Tập bài giảng Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin (Phần I)

 mạng xã hội là từ mâu thuẫn gay gắt 
trong bản thân nền sản xuất vật chất của xã hội, tức là mâu thuẫn giữa nhu cầu 
khách quan của sự phát triển lực lượng sản xuất với sự kìm hãm của quan hệ 
sản xuất đã trở nên lỗi thời mà không một cuộc cải cách kinh tế hay chính trị 
nào giải quyết được. Biểu hiện về mặt chính trị xã hội của mâu thuẫn đó là 
đấu tranh giai cấp, đẫn đến bùng nổ các cuộc cách mạng xã hội 
Nguyên nhân chủ quan là sự phát triển nhận thức và tổ chức của giai 
cấp cách mạng, tức giai cấp đại biểu cho phương thức sản xuất mới tiến bộ 
hơn, từ đó tạo ra phong trào đấu tranh giai cấp từ tự phát đến tự giác và khi có 
sự kết hợp chín muồi của các nhân tố khách quan và chủ quan, tức tạo được 
thời cơ cách mạng thì khi đó tất yếu cách mạng sẽ bùng nổ. 
b. Vai trò của cách mạng xã hội đối với sự vận động, phát triển của 
xã hội có đối kháng giai cấp. 
Cách mạng xã hội là phương thức của sự vận động, phát triển xã hội 
có đối kháng giai cấp. Thông qua đấu tranh giai cấp và cách mạng xã hội mà 
xã hội có giai cấp đối kháng không ngừng vận động theo chiều hướng đi lên. 
Cách mạng xã hội là động lực của sự vận động, phát triển xã hội nhằm 
thay đổi chế độ xã hội đã lỗi thời chuyển lên chế độ xã hội mới cao hơn. 
Không có những cuộc cách mạng xã hội trong lịch sử thì không thể thay thế 
hình thái kinh tế - xã hội này bằng hình thái kinh tế - xã hội cao hơn. Theo 
C.Mác, cách mạng xã hội là đầu tàu của lịch sử. Chính nhờ cách mạng xã hội 
mà mâu thuẫn cơ bản của đời sống xã hội được giải quyết triệt để, tạo động 
lực cho sự tiến bộ và phát triển của xã hội. 
Nhận thức về vai trò của cách mạng xã hội đối với sự phát triển của xã 
hội là cơ sở để nhận thức tính khách quan của cách mạng xã hội chủ nghĩa 
đồng thời thấy rõ vai trò to lớn của cách mạng vô sản trong việc xóa bỏ chủ 
nghĩa tư bản, xây dựng chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản. 
VI. QUAN ĐIỂM CỦA CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ VỀ CON NGƯỜI VÀ 
VAI TRÒ SÁNG TẠO LỊCH SỬ CỦA QUẦN CHÚNG NHÂN DÂN 
Tập bài giảng: Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác Lênin 
--------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------
 - 87 - 
1. Con người và bản chất của con người 
a. Khái niệm con người 
Con người là một thực thể tự nhiên mang đặc tính xã hội; có sự thống 
nhất biện chững giữa hai phương diện tự nhiên và xã hội. 
Nguồn gốc tự nhiên và nguồn gốc xã hội của con người 
Tiền đề vật chất đầu tiên quy định sự hình thành, tồn tại và phát triển 
của con người là giới tự nhiên, do đó trước hết con người có bản tính tự 
nhiên. Nghiên cứu, khám phá khoa học về cấu tạo tự nhiên và nguồn gốc tự 
nhiên của con người là cơ sở khoa học để con người hiểu biết về chính bản 
thân mình, tiến đến làm chủ bản thân trong mọi hành vi hoạt động sáng tạo ra 
lịch sử. 
Bản tính tự nhiên của con người thể hiện trên hai giác độ sau đây: 
Thứ nhất, con người là kết quả tiến hóa và phát triển lâu dài của giới tự 
nhiên, cơ sở khoa học của kết luận này đã được chứng minh bằng sự phát 
triển của chủ nghĩa duy vật và khoa học tự nhiên, đặc biệt là học thuyết của 
Đácuyn về sự tiến hóa của các loài. 
Thứ hai, con người là bộ phận của giới tự nhiên do đó những biến đổi 
của giới tự nhiên và tác động của quy luật tự nhiên trực tiếp hoặc gián tiếp 
thường xuyên quy định sự tồn tại của con người và xã hội loài người, nó là 
môi trường trao đổi vật chất giữa con người với giới tự nhiên; ngược lại, sự 
biến đổi và hoạt động của con người luôn tác động trở lại môi trường tự nhiên 
và làm biến đổi môi trường tự nhiên. 
Tuy nhiên, con người cũng không đồng nhất với các tồn tại khác của 
giới tự nhiên, nó có đặc tính xã hội. Bản tính xã hội của con người là bản tính 
đặc thù của nó trong quan hệ với các tồn tại khác của giới tự nhiên. Bản tính 
xã hội của con người thể hiện ở các mặt sau: 
Một là, nguồn gốc hình thành con người không chỉ là quá trình tiến hóa 
của giới tự nhiên mà trước hết và cơ bản nhất là nhân tố lao động. Chính nhờ 
lao động mà con người có khả năng vượt qua loài động vật để tiến hóa và 
phát triển thành người. 
Hai là, sự tồn tại và phát triển của con người luôn bị chi phối bởi các 
nhân tố xã hội và các quy luật xã hội. Xã hội biến đổi thì mỗi con người cũng 
Tập bài giảng: Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác Lênin 
--------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------
 - 88 - 
biến đổi và ngược lại, sự phát triển của mỗi cá nhân lại trở thành tiền đề cho 
sự phát triển xã hội. 
Hai phương diện tự nhiên và xã hội của con người tồn tại trong tính 
thống nhất của nó, quy định lẫn nhau, tác động lẫn nhau, làm biến đổi lẫn 
nhau, nhờ đó tạo nên khả năng hoạt động sáng tạo của con người trong quá 
trình làm ra lịch sử của chính mình. Vì vậy, để lý giải bản tính sáng tạo của 
con người cần kết hợp chặt chẽ cả hai phương diện tự nhiên và xã hội nhằm 
tránh rơi vào phiến diện, không triệt để, dẫn đến những sai lầm trong nhận 
thức và hoạt động thực tiễn. 
b. Bản chất của con người 
Theo C.Mác, “Bản chất con người không phải là một cái trừu tượng cố 
hữu của cá nhân riêng biệt. Trong tính hiện thực của nó, bản chất con người 
là tổng hòa những quan hệ xã hội”(1). 
Trong lịch sử tư tưởng nhân loại đã có nhiều quan điểm khác nhau và 
bản chất, “bản tính người” của con người song về cơ bản những quan niệm đó 
đều mang tính phiến diện, trừu tượng và duy tâm thần bí, tuyệt đối hóa 
phương diện tự nhiên của con người, xem nhẹ việc lý giải con người từ 
phương diện lịch sử xã hội. 
Quan điểm của C.Mác đã khắc phục được hạn chế của quan điểm duy 
vật siêu hình về con người, trong khi thừa nhận bản tính tự nhiên của con 
người còn lý giải con người từ giác độ các quan hệ lịch sử xã hội, từ đó phát 
hiện ra bản tính xã hội của nó, hơn nữa chính bản tính xã hội của con người là 
phương diện bản chất nhất của con người, là cía phân biệt con người với các 
tồn tại khác của giới tự nhiên. 
Năng lực sáng tạo lịch sử của con người và các điều kiện phát huy 
năng lực sáng tạo của con người: 
Con người làm ra lịch sử của chính mình. Theo quan điểm duy vật biện 
chứng về bản chất xã hội của con người thì sự hình thành và phát triển của 
con người cùng những khả năng sáng tạo lịch sử của nó là xuất phát từ sự 
hình thành và phát triển của những quan hệ xã hội của nó trong lịch sử., khi 
những quan hệ này thay đổi thì cũng có sự thay đổi về bản chất của con 
(1) C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, t.3, tr.11. 
Tập bài giảng: Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác Lênin 
--------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------
 - 89 - 
người. Vì vậy, sự giải phóng bản chất con người cần phải hướng vào sự giải 
phóng những quan hệ kinh tế, chính trị, xã hội của nó, thông qua đó mà phát 
huy khả năng sáng tạo lịch sử của con người. 
Không có con người phi lịch sử mà trái lại luôn gắn với điều kiện hoàn 
cảnh lịch sử nhất định. Con người là sản phẩm của lịch sử, lịch sử sáng tạo ra 
con người trong chừng mực nào thì con người lại sáng tạo ra lịch sử trong 
chừng mực đó. Đây là biện chứng của mối quan hệ giữa con người – chủ thể 
của lịch sử với chính lịch sử do nó tạo ra và đồng thời lại bị quy định bởi 
chính lịch sử đó. 
Với tư cách là thực thể xã hội, con người trong hoạt động thực tiễn tác 
động vào giới tự nhiên, cải biến giới tự nhiên theo nhu cầu của mình thì đồng 
thời con người cũng sáng tạo ra lịch sử của chính nó, thực hiện sự phát triển 
của lịch sử đó. 
Ý nghĩa phương pháp luận: 
Từ quan niệm khoa học của chủ nghĩa Mác-Lênin về con người, có thể 
rút ra ý nghĩa phương pháp luận quan trọng sau đây: 
Một là, để lý giải một cách khoa học những vấn đề về con người phải 
căn cứ cả vào phương diện tự nhiên và phương diện xã hội, trong đó vấn đề 
có tính quyết định là phương diện bản tính xã hội của nó, từ những quan hệ 
kinh tế xã hội của nó. 
Hai là, động lực cơ bản của tiến bộ và phát triển của xã hội là năng lực 
sáng tạo lịch sử của con người, vì vậy phát huy năng lực sáng tạo của mỗi con 
người là phát huy nguồn động lực quan trọng thúc đẩy sự tiến bộ và phát triển 
của xã hội. 
Ba là, sự nghiệp giải phóng con người, nhằm phát huy khả năng sáng 
tạo lịch sử của nó phải hướng vào việc giải phóng những quan hệ kinh tế xã 
hội. Trên cơ sở đó có thể khẳng định giá trị căn bản nhất của cách mạng xã 
hội chủ nghĩa là ở mục tiêu xóa bỏ triệt để các quan hệ kinh tế xã hội áp bức, 
bóc lột nhằm giải phóng con người, phát huy cao nhất năng lực sáng tạo của 
con người, đưa con người tới sự phát triển tự do và toàn diện. 
2. Khái niệm quần chúng nhân dân và vai trò sáng tạo lịch sử của quần 
chúng nhân dân. 
Tập bài giảng: Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác Lênin 
--------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------
 - 90 - 
a. Khái niệm quần chúng nhân dân 
Quần chúng nhân dân là một cộng đồng liên kết những con người 
trong xã hội có tổ chức, có lãnh đạo của những cá nhân hay tổ chức chính trị 
xã hội nhất định nhằm giải quyết các nhiệm vụ lịch sử trên các lĩnh vực kinh 
tế, chính trị, văn hóa của xã hội. 
Lực lượng cơ bản tạo thành quần chúng nhân dân bao gồm: 
- Những người lao động sản xuất ra của cải vật chất và các giá trị tinh 
thần, đó là hạt nhân cơ bản trong cộng đồng quần chúng nhân dân. 
- Bộ phận dân cư chống lại giai cấp thống trị, áp bức, bóc lột đối kháng 
với cộng đồng nhân dân. 
- Các giai cấp, tầng lớp xã hội thúc đẩy sự tiến bộ xã hội thông qua hoạt 
động của mình trên các lĩnh vực của đời sống xã hội. 
Quần chúng nhân dân không phải là một cộng đồng bất biến mà trái lại 
nó thay đổi cùng với sự biến đổi của những nhiệm vụ lịch sử ở mối thời đại, 
mỗi giai đoạn phát triển nhất định. Tuy nhiên, lực lượng cơ bản nhất của mỗi 
cộng đồng nhân dân chính là những người lao động; ngoài ra, tùy theo mối 
điều kiện lịch sử nhất định còn bao gồm những lực lượng giai cấp và tầng lớp 
xã hội khác. 
b. Vai trò sáng tạo lịch sử của quần chúng nhân dân và vai trò của 
cá nhân trong lịch sử 
Các nhà tư tưởng trước C.Mác đều không nhận thức đúng vai trò sáng 
tạo lịch sử của quần chúng nhân dân. 
Theo quan điểm duy vật lịch sử, quần chúng nhân dân là chủ thể sáng 
tạo lịch sử và là lực lượng quyết định sự phát triển lịch sử, do đó lịch sử 
trước hết và căn bản là lịch sử hoạt động của quần chúng nhân dân trên tất 
cả các lĩnh vực của đời sống kinh tế xã hội. 
Vai trò chủ thể sáng tạo lịch sử, quyết định tiến trình phát triển lịch sử 
của quần chúng nhân dân được thể hiện ở các mặt sau: 
Thứ nhất, quần chúng nhân dân là lực lượng sản xuất cơ bản của mọi 
xã hội, trực tiếp tạo ra của cải vật chất đáp ứng nhu cầu tồn tại và phát triển 
của con người và xã hội. 
Tập bài giảng: Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác Lênin 
--------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------
 - 91 - 
Thứ hai, quần chúng nhân dân là người sáng tạo ra những giá trị tinh 
thần của xã hội. Hoạt động của quần chúng nhân dân là cơ sở hiện thực và là 
cội nguồn phát sinh những sáng tạo văn hóa tinh thần của xã hội; mọi giá trị 
sáng tạo tinh thần dù qua phương thức nào thì cuối cùng cũng là để phục vụ 
hoạt động của quần chúng nhân dân, chỉ có ý nghĩa hiện thực khi được vật 
chất hóa bởi hoạt động thực tiễn của nhân dân. 
Thứ ba, quần chúng nhân dân là lực lượng và động lực cơ bản của mọi 
cuộc cách mạng và cải cách trong lịch sử. Cách mạng xã hội hoặc cải cách xã 
hội chỉ có thể thành công nếu xuất phát từ lợi ích và nguyện vọng của nhân 
dân, do nhân dân thực hiện. Với ý nghĩa đó có thể nói: “cách mạng là ngày 
hội của quần chúng”, nhờ đó làm cho lịch sử tiến được những bước dài. 
Vai trò của cá nhân, vĩ nhân đối với sự phát triển của lịch sử: 
Vai trò sáng tạo lịch sử của quần chúng nhân dân không thể tách rời vai 
trò cụ thể của mỗi cá nhân, nhất là cá nhân là thủ lĩnh hay lãnh tụ của nhân dân. 
 Cá nhân và vai trò của cá nhân 
Cá nhân là khái niệm dùng để chỉ mỗi con người cụ thể trong một cộng 
đồng xã hội nhất định và được phân biệt với những con người khác thông qua 
tính đơn nhất và tính phổ biến của nó. Theo quan niệm đó, mỗi cá nhân là một 
chỉnh thể thống nhất, vừa mang tính cá biệt vừa mang tính phổ biến, là chủ 
thể của lao động, của mọi quan hệ xã hội và của nhận thức nhằm thực hiện 
chức năng cá nhân và chức năng xã hội trong một giai đoạn phát triển nhất 
định của lịch sử. 
Mỗi cá nhân, tùy theo vị trí, chức năng, vai trò và năng lực sáng tạo cụ 
thể của họ mà có thể tham gia vào quá trình sáng tạo ra lịch sử của cộng đồng 
nhân dân. Theo ý nghĩa đó, mỗi cá nhân của cộng đồng nhân dân đều indấu 
ấn của mình vào quá trình sáng tạo ra lịch sử, dù mức độ và phạm vi có thể 
khác nhau. 
Lãnh tụ và vai trò của lãnh tụ: 
Lãnh tụ là những cá nhân kiệt xuất do phong trào cách mạng của quần 
chúng nhân dân tạo nên, gắn bó mật thiết với quần chúng nhân dân. 
Để trở thành lãnh tụ của nhân dân, được quần chúng nhân dân tín 
nhiệm, lãnh tụ phải là người có các phẩm chất sau: 
Tập bài giảng: Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác Lênin 
--------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------
 - 92 - 
- Có tri thức khoa học uyên bác, nắm được xu thế vận động, phát triển 
của lịch sử. 
- Có năng lực tập hợp quần chúng nhân dân, thống nhất ý chí và hành 
động của quần chúng nhân dân. 
- Gắn bó mật thiết với nhân dân, hy sinh vì lợi ích của nhân dân. 
Lãnh tụ nhất là lãnh tụ ở tầm vĩ nhân có vai trò to lớn trong việc tập 
hợp, tổ chức, chỉ đạo phong trào cách mạng của quần chúng nhân dân. Lãnh 
tụ xuất hiện và thực hiện vai trò của mình từ trong phong trào của quần chúng 
nhân dân. 
Trong hoạt động thực tiễn cần có quan điểm biện chứng về vai trò của 
quần chúng nhân dân và vai trò của cá nhân. Không được tuyệt đối hóa vai trò 
của quần chúng nhân dân cũng như không được tuyệt đối hóa vai trò của cá 
nhân, của lãnh tụ. 
Ý nghĩa phương pháp luận.: 
Lý luận của chủ nghĩa Mác-Lênin về vai trò sáng tạo lịch sử của quần 
chúng nhân dân và vai trò của các cá nhân đối với tiến trình lịch sử đã cung 
cấp một phương pháp luận khoa học quan trọng cho hoạt động nhận thức và 
thực tiễn. 
Thứ nhất, lý giải một cách khoa học về vai trò quyết định lịch sử của 
quần chúng nhân dân, chống những quan điểm sai trái của chủ nghĩa duy tâm 
đồng thời đem lại phương pháp luận khoa học trong việc nghiên cứu, đánh giá 
vai trò của cá nhân, của vĩ nhân, của lãnh tụ trong cộng đồng xã hội. 
Thứ hai, cung cấp phương pháp luận khoa học để các đảng cộng sản 
phân tích các lực lượng xã hội, tổ chức xây dựng lực lượng quần chúng nhân 
dân trong công cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa, tập hợp đông đảo lực lượng 
quần chúng nhân dân để xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội.