Sinh kế của cộng đồng địa phương dựa vào điểm du lịch: Những vấn đề đặt ra hiện nay

sử, tộc người, tôn giáo - tín 
ngưỡng, hệ thống giá trị - chuẩn mực, phong 
tục tập quán... (3, tr.16-18)
Trong trường hợp nghiên cứu sinh kế của 
cộng đồng địa phương dựa vào điểm du lịch, 
có thể hiểu rằng đây là tập hợp cư dân sinh 
sống trong hoặc liền kề với với điểm du lịch. 
Cũng cần thống nhất một cách tương đối rằng 
đây là các cộng đồng thuộc khu vực nông 
thôn hoặc các khu vực hẻo lánh, văn hóa còn 
khá thuần nhất bởi sự khu biệt tương đối với 
cuộc sống bên ngoài. Các đặc điểm về yếu tố 
địa vực, kinh tế và văn hóa trong trường hợp 
này dễ dàng nhận biết để phản ánh các đặc 
trưng của cộng đồng. Bởi sinh sống gắn với 
các điểm tài nguyên du lịch, cho nên các tài 
nguyên du lịch tự nhiên cũng là một nguồn 
khai thác sinh kế của cộng đồng qua các hoạt 
động như săn bắn, khai thác tài nguyên rừng 
(đặc biệt là tại các khu vườn quốc gia, khu 
bảo tồn thiên nhiên...). Bên cạnh đó, với các 
tài nguyên nhân văn, cộng đồng địa phương 
thường được xem như là chủ thể sáng tạo, gìn 
giữ và phát huy giá trị. Do đó, cộng đồng địa 
phương cần nhận được sự quan tâm và chia 
sẻ quyền lợi trong quá trình phát triển du lịch, 
cũng như cần được nâng cao nhận thức và mối 
quan tâm của họ trong việc bảo vệ cảnh quan 
môi trường tự nhiên và các giá trị văn hóa gắn 
với cộng đồng. 
Một tính chất phổ biến của điểm du lịch là 
sự đan xen, hay tính xen ghép với điểm sinh 
sống và hoạt động kinh tế của cộng đồng địa 
phương. Điều này thể hiện rõ nhất tại các điểm 
du lịch làng quê, du lịch phố cổ, du lịch văn hóa 
- lễ hội, Không những vậy, ngay cả các điểm 
du lịch tự nhiên như Cát Bà, Đồ Sơn, Hạ Long, 
Bãi Cháy, cũng là các khu vực dân cư có hoạt 
động kinh tế sôi động (1, tr. 31). Do đó, một khi 
điểm du lịch xuất hiện sẽ tạo ra những cơ hội 
thay đổi chiến lược sinh kế cho cộng đồng địa 
phương nơi đó vì những nhu cầu của du khách 
và chính bản thân ngành du lịch.
Trước hết, du khách khi đến với điểm du 
lịch thường có nhu cầu khám phá văn hóa, 
phong tục tập quán của địa phương và sử 
dụng các dịch vụ ăn, nghỉ, hỗ trợ đi lại, nghỉ 
ngơi Đặc biệt, những sự khác biệt, lạ lẫm 
thường trở thành điều thích thú đối với họ. Đó 
là cơ sở để cộng đồng địa phương nắm bắt cơ 
hội, thực hiện những dịch vụ phục vụ du khách 
từ loại hình đơn giản nhất cho đến các hình 
thức phức tạp. Các loại hình dịch vụ du lịch, 
trong đó có kinh doanh lưu trú, kinh doanh 
ăn uống, thậm chí các hoạt động bán rong 
83Số 26 - Tháng 12 - 2018
VĂN HÓA DU LỊCH
NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA
cũng đem lại một nguồn thu nhập lớn trong 
cơ cấu kinh tế của các hộ gia đình. Các thứ vải 
thổ cẩm - một sản phẩm quá quen thuộc với 
người dân, trở thành món hàng đắt tiền tại Sa 
Pa khi du khách, đặc biệt là người nước ngoài, 
thấy cuốn hút trước những sản phẩm như 
vậy. Một món bánh quen thuộc, đơn giản của 
cộng đồng địa phương nhưng lại được khách 
du lịch mua nhiều làm quà cho bạn bè, người 
thân như bánh củ mài ở chùa Hương cũng tạo 
ra cơ hội việc làm cho không ít người sản xuất 
sản phẩm này, Dịch vụ ẩm thực cũng có cơ 
hội thu lợi nhuận lớn, giá cả của chúng thường 
cao hơn nhiều so với mặt bằng chung Và 
cũng bởi cộng đồng địa phương thường quan 
niệm khách du lịch là những người nhiều tiền 
và sẵn sàng chi cho những dịch vụ cần thiết 
nên những cảnh “chặt chém” thường xảy ra. 
Nói chung, điểm du lịch đã mang đến cho 
cộng đồng địa phương những cơ hội việc làm 
tại chỗ, tạo điều kiện cho họ sinh sống và tiến 
hành các chiến lược sinh kế thường nhật, tận 
dụng cơ hội từ điểm du lịch để có chiến lược 
sinh kế mới, góp phần tăng thu nhập kinh tế. 
Điểm du lịch xuất hiện cũng là một cơ 
hội kinh doanh đem lại lợi nhuận lớn cho các 
doanh nghiệp du lịch. Sau những sáng kiến 
của địa phương nhằm đáp ứng nhu cầu của du 
khách và quảng bá du lịch, các doanh nghiệp 
du lịch tiến hành đầu tư xây dựng cơ sở hạ 
tầng, cung cấp dịch vụ. Cùng với việc đầu tư 
kinh doanh du lịch, chính quyền và các doanh 
nghiệp du lịch phải giải quyết hài hòa sao cho 
cộng đồng địa phương cũng được chia sẻ 
quyền lợi. Các lý thuyết về du lịch bền vững 
hay du lịch cộng đồng đều nhắc tới vấn đề 
này. Đặc biệt, khái niệm du lịch cộng đồng còn 
khẳng định: du lịch cộng đồng là du lịch mang 
lại lợi ích cho cộng đồng. Nói chung, một yếu 
tố quan trọng trong du lịch là có thể cải thiện 
chất lượng cuộc sống của cộng đồng bản địa, 
cải thiện tính công bằng xã hội trong phát 
triển (1, tr.63). Do vậy, chính quyền thường 
tạo điều kiện để người dân đăng ký các điểm 
kinh doanh và các doanh nghiệp du lịch ngoài 
việc tập trung cho chiến lược kinh doanh của 
mình thường có chính sách thu hút lao động 
địa phương. Đây cũng là một yếu tố góp phần 
giải quyết nạn thất nghiệp và tạo ra nguồn 
thu nhập mới. Chính những điều này “sẽ làm 
giảm tình trạng di cư về các khu đô thị, làm 
ảnh hưởng đến các cân đối vĩ mô và chương 
trình dịch chuyển cơ cấu của một số quốc gia” 
(7, tr.50). Ngoài ra, địa phương nơi có điểm du 
lịch sẽ được nhận những lợi ích nhất định về 
cơ sở hạ tầng, đặc biệt là hệ thống giao thông. 
Để phục vụ du lịch, các tuyến đường sẽ được 
mở rộng và hiện đại hóa giúp cho việc đi lại 
của người dân dễ dàng, thuận hiện hơn, tạo 
điều kiện thúc đẩy giao lưu kinh tế và văn hóa. 
Do vậy, có thể thấy rằng, điểm du lịch không 
những tạo ra sinh kế mới, đem lại hiệu quả về 
mặt kinh tế cho cộng đồng mà còn góp phần 
giải quyết một số vấn đề văn hóa - xã hội.
Một số tổ chức như DFID, WTO (World 
Tourism Organization - Tổ chức Du lịch thế 
giới) hay SNV (Netherlands Development 
Organisation - Tổ chức Phát triển Hà Lan) đã 
có những chương trình về tác động của du 
lịch đối với cộng đồng, đặc biệt họ nhắm tới 
du lịch vì cộng đồng nghèo. Trong đó, SNV đã 
phân tích những tác động tích cực của du lịch 
đến cộng đồng, một trong số đó có liên quan 
đến vấn đề sinh kế, có thể khái quát một vài 
vấn đề như sau:
Trước hết, trong du lịch - một ngành công 
nghiệp mang khách hàng đến với sản phẩm, 
các sản phẩm du lịch được sản xuất và tiêu 
thụ gần như đồng thời. Do vậy, cộng đồng địa 
phương với các sản phẩm của mình không cần 
phải qua khâu trung gian mà trực tiếp đến tay 
du khách, do vậy sẽ đem lại nguồn thu nhập 
cao hơn, đặc biệt có lợi cho người nghèo. 
Thứ hai, có thể thấy rằng các tài nguyên du 
lịch có tính cạnh tranh cao thường chủ yếu tập 
trung ở các vùng xa trung tâm công nghiệp, 
đô thị bởi những nơi này còn giữ được những 
điều kiện thuần nhất về tự nhiên cũng như 
lối sống, phong tục, tập quán Do đó sẽ có 
sức thu hút du khách và có lợi thế trong kinh 
doanh du lịch. Bởi vậy, cộng đồng địa phương 
ở những nơi này có nhiều cơ hội dựa vào các 
điểm du lịch để cải thiện cuộc sống của mình 
bằng việc thực hiện các chiến lược sinh kế dựa 
vào điểm du lịch và làm nhân công cho các 
doanh nghiệp du lịch bằng các loại công việc 
Số 26 - Tháng 12 - 201884
NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA
thường xuyên hoặc bán thời gian. Đặc biệt, 
điểm du lịch sẽ tạo ra cơ hội việc làm lớn cho 
phụ nữ và những người trẻ, do đó góp phần 
phá vỡ vòng luẩn quẩn đói nghèo.
Thứ ba, điểm du lịch tạo lợi ích phi vật chất 
cho cộng đồng trong việc nâng cao nhận thức 
về các giá trị văn hóa, giá trị tự nhiên của điểm 
du lịch mà không gian sinh hoạt, không gian 
sống của cộng đồng đan xen hoặc liền kề bởi 
cộng đồng sẽ hiểu được lợi ích của các giá trị 
đó trong việc tạo nguồn thu nhập và nâng cao 
mức sống của mình.
Cuối cùng, cộng đồng sẽ được hưởng 
những lợi ích khác từ việc cơ sở hạ tầng được 
cải thiện về giao thông, thông tin liên lạc, cung 
cấp nước, điều kiện vệ sinh, an sinh xã hội, an 
ninh công cộng, các dịch vụ y tế.
Thông qua những phân tích trên có thể 
thấy rằng, điểm du lịch xuất hiện sẽ đem lại lợi 
ích cho chính địa phương có điểm bằng việc 
thu hút được các nguồn vốn đầu tư từ chính 
quyền và doanh nghiệp du lịch để từ đó tăng 
được nguồn vốn vật chất, bao gồm hệ thống 
điện, đường, trường, trạm. Mặt khác, việc tạo 
ra những công việc mới sẽ đem đến những 
nguồn lợi trực tiếp cho những nhóm thực hiện 
chiến lược sinh kế “bám” vào điểm du lịch trong 
nỗ lực nâng cao nguồn vốn tài chính của mình.
2.3. Một số xu hướng tiêu cực từ vấn đề 
sinh kế dựa vào điểm du lịch
Khẳng định những tác động tích cực của 
điểm du lịch đến cộng đồng địa phương nhưng 
điều đó cũng không thể phủ định những mặt 
tiêu cực mang lại. Có thể coi điểm du lịch là 
“liều thuốc” chữa căn bệnh đói nghèo của 
cộng đồng địa phương và làm cho “cơ thể kinh 
tế” của cộng đồng mạnh lên. Tuy vậy, giống 
như thuốc, ngoài tác dụng chữa bệnh cũng có 
thể có tác dụng phụ. Điểm du lịch cũng mang 
lại những vấn đề mà về một khía cạnh nào đó, 
không ai muốn nó xảy đến.
Trước tiên, về kinh tế: Cạnh tranh trong 
kinh doanh du lịch sẽ có thể biến những người 
dân địa phương trước đây sống cố kết bằng 
truyền thống cộng đồng nay trở thành những 
đối thủ kinh doanh, do đó có thể đưa đến 
những mâu thuẫn, giảm tính cố kết trong cộng 
đồng. Thêm một hiện tượng khác, đó là việc 
cạnh tranh giữa doanh nghiệp du lịch với cộng 
đồng địa phương có thể gây ra những mâu 
thuẫn nhất định. Lợi nhuận thu được từ du lịch 
có thể tập trung phần lớn vào tay các doanh 
nghiệp du lịch từ bên ngoài. Cộng đồng địa 
phương có thể mất lợi thế kinh tế, xã hội và 
chính trị khi bị gạt ra ngoài di sản của chính 
họ. Các doanh nghiệp du lịch đẩy cộng đồng 
ra khỏi di sản được cho là của chính họ và biến 
họ trở thành những người làm thuê cho doanh 
nghiệp, thậm chí với mức lương rẻ mạt, tạm 
bợ theo mùa. Ngoài ra, “các dòng chuyển cư 
và di cư trong các khu vực phát triển du lịch 
cũng làm nảy sinh những va chạm và xung 
đột văn hóa giữa nhóm người bản địa và du 
khách, giữa họ với các nhóm di cư đến làm ăn 
tại khu du lịch” (4, tr.7). Thêm vào đó, sự khai 
thác quá mức tài nguyên du lịch, đặc biệt các 
tài nguyên tự nhiên để phục vụ phát triển kinh 
tế du lịch cũng là nguyên nhân gây ra suy thoái 
môi trường, suy thoái văn hóa.
Về văn hóa, xã hội: Khi việc tập trung quá 
đông khách du lịch đến điểm du lịch sẽ gây 
ra những ảnh hưởng đến cuộc sống của cộng 
đồng địa phương, cho dù đây là một cơ hội 
tốt để kiếm tiền. Người dân địa phương còn 
có thể bị tác động bởi những kiểu văn hóa 
ngoại lai mà du khách đem đến, gây ra sự 
vọng ngoại, đặc biệt là giới trẻ, những người 
dễ bị cuốn hút bới phong cách của du khách. 
Khi kinh tế phát triển, có điều kiện hơn, giới 
trẻ thường thay đổi cách sống như vốn có của 
cộng đồng mình. Việc đua đòi, tham gia các tệ 
nạn xã hội có thể sẽ diễn ra. Do đó, lối sống 
và văn hóa của cộng đồng địa phương có thể 
bị biến dạng. Như đã phân tích, sự cạnh tranh, 
giành khách hàng có thể sẽ biến những người 
dân địa phương sống quần tụ với nhau trong 
không gian của cộng đồng từ lâu trở thành 
những đối thủ của nhau. Bởi vậy, truyền thống 
duy tình, trọng tình, cố kết cộng đồng sẽ giảm 
đi. Một số vấn đề khác cũng sẽ được bàn đến 
như việc tham gia vào hoạt động kinh doanh 
du lịch sẽ khiến học sinh là con em của cộng 
đồng địa phương sao nhãng học hành, gây 
ảnh hưởng trực tiếp lên kết quả học tập. Hay 
nói cách khác, vốn con người không được quan 
85Số 26 - Tháng 12 - 2018
VĂN HÓA DU LỊCH
NGHIÊN CỨUVĂ N HÓA
tâm đúng mức vì những lợi ích kinh tế trước 
mắt. Ngoài ra, điểm du lịch còn kéo theo một 
số hiện tượng xã hội như nạn tội phạm (nhất 
là nạn lừa đảo, móc túi du khách), ma túy, mại 
dâm, đặc biệt ảnh hưởng xấu đến hình ảnh 
du lịch. 
Những phân tích trên cho thấy tác động 
của du lịch nói chung và các điểm du lịch nói 
riêng tới cộng đồng. Rõ ràng, khi nhìn nhận 
một vấn đề cần phải thấy được tính hai mặt 
của nó. Sự xuất hiện và phát triển điểm du lịch 
cũng như vậy. Đối với cộng đồng địa phương, 
điểm du lịch tạo ra những tác động có hướng 
tích cực trong việc thay đổi hiện trạng kinh tế, 
văn hóa, xã hội. Bên cạnh đó, những tác động 
tiêu cực cũng gây ra những ảnh hưởng lớn tới 
cộng đồng.
3. Kết luận
Sinh kế là điều kiện để con người có thể 
thỏa mãn các nhu cầu cơ bản của mình. Sinh 
kế càng quan trọng hơn đối với các cộng đồng 
nghèo, dễ bị tổn thương và với các mục tiêu 
thiên niên kỷ, việc xóa nghèo, giảm nghèo 
là một mục tiêu đặc biệt quan trọng. Do đó, 
nghiên cứu sinh kế được chú ý quan tâm để 
giúp cộng đồng nghèo có được chiến lược 
sinh kế tốt nhất dựa trên việc sử dụng nguồn 
vốn sinh kế, cùng với đó là những chính sách 
hiệu quả để đạt được kết quả sinh kế có lợi 
nhất cho cộng đồng, để cộng đồng có thể thực 
hiện được sinh kế bền vững, có khả năng phục 
hồi trước những tổn thương trong cuộc sống.
Điểm du lịch xuất hiện có vai trò như một 
“đầu tàu” kéo nền kinh tế của địa phương đi 
lên. Trong bối cảnh đó, cộng đồng địa phương 
có cơ hội để thực hiện chiến lược sinh kế mới. 
Đó là các loại hình sinh kế dựa vào điểm du 
lịch, đặc biệt là kinh doanh dịch vụ du lịch. 
“Cơ thể kinh tế” địa phương mạnh lên cũng 
như cộng đồng địa phương thu được những 
lợi nhuận mà điểm du lịch mang lại. Tác động 
rõ rệt nhất tới cộng đồng của điểm du lịch thể 
hiện qua những đổi thay diện mạo vật chất và 
mức sống cư dân. Bên cạnh đó, điểm du lịch 
cũng đặt ra nhiều vấn đề, đặc biệt là những tác 
động tiêu cực đến văn hóa, xã hội. 
Chính vì lý do đó, nghiên cứu sinh kế dựa 
vào điểm du lịch một mặt sẽ thấy được cộng 
đồng đã thực hiện sinh kế như thế nào, với 
mức độ ra sao và thu lại được những gì. Bên 
cạnh đó, nghiên cứu này cũng chỉ ra cộng 
đồng thực hiện sinh kế mất gì, mà chủ yếu là 
về mặt văn hóa, xã hội. Ngoài ra, việc chỉ ra 
tác động ngược trở lại của các chiến lược sinh 
kế đến điểm du lịch, đặc biệt là hình ảnh du 
lịch, cũng là một việc quan trọng để tìm ra các 
giải pháp vừa đảm bảo lợi ích cho cộng đồng 
trong mối quan hệ với tài nguyên du lịch, với 
chính quyền địa phương, với doanh nghiệp và 
du khách, vừa đảm bảo tốt nhất cho hình ảnh 
điểm du lịch.
Đ.V.T 
(ThS., Trường Đại học Văn hóa Hà Nội)
Tài liệu tham khảo
1. Nguyễn Đình Hòe (2001), Du lịch bền vững, 
Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.
2. Kooes Nefies (2003), Môi trường và sinh kế - 
Các chiến lược phát triển bền vững, Nxb. Chính trị 
Quốc gia, Hà Nội.
3. Lương Hồng Quang (2018), Phát triển văn 
hóa dựa vào cộng đồng - Các tranh luận lý thuyết 
và thực tiễn, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà 
Nội.
4. Võ Quế (2006), Du lịch cộng đồng - Lý thuyết 
và vận dụng, Nxb. Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội.
5. Nguyễn Văn Sửu (2010), Khung sinh kế bền 
vững: Một cách phân tích toàn diện về phát triển 
và giảm nghèo, Tạp chí Dân tộc học, số 2, tr.3-12.
6. Trần Đức Thanh (1999), Nhập môn khoa học 
du lịch, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.
7. Phạm Ngọc Thắng (2009), Điều kiện để phát 
triển du lịch gắn với xóa đói giảm nghèo, Tạp chí 
Du lịch Việt Nam, số 10, tr.50-52.
 Ngày nhận bài: 17 - 10 - 2017
Ngày phản biện, đánh giá: 5 - 12- 2018
Ngày chấp nhận đăng: 25 - 12 - 2018