Quan niệm nhân sinh của F. W. Nietzsche trong “Zarathustra đã nói như thế”

ời 
Quan niệm nhân sinh của F. W. Nietzsche 35 
d−ờng nh− có vẻ tự do nh−ng về thực 
chất là không có. Vì thế, con ng−ời 
không nhất thiết phải chịu trách nhiệm 
về hành vi của mình bởi: “Bất cứ con 
ng−ời làm gì, họ đều làm đúng - nghĩa 
là họ làm điều họ thấy tốt theo mức độ 
trí khôn của họ, là th−ớc đo hợp lý của 
họ” (1, tr.326). Con ng−ời và h−ớng đi 
lên của con ng−ời là chủ đề trung tâm 
của “Zarathustra đã nói nh− thế”. 
Khác với các nhà triết học tiền bối, 
Nietzsche không nghiên cứu con ng−ời 
để tìm cách giải thích cơ chế tồn tại, sự 
vận động của con ng−ời trong các mối 
quan hệ vốn có của nó; mà Nietzshe mổ 
xẻ phân tích con ng−ời trong hoàn cảnh 
châu Âu thế kỷ XIX để đi đến phủ định 
con ng−ời hiện tồn, xây dựng một mẫu 
ng−ời mới bao chứa đ−ợc −ớc vọng về sự 
tiến lên của con ng−ời theo quan niệm 
của ông, và Nietzsche đặt tên cho mẫu 
ng−ời đó là siêu nhân. Và đó cũng là cái 
đích mà triết học cần v−ơn tới: “Triết 
học chân chính nên trở thành triết học 
siêu nhiên” (1, tr.167). 
II. Siêu nhân là ng−ời nh− thế nào? 
Nietzsche ch−a bao giờ đ−a ra một định 
nghĩa về siêu nhân mà chỉ thông qua 
những ẩn dụ đặt trong sự so sánh với 
ng−ời hạng hai (từ của Nietzsche) để 
nêu lên những thuộc tính của siêu 
nhân. Với Nietzsche, siêu nhân có 
những phẩm tính sau đây: thứ nhất, là 
ng−ời không chấp nhận có tôn giáo, do 
vậy không có bất cứ một luận điểm nào 
của tôn giáo có ý nghĩa đối với siêu 
nhân; thứ hai, cuộc sống của siêu nhân 
là ở trên mặt đất, mọi giá trị của cuộc 
sống có thể đo đ−ợc bằng những xung 
lực cuồng say trong sự hủy diệt, đam 
mê, không chịu bất cứ sự chi phối nào 
ngoài ý chí sống; thứ ba, hiện hữu là 
quá trình sáng tạo ra giá trị, hiện sinh 
trong giác ngộ và giác ngộ để quy hồi 
vĩnh cửu và thứ t−, chấp nhận h− vô, 
tìm ý thức trong h− vô và biết v−ợt qua 
h− vô. 
Khi xem xét về khái niệm siêu 
nhân, chúng tôi nhất trí với nhận xét 
của L−u Phóng Đồng: “Siêu nhân của 
Nietzsche là một khái niệm có nhiều 
tầng lớp, có nhiều nội dung. Ng−ời ta có 
thể có nhiều cách giải thích khác nhau. 
Nội dung cơ bản của nó, siêu nhân 
chính là lý t−ởng hoá, nhân cách hoá 
sức sống và bản năng của con ng−ời, tức 
ý chí quyền lực, là sự lý t−ởng hoá nhân 
cách của quan niệm giá trị với giá trị 
con ng−ời của triết học phi lý tính và 
truyền thống Kitô giáo, nói cách khác là 
sự lý t−ởng hoá và nhân cách hoá tinh 
thần Dionysos. Vì vậy, nên xuất phát từ 
toàn bộ triết học của Nietzsche, đặc biệt 
là khuynh h−ớng cơ bản của thuyết ý 
chí quyền lực để tìm hiểu và đánh giá 
triết học siêu nhân của ông” (2, tr.170-
171). Nh−ng chúng tôi lại ch−a thoả 
mãn với nhận định của tác giả: “Về ý 
nghĩa nào đó, siêu nhân của Nietzsche 
dùng để thay Chúa Kitô giáo, và khái 
niệm lý tính tuyệt đối của Triết học phi 
lý tính truyền thống có ý nghĩa là Chúa” 
(1, tr.167). Theo chúng tôi, Nietzsche 
không chấp nhận bất cứ loại hình tôn 
giáo nào. Cái chết của Th−ợng đế về bản 
chất là một hiệu lệnh xoá bỏ tôn giáo, vì 
vậy không có lý gì phải tạo ra một 
Th−ợng đế mới. Siêu nhân thay Th−ợng 
đế chỉ nên hiểu theo nghĩa con ng−ời có 
toàn quyền định đoạt và kiến thiết 
mình nh− Th−ợng đế của Kitô giáo. 
Việc xác định các phẩm tính của 
siêu nhân không chỉ dừng lại ở mục đích 
xác định nội hàm của khái niệm siêu 
36 Thông tin Khoa học xã hội, số 8.2012 
nhân, mà còn thể hiện trật tự logic của 
chủ đề đ−ợc trình bày trong tác phẩm 
“Zarathustra đã nói nh− thế”. Có thể 
nói, nếu ví Triết học của Nietzsche là 
một hình chóp thì đỉnh cao của nó là 
siêu nhân. Các phẩm tính của siêu nhân 
biểu hiện trật tự tịnh tiến. Chính vì thế, 
khi trình bày về siêu nhân phải tuân 
theo logic của sự biến đổi tăng dần đó. 
Ph−ơng cách xây dựng siêu nhân 
của Nietzsche đ−ợc triển khai theo kiểu 
tam đoạn luận. Con ng−ời cổ truyền vẫn 
là con ng−ời bằng x−ơng bằng thịt, hít 
thở và tồn tại trong xã hội, nh−ng vì 
không làm chủ đ−ợc các giá trị của mình 
nên sa vào mê hồn trận của tôn giáo, 
của đạo đức duy lý. Cái phần xung lực 
đầy đam mê, sôi động, mạnh mẽ nh− 
thuốc súng đã bị −ớt mèm bởi những 
trận m−a của nghịch lý đang hiện diện 
trong đời th−ờng. Nh− thời đại của họ, 
con ng−ời truyền thống nhìn nhau, 
chung sống với nhau bằng những quan 
niệm −ớc lệ không thực chất, nhiều khi 
chỉ là võ đoán. Do vậy, cần phải bóc đi 
những màn che để thấy một sự thật, 
cho dù là sự thật không tốt đẹp: “Nếu 
ta lột bỏ những tấm mạng che, những 
khăn choàng, những sắc màu cùng 
những điệu bộ cử chỉ của các ng−ời, thì 
chỉ còn lại những cái làm hoảng sợ 
chim chóc” (1, tr.226). Sống trong 
trạng thái vong thân ấy ng−ời lấy mơ 
làm thực, lấy say làm tỉnh, lấy sai lầm 
làm th−ớc đo chân lý. Trong cảnh sống 
nh− thế, ng−ời đã gắng g−ợng xây đắp 
cho mình một hình bóng để h−ớng đến 
và ng−ời gọi đó là vĩ nhân. 
 Nietzsche cho rằng, đó là sai lầm 
của sai lầm, vì trong tối tăm ng−ời 
muốn tìm tới ánh sáng, nh−ng vĩ nhân 
là con đẻ của u mê thì làm sao có ánh 
sáng để vạch đ−ờng. Với Nietzsche, thế 
giới này “xoay vần quanh những kẻ 
sáng tạo nên những giá trị mới” (1, 
tr.103), thế giới giống nh− một công 
tr−ờng ngổn ngang trong xây dựng, 
trong kiến thiết. Những kiến trúc s− tài 
năng phải là những ng−ời sáng tạo ra 
hoạ đồ không theo đ−ờng mòn, lối cũ. 
Sáng tạo không thể là rập khuôn. Sáng 
tạo là cái ch−a từng nh−ng đầy ý nghĩa. 
Nghĩa là vĩ nhân cũng chẳng hơn gì 
ng−ời, chính vĩ nhân cũng không biết 
đi đâu và về đâu, vĩ nhân là một con 
tằm đang sống trong một tổ kén to hơn. 
Bởi vậy, không ngần ngại Nietzsche gọi 
vĩ nhân là những con ruồi, những 
thằng hề đang diễn kịch bằng kịch bản 
của thời đại. Ng−ời đang diễn, kẻ vỗ 
tay trong ánh đèn màu hào nhoáng của 
kịch tr−ờng mà cứ nghĩ rằng đó hào 
quang của cuộc sống: “Chốn công 
tr−ờng thì đầy rẫy những thằng hề 
trang trọng và dân chúng lại hãnh diện 
hênh hoang vì những vĩ nhân của họ” 
(1, tr.104). 
Việc Nietzsche phủ nhận vai trò của 
vĩ nhân trong lịch sử tất nhiên là quan 
điểm sai lầm. Một số các học giả tr−ớc 
đây đã khẳng định Nietzsche xem 
th−ờng vai trò của quần chúng nhân 
dân và đề cao vai trò cực đoan của vĩ 
nhân trong lịch sử. Chúng tôi cho rằng 
đây là những kết luận đúng, nh−ng có lẽ 
cần bổ sung thêm là khái niệm vĩ nhân 
trong Triết học Nietzsche không trùng 
nghĩa với quan niệm của một số trào l−u 
t− t−ởng ph−ơng Tây. Vĩ nhân trong 
quan niệm của Triết học Nietzsche chỉ 
là con ng−ời cổ truyền đ−ợc phóng to 
lên. Cho nên, vĩ nhân cũng là đối t−ợng 
cần phải loại bỏ trên con đ−ờng kiến 
thiết mẫu ng−ời lý t−ởng siêu nhân. 
Quan niệm nhân sinh của F. W. Nietzsche 37 
Các thần linh theo cùng Th−ợng đế 
đã chết, điều đó không có nghĩa là siêu 
nhân sẽ thay Th−ợng đế để bảo trợ cho 
cuộc sống của loài ng−ời ở trần gian. 
Siêu nhân cũng là ng−ời nh−ng là một 
thế hệ ng−ời mới. Nếu nh− con ng−ời 
cổ truyền sống ở trần gian thì siêu 
nhân phải là cắm rễ vào trong lòng 
đất, hút nhựa sống từ lòng đất. Siêu 
nhân giống nh− Antaios, con của thần 
Đất, trong thần thoại Hy Lạp. Nguồn 
sinh lực dũng khí là ở đấy. Xa rời mặt 
đất là chọn cho mình con đ−ờng b−ớc 
vào hoả ngục. 
 Nh−ng không phải ai cũng có thể 
trở thành siêu nhân. Siêu nhân là một 
cá thể toàn vẹn không liên lạc với số 
đông, đoạn tuyệt với quá khứ và không 
h−ớng về t−ơng lai. Siêu nhân nh− một 
kẻ lữ hành đi trên con đ−ờng độc đạo để 
tự tìm kiếm và định đoạt giá trị. Hành 
trình của siêu nhân là hành trình sáng 
tạo và sáng tạo là ph−ơng thuốc màu 
nhiệm để xoa dịu những nỗi đau của 
tâm hồn. Là nguồn cảm hứng của sáng 
tạo, vì vậy đau khổ là cần thiết, càng 
nhiều đau khổ thì sự sáng tạo càng 
giàu ý nghĩa. Chính vì thế, siêu nhân 
ngạo nghễ, oai phong lẫm liệt không lệ 
thuộc câu thúc bởi bất cứ một ấn định 
nào có sẵn. 
 Sáng tạo là quá trình không lặp lại 
nên sáng tạo của siêu nhân khác với 
quan điểm của tôn giáo. Với Kitô giáo, 
sáng tạo là độc quyền của Th−ợng đế. 
Bản thân con ng−ời cũng chỉ là kết quả 
sáng tạo của Th−ợng đế và con ng−ời trở 
thành biểu t−ợng tô điểm cho sự vĩ đại 
của Th−ợng đế. Nh−ng tại sao Th−ợng 
đế lại quay lại nguyền rủa, hành hạ con 
ng−ời bằng các tội tổ tông? Nietzsche 
cho rằng chính sự phản trắc của Judas 
là sự cứu tinh của Th−ợng đế, vì nếu 
Judas không bán Chúa cầu vinh thì đến 
bao giờ Chúa mới thực hiện đ−ợc sứ 
mệnh của Th−ợng đế giao phó. Với siêu 
nhân, sáng tạo đồng nghĩa với quá trình 
truy tìm giá trị cho mình chứ không 
phải quá trình ban phát. Nói cách khác, 
là quá trình h− vô hoá liên tục của 
những cái đã có đ−ợc để tiến lên phía 
tr−ớc bằng chính chí khí của siêu nhân: 
“nếu muốn leo lên cao, các ng−ời hãy sử 
dụng đôi chân của chính mình. Đừng 
bắt kẻ khác mang các ng−ời lên cao, 
đừng ngồi trên l−ng hay trên đầu của kẻ 
khác” (1, tr.358). 
Không đạp vào vết xe đổ, siêu nhân 
phải biết v−ợt qua lòng trắc ẩn ở con 
ng−ời mà siêu nhân đã lọc bỏ. Siêu 
nhân đang sáng tạo ra một tình yêu lớn. 
Một tình yêu ch−a từng có tiền lệ ở trên 
mặt đất, vì vậy phải biết đề phòng lòng 
th−ơng xót. Tuy nhiên, việc loại bỏ lòng 
ẩn trắc, th−ơng ng−ời trong siêu nhân 
chẳng khác gì cổ vũ cho những hành 
động bạo tàn, phi nhân tính của con 
ng−ời có đất bột phát. Cho dù đó là một 
ph−ơng cách để thúc đẩy hoạt động của 
con ng−ời theo chiều h−ớng đi lên (hiểu 
theo nghĩa đen) thì cũng không thể chấp 
nhận đ−ợc. Tất nhiên, mục đích của 
Nietzsche không phải là nh− vậy, 
nh−ng không thể vì mục đích mà có thể 
hy sinh tất cả và càng không thể lấy 
ph−ơng tiện để biện minh cho mục đích. 
Nếu Nietzsche sống lại, thì bản thân 
ông chắc khó đồng tình với các lò thiêu 
ng−ời của chủ nghĩa phát xít, với việc 
bom nguyên tử của Mỹ ném xuống 
Hiroshima, Nagasaki; chất độc da cam 
của Mỹ gieo rắc hủy diệt ở Việt Nam 
trong cuộc chiến tranh xâm l−ợc gây 
tang th−ơng đau khổ cho dân tộc Việt 
38 Thông tin Khoa học xã hội, số 8.2012 
Nam mà ngày nay di chứng của nó vẫn 
đang là nỗi đau của mỗi con ng−ời Việt. 
Và trong chừng mực nào đó, Nietzsche 
cũng khó chối bỏ đ−ợc ông đã tạo ra 
những tiền đề để cho chủ nghĩa phát xít 
lợi dụng, cho dù Nietzsche không cố ý. 
Siêu nhân là cấp độ phát triển cao 
nhất của con ng−ời, vì vậy siêu nhân 
không thể không có thân xác. Nietzsche 
ch−a định nghĩa siêu nhân nên vấn đề 
thân xác của siêu nhân càng trở nên mù 
mờ, thần bí gây tranh cãi. Trong nội 
dung sách, chỉ có một lần Nietzsche đề 
cập đến vấn đề thân xác của siêu nhân 
“Ta đang chờ đợi những ng−ời khác, vĩ 
đại hơn, mạnh mẽ hơn những con ng−ời 
mà thể xác lẫn linh hồn rất thăng bằng 
kiên cố; họ, những con s− tử đang c−ời 
vang, họ phải huy hoàng đi đến” (1, 
tr.524). Về điểm này có học giả cho rằng 
siêu nhân là “con dã thú tóc vàng” (2, 
tr.170). Chúng tôi cho rằng đây là quan 
điểm không thuyết phục. Bởi lẽ siêu 
nhân là ng−ời chứ không phải là dã thú. 
Điều mà Nietzsche muốn ở siêu nhân 
chỉ là siêu nhân cần có sức mạnh nh− s− 
tử. Nếu s− tử là Chúa tể của rừng xanh 
thì siêu nhân phải là Chúa (không phải 
là Chúa theo quan niệm của tôn giáo) 
của loài ng−ời xét về mặt ý chí lẫn thể 
chất. Nh−ng chúng tôi lại hoàn toàn 
nhất trí với đánh giá của L−u Phóng 
Đồng khi ông nhận xét: “Siêu nhân đã 
tiến hoá từ ng−ời và cao hơn ng−ời... 
Siêu nhân không phải là anh hùng, vĩ 
nhân có ý nghĩa chung, các nhân vật vĩ 
đại nhất trong lịch sử và xã hội, đều có 
tính ng−ời nên không phải là siêu nhân, 
nh−ng họ lại là những ng−ời có rất 
nhiều ý chí và quyền lực và nh− vậy 
phù hợp với sự lý giải của ông về siêu 
nhân” (1, tr.173). 
Siêu nhân - triết lý mới về con ng−ời 
của Nietzsche là một trong những nội 
dung gây tranh cãi nhiều nhất. Vì vậy, 
có nhiều quan điểm nhìn nhận khác 
nhau là điều đ−ơng nhiên. Chính những 
quan điểm đa chiều đã nói lên tính thời 
sự hấp dẫn của vấn đề. Sự cống hiến 
của Nietzsche về ph−ơng diện triết học 
chính là ở chỗ đó. Cuộc tranh luận về 
siêu nhân mặc dù ch−a đi đến hồi kết 
nh−ng b−ớc đầu các học giả đã thống 
nhất với nhau: Siêu nhân là con ng−ời 
lý t−ởng của Nietsche, là đứa con tinh 
thần của Nietzsche, là ng−ời phát ngôn 
thời đại của Nietzsche. ở ph−ơng Tây 
hiện đại, siêu nhân đã trở thành biểu 
t−ợng của sức mạnh siêu phàm mà con 
ng−ời cần v−ơn tới (n−ớc Mỹ đã khai 
thác triệt để điều này trong điện ảnh) 
và không ít những lực l−ợng phản động 
cũng đã lợi dụng siêu nhân để biện luận 
cho những hành động dã man, tàn bạo 
của chúng nh− chủ nghĩa phát xít, chủ 
nghĩa phân biệt chủng tộc, thậm chí cả 
chủ nghĩa khủng bố. 
Siêu nhân là sản phẩm của đời sống 
kinh tế - xã hội ở ph−ơng Tây thế kỷ 
XIX. Chính vì thế, trong chừng mực nào 
đó siêu nhân là tiếng nói tố cáo chủ 
nghĩa t− bản đã chà đạp nhân phẩm, 
làm tha hoá con ng−ời từ trong lòng xã 
hội t− bản. Từ ý nghĩa đó, có thể xem, 
siêu nhân nh− nổi loạn bột phát của 
con ng−ời trong cuộc tìm kiếm những 
giá trị ng−ời mà chủ nghĩa t− bản đã 
c−ớp đoạt. 
Siêu nhân không phải là cách giải 
quyết khoa học về loài ng−ời. Siêu nhân 
mãi mãi chỉ là con ng−ời lý t−ởng trong 
học thuyết của Nietzsche cho dù ông đã 
gán cho siêu nhân quá nhiều năng lực 
siêu phàm. Chúng ta trân trọng 
Quan niệm nhân sinh của F. W. Nietzsche 39 
Nietzsche là ở cái nhìn chứ không phải 
là ở cách giải quyết vấn đề nhìn thấy. 
Nietzsche cả cuộc đời cô độc - Siêu nhân 
của Nietzsche cũng là vậy. Bởi vì, siêu 
nhân chỉ có thể là con ng−ời ảo trong xã 
hội của ph−ơng Tây. Sự phát triển toàn 
diện của con ng−ời chỉ có thể có đ−ợc ở 
một xã hội không có giai cấp, một xã hội 
mà hạnh phúc, tự do “của mỗi con ng−ời 
là điều kiện cho sự phát triển tự do của 
tất cả mọi ng−ời” (3, tr.509). 
“Zarathustra đã nói nh− thế” là tác 
phẩm khép lại hệ thống triết học của 
Nietzsche. Một tác phẩm không chỉ làm 
rõ phong cách sáng tạo của bậc thầy văn 
học Đức mà còn là tác phẩm tiêu biểu 
cho t− t−ởng chín muồi của nhà triết 
học tài năng nh−ng đầy uất ức, trớ trêu 
của số phận. Điều bất ngờ đối với hậu 
sinh không phải là ở sức làm việc của 
Nietzsche mà còn ở những vấn đề ông 
đặt ra trong tác phẩm này: “Tác phẩm 
này của Nietzsche đã thể hiện ông cần 
dùng một thứ triết học mới, tôn giáo 
mới, con đ−ờng mới, để giải phóng ng−ời 
Đức thoát khỏi sự mê muội của triết học 
cũ, đạo đức Kitô giáo, tình hình nhu 
nh−ợc và thoái hoá, khôi phục lại sự 
hùng dũng ngày x−a, xây dựng lại sự 
tồn tại loài ng−ời cao hơn hiện thực, chí 
h−ớng cao cả sáng tạo một thế giới và 
nền văn hóa mới” (4, tr.105). Với ý nghĩa 
đó, mọi kết luận về t− t−ởng Nietzsche 
sẽ là luôn luôn mở. 
Tài liệu tham khảo 
1. F. Nietzsche. Zarathustra đã nói 
nh− thế. H.: Văn học, 1999. 
2. L−u Phóng Đồng. Triết học ph−ơng 
Tây hiện đại. Tập 1. H.: Chính trị 
quốc gia, 1999. 
3. Mác - Ănghen toàn tập. Tập 4. H.: 
Chính trị quốc gia, 1995. 
4. Felicien Challaye. Nietzsche cuộc đời 
và triết lý. Sài Gòn: Ca dao, 1972.