Anh trong thế kỷ thứ V sau Công 
nguyên, người bản địa Anh lúc đó đang nói 
tiếng Xen-tơ (Celt), bị dồn về phía tây và bắc 
(chủ yếu ở những nơi bây giờ là xứ Wales, 
Scotland và Ireland). Dòng Angles đến từ 
England và ngôn ngữ của họ gọi là Englisc – 
đó là nguồn gốc của từ England và English. 
Đặc biệt từ năm 1600, do Anh xâm chiếm 
Bắc Mỹ làm thuộc địa, đã dẫn đến sự hình 
thành tiếng Anh-Mỹ (American English). 
Và sự vay mượn, tiếp biến như thế làm cho 
tiếng Anh thêm phong phú, đa sắc màu, đầy 
lý thú nhờ sự giao thoa văn hóa giữa các 
chủng tộc từ các thuộc địa của Vương quốc 
Anh – The United Kingdom. Xin dẫn cử sự 
lý thú của tiếng Anh bằng một thành ngữ mà 
hễ ai học tiếng Anh cũng dễ nhận biết ngay 
từ bài đầu tiên: “The sun has never set in the 
United Kingdom” – “Mặt trời không bao giờ 
lặn trên Vương quốc Anh”.
Tiếng Anh cũ và mới 
Tiếng Anh thay đổi đến chóng mặt. 
Theo nhận xét của một người Việt đã sống 
ở Luân Đôn trên 20 năm, thì hàng ngày, hễ 
bước ra khỏi nhà là gặp ngay từ mới. Đó 
là thủ đô của ánh sáng, xứ sở sương mù, 
nơi ở của những con người “chỉ biết có 
mình” (“you are what you think”), không 
muốn ai “xía vào chuyện riêng tư” (“it’s 
none of your business”, “don’t poke your 
nose into my private life”). Tính cách cố 
hữu bám chắc lấy đặc trưng truyền thống 
là rõ nét nhất (“a wise fish swims at the 
bottom” – “cá khôn bơi sâu dưới đáy”). 
NGHIÊN CỨU TRAO ĐỔI Văn hóa - Xã hội
80Tạp chí 
Kinh doanh và Công nghệ
Số 07/2020
Trong thời đại công nghệ 4.0, từ 
“girl games” không còn nghĩa là “trò 
chơi của các bé gái”, mà là “trò chơi điện 
tử dành riêng cho con gái”. “Come-ons” 
xưa kia có nghĩa là lời tán tỉnh, hẹn hò, 
nhưng nay coi chừng, không khéo bị tố 
là quấy rối tình dục. “It may be morning 
in England - crime down”: ai cũng hiểu 
morning là buổi sáng, nhưng nay một 
hàm ý mới mang nghĩa “buổi bình minh” 
của nước Anh, vì tội phạm giảm đi. Một 
câu khác cũng khá thú vị là “It ‘s high 
noon on America – street and highway”: 
nghĩa cũ là “đỉnh cao”, nhưng khi nói về 
giao thông trên đường phố Hoa Kỳ, “high 
noon” lại mang nghĩa là “đỉnh cao của 
sự hỗn loạn” về giao thông đường phố. 
“Give me five” không có nghĩa là “cho 
xin 5 hào/cắc/đồng”, mà phải hiểu là “tôi 
đồng ý/Ok/thế là được rồi”. “Feel like a 
million” được hiểu là “người sung sướng 
tột độ”. Còn “about-face” xưa thường 
dùng trong quân đội là “đằng trước quay/
đằng sau quay”, nay trong kinh doanh có 
nghĩa là “quay ngoắt 180 độ”, “trở mặt, 
không muốn làm ăn với nhau nũa”.
Trung bình cứ hai tiếng lại có một từ 
mới được thêm vào ngôn ngữ tiếng Anh 
và khoảng 4,000 từ mới được thêm vào từ 
điển tiếng Anh hàng năm. 
Thế đấy, ngôn ngữ là sự phản ánh 
chân thật của đời sống hiện thực, “ở nhiều 
câu, ngoài việc thể hiện nội dung của 
phán đoán, còn bộc lộ rõ cả thái độ, tình 
cảm, cảm xúc con người. Lại có nhiều 
câu ngoài nghĩa hiển ngôn còn ẩn chứa 
một nghĩa hàm ngôn, nghĩa này liên quan 
đến hoàn cảnh giao tiếp cụ thể của câu” 
[5]. Từ cứ liệu này, tôi lại nhớ một câu 
để đời của Shakespear: “To be or not to 
be” đúng trong mọi hoàn cảnh, vì nó là 
chức năng làm chất liệu và phương tiện 
của nghệ thuật văn chương.
5. Cái đẹp của thành ngữ, tục ngữ 
tiếng Anh và sự tinh tế của tiếng Việt
Tôi cho rằng cái đẹp của tiếng Anh, 
tiếng của Shakespear, vốn đã trong sáng, 
rõ ràng, minh tường qua các cấu trúc câu 
đơn dễ hiểu, giàu hình ảnh, ẩn chứa nhiều 
hàm ý trong từng mệnh đề diễn đạt (như 
các thành ngữ, tục ngữ đã dẫn) các sự tình 
của chuyện đời và chuyện người, chuyện 
cỏ cây, hoa lá và cả những nỗi niềm sâu 
nặng, u hoài như trong “Dấu xưa xe ngựa 
hồn thu thảo” của Bà huyện Thanh Quan, 
“Buồn trông cửa biển chiều hôm” của 
Nguyễn Du, “Đường bên cầu cỏ mọc còn 
non”, “Nước trong chảy lòng phiền chẳng 
rửa / Cỏ xanh thơm dạ nhớ khó khuây” 
của Đặng Trần Côn – Đoàn Thị Điểm. 
Cái tứ đã đẹp, cái tình đã hay, cái ý, cái 
tâm và cái thiện cũng phải biết làm bật 
tung lên sự thanh cao của hàm ý, qua sự 
chế tác của chúng ta. Đó là công việc dịch 
thuật: người nói lại và là người viết lại. 
Ý tại ngôn ngoại là ở chỗ đó. Thật đúng, 
khi chúng ta nhận thức được rằng quan 
hệ giữa ngôn ngữ và tư duy không phải là 
quan hệ đồng nhất. “Sự không đồng nhất 
này thể hiện ở sự không đồng nhất giữa 
các đơn vị tương ứng của hai lĩnh vực: từ 
và khái niệm, câu và phán đoán, “Từ” 
không phải chỉ biểu hiện khái niệm, nội 
dung, ý nghĩa của từ, không chỉ là khái 
niệm, mà còn chứa đựng cả cách nhìn 
nhận, đánh giá, sắc thái tình cảm và thái 
độ của con người” [5]. Ví dụ: “Who 
breaks, pay” – “Bắn súng không nên thì 
phải đến đạn”. “If the cab fits then wear 
it” – “Có tật giật mình”. “You have gone 
too far to draw back” – “Đâm lao phải 
theo lao” hoặc “In for a penny, in for a 
pound” – “Được voi đòi tiên”.
Thành ngữ (phrase) là những cụm từ 
cố định dùng để diễn đạt một khái niệm. 
Ví như trong tiếng Việt: “Ăn sổi ở thì”, 
Văn hóa - Xã hội NGHIÊN CỨU TRAO ĐỔI
81Tạp chí 
Kinh doanh và Công nghệ
Số 07/2020
“Cơm sung cháo giềng”, “Nằm sương gối 
đất”, hay như trong tiếng Anh: “It never 
rains but it pours” (Họa vô đơn chí), “Hang 
in there” (Đừng nản/Đừng từ bỏ), “You 
never know your luck” (Dịp may không 
đến hai lần), “It’s not rocket science” 
(Vấn đề không phức tạp đâu”, “Miss the 
boat” (Chậm quá rồi đấy). Theo các nhà 
từ điển học, có tới 25.000 thành ngữ tiếng 
Anh được sử dụng rất “đắt” trong giao 
tiếp, tức là dùng đúng nơi, đúng chốn, 
đúng ngữ cảnh để làm đẹp thêm sắc màu 
trong giao tiếp, để thể hiện sự tinh tế và 
hào hoa về mặt văn hóa ứng xử. 
Tục ngữ (idiom) là những câu hoàn 
chỉnh, có ý nghĩa trọn vẹn, nói lên hoặc 
một nhận xét tâm lý, hoặc một lời phê 
phán, khen hay chê, hoặc một câu khuyên 
nhủ, hoặc một kinh nghiệm về nhận thức 
tự nhiên hay xã hội. Tục ngữ thường mang 
tính ẩn dụ, như: “Đồng tiền liền khúc ruột”, 
“Trong nhà chưa tỏ ngoài ngõ đã tường”, 
“Chết trong còn hơn sống đục”, “Đói cho 
sạch rách cho thơm”, “Gió heo may chuồn 
chuồn bay thì bão”, v.v. [3]. Học giả về tục 
ngữ Archer Taylor nhận xét: “Định nghĩa 
một câu tục ngữ là quá khó thực hiện” và 
“Chúng ta nên hiểu rằng tục ngữ là một 
câu nói tồn tại trong dân gian” [5].
Học tiếng Anh, ta gặp những thành 
ngữ, tục ngữ trong giao tiếp với tần xuất 
cao. Ví dụ: “To fall in with” (đồng ý với), 
“To call forth the best qualities” (đòi hỏi 
ai đó phái phát huy hết phẩm chất tốt 
đẹp), “To pay lip service” (giả vờ chân 
thành), “Long absence, soon forgotten” 
(xa mặt, cách lòng”, “A cat may look 
at a king”, (mèo nhỏ dám ngó mặt vua) 
“Everything comes to him who wait” (ai 
biết chờ, người ấy sẽ được), “Comfort is 
better than pride” (ăn chắc mặc bền), v.v.
Sự có mặt của những thành ngữ 
tiếng Anh cũng góp phần cho sự phong 
phú và tinh tế của tiếng Việt qua chuyển 
ngữ. Người nói phải biết lựa lời mà nói 
và cũng là để nêu cao giá trị của mình về 
chất lượng văn hóa. Xem văn, biết người 
là vậy! Theo từ điển Anh - Việt, “một 
nhóm từ ngữ, khi dùng chung với nhau, 
có nghĩa khác với nghĩa của những từ ngữ 
dùng riêng lẻ”. Thí dụ: “It‘s raining cats 
and dogs”. Nều chuyển ngữ từ-đổi-từ, 
thì là “trời mưa những mèo những chó”. 
Trước sự trạng này, người chuyển ngữ 
cần am hiểu về văn hóa, ngữ nghĩa học và 
ngữ dụng học để làm sáng tỏ tư tưởng chủ 
đề của ngôn bản nguồn. Như vậy là đắc 
thụ ngôn ngữ, phải dịch là: “mưa như trời 
sập/mưa như thác đổ/mưa tầm mưa tã”. 
Rõ ràng là “cú pháp tiếng Việt đã chuyển 
sang một giai đoạn mới thông qua báo 
chí và giao tiếp đời thường Tỷ lệ các câu 
đơn, câu ngắn trong văn bản tăng lên và 
ổn định. Lối diễn đạt biền ngẫu phổ dụng 
trước đó nay được thay bằng lối diễn đạt 
mệnh đề các sự tình trong sáng hơn” [1].
Idiom trong tiếng Anh, qua những ví 
dụ nêu trên, cần phải được nhận biết là “một 
câu nói có nghĩa toàn thể khác với nghĩa 
của những thành phần”. Một minh họa 
khác: “To have your feet on the ground” 
phải được lý giải qua bình diện ngữ cảnh 
văn hóa đời thường từ cấp độ thành phần 
đến cấp độ ngữ cảnh, văn cảnh cụ thể của 
môi trường, hiện trạng, điều kiện sống, 
thời khắc và cảnh đời mà chuyển di sao 
cho hợp cảnh, hợp người. Vì thế, dịch là 
“sáng suốt, biết điều, tinh tế”.
Nói về thành ngữ, tục ngữ, hay câu 
nói dân gian (expression, phrase, idioms, 
common saying, by-word), Nguyễn Văn 
Tạo [8] giải thích là “lời nói đã trở thành 
tục ngữ” (“saying that has become a 
proverb, that has passed into a proverb”). 
Xem như vậy thì dịch “idiom” là “thành 
ngữ” và “proverb” là “tục ngữ” sẽ an toàn 
NGHIÊN CỨU TRAO ĐỔI Văn hóa - Xã hội
82Tạp chí 
Kinh doanh và Công nghệ
Số 07/2020
hơn. Ví như tục ngữ “Một miếng khi đói 
bằng một gói khi no” dịch là “a slice of 
bread when hungry is worth a whole loaf 
when full” hay “a piece when hungry is 
worth a whole pie when full”.
Tác giả Lord John Russell giải thích: 
“Proverb, from Latin Proverbium, is the wit 
of one, and the wisdom of many” (tục ngữ, 
có nguồn gốc từ tiếng Latin Proverbium, 
là sự hóm hỉnh của một người và sự thông 
thái của nhiều người). Điều này thật đúng 
trong các tục ngữ tiếng Anh sau: 
Courtesy costs nothing – Lời nói 
chẳng mất tiền mua, lựa lời mà nói cho 
vừa lòng nhau.; A friend in need is a friend 
indeed – Hoạn nạn mới biết bạn hiền; A 
clean fast is better than a dirty breakfast 
– Đói cho sạch, rách cho thơm; The grass 
always looks greener on the other side of 
the fence – Đứng núi này trông núi nọ; 
Only the wearer knows where the shoes 
pinches – Nằm trong chăn mới biết có 
rận; Every bird loves to hear himself song 
– Mèo khen mèo dài đuôi; All that glitters 
is not gold – Không phải mọi thứ lấp lánh 
đều là vàng; Curses come home to roost – 
Gieo gió, gặt bão.
6. Lời hay ý đẹp trong danh ngôn 
thế giới
Theo Giáo sư Trần Tất Lanh và Hoàng 
Điệp [2], “danh ngôn là những lời nói hay, có 
giá trị triết lý nhân sinh, được người đời ưa 
thích và truyền miệng”. Ví như câu “Beauty 
is the first present Nature, gives to woman, 
and the first it takes away” (De Mere) được 
dịch là “Sắc đẹp là tặng phẩm đầu tiên mà 
tạo hóa ban cho người đàn bà và cũng là 
thứ đầu tiên mà tạo hóa cướp đi” hoặc câu 
“Beauty is truth, truth is beauty” (John 
Keats) dịch là “Cái đẹp là chân lý, chân lý là 
cái đẹp” và câu “A thing of beauty is a joy 
forever” (Charles Reade) – ”Một vật thể đẹp 
là nguồn vui vĩnh cửu”. 
Qua những dẫn chứng trên, chúng ta 
có thể nhận ra một điều là danh ngôn được 
hình thành trong quá trình lao động tác 
động vào thiên nhiên qua các mối quan 
hệ cộng đồng xã hội đã nẩy sinh ra nó. 
Rồi qua các mối quan hệ xã hội ấy và qua 
quan sát tự nhiên, phát hiện các quy luật 
để rồi con người nhận xét , đánh giá nâng 
lên tầm triết lý.
Để minh chứng, tôi xin trích dẫn:
- “What sweetness is left in life if you 
take away friendship” (Cicero) – “Nếu 
không có tình bằng hữu đời còn ý vị gì”.
- “It is a good thing to be rich, and it 
is a good thing to be strong, but it is better 
thing to be beloved of many friends” 
(Euripides) – “Giàu là điều tốt, mạnh là 
điều tốt, nhưng được nhiều bạn yêu mến 
là điều tốt hơn”.
- “Mutual confidence is the pillar of 
friendship” (F.Schiller) – “Tin tưởng lẫn 
nhau là cột trụ của tình bạn”.
- “What we fankly give, forever is 
our own” (George Granville) – “Cái gì 
chúng ta cho một cách chân thành sẽ mãi 
mãi là của ta”.
- “The only person who can drug 
you down into drunkenness, thieves, or 
uncleaness is yourself” (Frank) – “Kẻ 
duy nhất có thể lôi kéo bạn vào việc rượu 
chè, trôm cướp hay việc bẩn thỉu chính là 
con người của bạn”.
- “That charity which longs to publish 
itself, ceases to be charity” (Hutton) – 
“Việc thiện mà muốn mọi người biết thì 
không còn là việc thiện nữa”.
Những trích dẫn trên chưa mang tính 
hệ thống, tính tổng hợp, nhất là tính khái 
quát được sắp xếp theo quy luật nhân sinh: 
sinh, lão, bệnh, tử; Chỉ trích dẫn theo thiển 
ý từ những chủ đề, chủ điểm dẫn tới các 
mối quan hệ trong xã hội, làm nên bức 
tranh để người đời ngẫm suy, soi xét và răn