Phúc thần của người Việt ở hải ngoại: Trường hợp chí sĩ Trần Đông Phong trong phong trào Đông Du và mộ phần hiện còn ở Nhật Bản

thăm đầu tiên của cụ 
Koyama vào năm 1994). Bây giờ, chúng ta đã biết, con cháu của bà Ando chính là 
những người chính thức đứng tên sở hữu và chăm sóc mộ phần Trần Đông Phong 
cho đến ngày nay. 
 4. Một trùng hợp kỳ lạ về ngày tháng
 Đó là sự trùng hợp về ngày mất của Trần Đông Phong (năm 1908) và 
Nishimura (năm 2013, đúng năm kỷ niệm 40 năm thiết lập quan hệ ngoại giao 
Việt - Nhật). Bài viết nhanh về sự trùng hợp kỳ lạ này của chúng tôi đã được đăng 
tải trên một số báo chí ngay sau tang lễ của nhà khảo cổ học Nishimura vào tháng 
6 năm 2013 [Chu Xuân Giao, 2013a, 2013b]. Có thể điểm lại các ý chính như sau.
 Từ khi Việt Nam bắt đầu thực hiện chính sách đổi mới và mở cửa vào nửa 
cuối thập niên 1980 và đầu thập niên 1990, có nhiều công dân Nhật Bản ở các 
ngành nghề khác nhau đến Việt Nam làm việc, học tập, sinh sống. Trong đó, có 
một người bạn của chúng tôi: anh Nishimura Masanari (sinh năm 1965). Anh là 
nhà khảo cổ, gắn bó với khảo cổ học Việt Nam trong hơn 20 năm qua, thực hiện 
việc khai quật ở nhiều nơi trên khắp ba miền đất nước, cống hiến những phát 
hiện đặc biệt quan trọng. Từ những kết quả nghiên cứu khảo cổ học tại Việt Nam, 
Nishimura đã nhận học vị Tiến sĩ từ Đại học Nhật Bản. Cũng tại Việt Nam, anh đã 
110 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 7 (161) . 2020
nên duyên với người bạn đời – một cô gái Nhật Bản vốn theo ngành tiếng Việt, sau 
này cũng theo chồng chuyển sang khảo cổ học. 
 Vào ngày 9 tháng 6 năm 2013 (tức ngày 2 tháng 5 âm lịch), một tai nạn giao 
thông quái ác đã cướp đi sinh mạng của Nishimura khi anh đang trên đường đi tới 
điểm chuẩn bị khai quật khảo cổ học ở ngoại thành Hà Nội. Sau tang lễ tổ chức 
long trọng tại Hà Nội,(5) thi thể của nhà khảo cổ học Nhật Bản được mai táng trong 
nghĩa trang xã Kim Lan (Gia Lâm) – nơi mà hai vợ chồng Nishimura đã gắn bó 
hơn chục năm trời, đặc biệt có công xây dựng ở đó một bảo tàng đồ gốm.
 Nhân dân Kim Lan từ lâu đã coi Nishimura như người thân thiết cùng làng 
cùng xã, họ tha thiết dành một phần nghĩa trang để anh được gửi lại xác phàm cho 
đất mẹ Việt Nam. Từ đây, nhân dân Kim Lan sẽ coi sóc mộ phần của Nishimura 
trong nghĩa trang, hệt như người Nhật Bản đã coi sóc mộ phần của chí sĩ Trần 
Đông Phong từ năm 1908 đến nay. 
 Chúng tôi đã viết ngay vào thời điểm Nishimura vừa từ trần rằng: 
 “Lịch sử có những trùng hợp đến lạ kỳ, chúng ta không thể giải thích, chỉ 
biết tri nhận đó là thực tế: theo ghi chép trên hai bia mộ, Trần Đông Phong và 
Nishimura mất cùng một ngày nếu tính theo âm lịch, đó là ngày mồng 2 tháng 
5. Nếu tính sang dương lịch, thì trường hợp Trần Đông Phong là ngày 31 tháng 
5 năm 1908, còn Nishimura là ngày 9 tháng 6 năm 2013” (Chu Xuân Giao, 
2013a, 2013b).
 Sự trùng hợp kỳ lạ về ngày tháng trên được gợi ý trực tiếp từ sự kiện năm 
2013 trong quan hệ Việt - Nhật, về mặt tâm lí, tựa như cung cấp thêm một căn cứ 
cho những câu chuyện linh dị về Trần Đông Phong mà cụ Koyama đã tường thuật 
vào thập niên 1990. Quả thật, sự ngẫu nhiên trùng hợp ngày mất (mùng 2 tháng 5 
âm lịch), trước hết, chúng ta tri nhận đó là một thực tế. 
 Lời kết
 Trở lên, bằng trải nghiệm của bản thân người viết bài này và của bạn bè ở 
thời điểm hiện tại hay quá khứ gần, kết hợp với các nguồn tư liệu đã công bố, với 
tư cách là một người đã có thời gian lưu học dài ở Nhật Bản, chúng tôi cố gắng 
miêu tả chi tiết về quá trình một chí sĩ Đông Du đang trở thành một vị phúc thần 
trong cộng đồng người Việt ở Nhật Bản từ khoảng cuối thập niên 1990 đến nay. 
Đây là một quá trình đang còn tiếp tục diễn ra. Bởi vậy, các trải nghiệm hay các tư 
liệu được trình bày với ý thức là cố gắng thực hiện việc miêu tả một vận động như 
nó đang diễn ra. Chúng tôi có trích dẫn một số đoạn tự sự dài để ngõ hầu phản ánh 
được một cách trực quan về cảm xúc thực sự của người trải nghiệm đối với vị phúc 
thần đang hình thành.
 C X G
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 7 (161) . 2020 111
CHÚ THÍCH
(1) Trước năm 2001, trụ sở chính của Đại học Ngoại ngữ Tokyo 東京外国語大学 (gọi tắt là 
 Tokyo Gaidai) nằm ở quận Kita (nội thành), nên ở rất gần với nghĩa trang có mộ phần chí sĩ 
 Trần Đông Phong. Sau năm 2001, trụ sở của trường đã chuyển tới thành phố Fuchu (ngoại 
 thành), thì đã rất xa nghĩa trang.
(2) Nhà ngôn ngữ học Đinh Văn Đức (Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học 
 Quốc gia Hà Nội) có cho biết: “Năm 1986, Giáo sư Nguyễn Tài Cẩn sang Nhật dự hội thảo, 
 dù vội vàng, vẫn tìm đến nghĩa trang để kính viếng chí sĩ. Thầy rất cảm động kể cho tôi”.
(3) Trong bài viết đã công bố năm 2016 trên tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, chúng tôi có viết: 
 “Trần Đông Phong là một thanh niên con nhà giàu. (). Bản thân Trần Đông Phong cũng 
 sang Nhật Bản vào tháng 9 năm 1905” [Chu Xuân Giao 2016]. Thật ra, Trần Đông Phong đã 
 không sang Nhật vào tháng 9 năm 1905, mà do tôi đã đọc nhầm câu dưới đây trong cuốn 
 sách Cuộc đời cách mạng Cường Để bản in năm 1957: “Tháng 8 năm Ất Tỵ (1905), Ông 
 Phan Bội Châu cùng Đặng Tử Kính từ Nhật về nước. (). Ông sai Đặng Tử Kính cầm thư 
 vào báo bỉ nhân biết kết quả sự sang Nhật cầu viện, và phân trần mọi lẽ, yêu cầu bỉ nhân 
 chuẩn bị thân hành sang Nhật. Rồi được Trần Đông Phong giúp 15 nén bạc và hai trăm bạc 
 đồng, ngay tháng 9 năm ấy ông lại sang Nhật liền” [Cường Để 1957 : 19]. Chữ “ông” ở câu 
 cuối cùng, bị tôi đọc nhầm thành “Trần Đông Phong”, thật ra là chỉ người khác. Thành thật 
 xin lỗi bạn đọc về chi tiết nhầm lẫn hi hữu này.
(4) Tên đầy đủ của tổ chức này là 渥美国際交流奨学財団 (Atsumi International Scholarship 
 Foundation, viết tắt là AISF,  tạm dịch là Quỹ Học bổng Giao lưu Quốc 
 tế Atsumi. Quỹ có trụ sở tại Tokyo, bắt đầu hoạt động từ năm 1995, mỗi năm trao học bổng 
 cho 12 nghiên cứu sinh Tiến sĩ đang trên đường hoàn thành luận văn Tiến sĩ tại các đại 
 học ở vùng Kanto nước Nhật. Tính đến thời điểm hiện tại (tháng 5/2020), mới có 4 người 
 Việt Nam được nhận học bổng này (ở các niên khóa 1999, 2005, 2006, 2011). Vũ Thị 
 Minh Chi là người đầu tiên. Tác giả bài viết này là thuộc niên khóa 2006 (
 or.jp/information/docI.pdf). Hiện nay, Quỹ đổi tên là 渥美国際交流財団 (Atsumi International 
 Foundation), tức Quỹ Giao lưu Quốc tế Atsumi.
(5) Tang lễ của Nishimura Masanari được cử hành vào buổi chiều ngày 13/6/2013 tại nhà tang 
 lễ Bộ Quốc phòng (số 5 đường Trần Thánh Tông, Hà Nội). Bản tin 19h cùng ngày của VTV1 
 có đưa tin về sự kiện này.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Chu Xuân Giao. (2005). “Góp thêm một bản dịch tiếng Việt cho bài văn bia tưởng niệm bác 
 sĩ Asaba Sakitaro của Phan Bội Châu”. Báo điện tử Talawas, ngày 20/10/2005, (
 talawas.org/talaDB/showFile.php?res=5629&rb=0305).
2. Chu Xuân Giao. (2012). “Chiều sâu văn hóa trong phong cách ngoại giao Hồ Chí Minh”. Tạp 
 chí Văn hóa Quân sự (cơ quan của Tổng Cục Chính trị Quân đội Nhân dân Việt Nam), số 
 81, pp.4-5 (In lại trong Tạp chí Cẩm Thành, số 68: 3-5).
3. Chu Xuân Giao. (2013a). “Chứng tích giao lưu văn hóa Việt - Nhật thời cận hiện đại: lịch sử 
 đang được viết tiếp”. Tạp chí Văn hóa Quân đội, số 95: 6-7&50.
4. Chu Xuân Giao. (2013b). “Chứng tích giao lưu văn hóa Việt - Nhật thời cận hiện đại: lịch 
 sử đang được viết tiếp”. Tạp chí Nhịp cầu Tri thức (tạp chí ra hàng tháng của Nxb Chính trị 
 Quốc gia), số 7 (67): 42-44.
112 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 7 (161) . 2020
5. Chu Xuân Giao. (2016). “Tư liệu nguyên gốc trong ngoại giao văn hóa: Trường hợp tấm bia 
 do Phan Bội Châu dựng năm 1918 ở Nhật để tưởng niệm bác sĩ Asaba”. Tạp chí Nghiên 
 cứu và Phát triển, số 6 (132): 29-42.
6. Chương Thâu (sưu tầm và biên soạn). (2012). Phan Bội Châu toàn tập - Tập bổ di 1. Hà Nội. 
 Nxb Lao động - Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây.
7. Công ty Thép Vina Kyoei - Motibee. (2011). “Hành trình tri thức Đông Du”. Website báo 
 điện tử Vnexpress, ngày 28/01/2011, (
 doanh-nghiep-viet/hanh-trinh-tri-thuc-dong-du-2710348.html).
8. Cường Để. (1957). Cuộc đời cách mạng Cường Để (nhà báo Tùng Lâm ghi; Ban Tuyên 
 truyền của Việt Nam Quang Phục Đồng Minh hội tại Tokyo dịch sang tiếng Việt; Tráng Liệt 
 xuất bản). Sài Gòn. Nhà in Tôn Thất Lễ.
9. Đinh Khắc Thuân. (2006). “Mộ chí sĩ Đông Du Trần Đông Phong tại Nhật Bản”. Tạp chí Xưa 
 & nay, số 269 (10/2006): 18.
10. Hoàng Thắng. (2010). “7 ngày thắp đuốc Đông Du”, Website Báo Thanh Niên, ngày 
 07/12/2010, (
11. Kawaji Yuka 河路由佳. (2012). 1943年・仏印から日本への最後のベトナム人私費留学生と
 べとナム独立運動――――チェン・ドク・タン・フォン(陳徳清風)さん　―― An Interview 
 with the Last Vietnamese Student to Japan from French Indochina: Mr. Tran Duc Thanh 
 Phong on the Vietnamese Independence Movement『日本オーラル・ヒストリー研究』 8
 巻: 163 - 175.
12. Kiều Mai Sơn. (2015). “Một ngôi mộ chung, hai linh hồn bất tử: Đành làm thân ngọc nát”. 
 Website Báo Nông nghiệp Việt Nam, ngày 06/02/2015, (
 chung-hai-linh-hon-bat-tu-danh-lam-than-ngoc-nat-post138694.html).
13. Koyama Katsuzo. (1995). Linh hồn bất diệt 霊魂不滅. Sách song ngữ Nhật - Việt do cụ 
 Koyama biên soạn, gồm 44 trang đánh máy khổ A4. Tài liệu do Phạm Hồng Long (con cháu 
 trong gia đình Trần Đông Phong) cung cấp.
14. Lê Thị Thanh Tâm. (2011). “Nghĩ trước mộ Trần Đông Phong trên đất Nhật”. Tạp chí Văn 
 hóa Nghệ An. Số 188. Bản đăng trên website Văn hóa Nghệ An, ngày 17/01/2011, (http://
 www.vanhoanghean.com.vn/dat-va-nguoi-xu-nghe6/nguoi-xu-nghe43/nghi-truoc-mo-tran-
 dong-phong-tren-dat-nhat).
15. Nguyễn Thúc Chuyên. (2016) (2008). “Vì sao Trần Đông Phong tự vẫn”. Website Tạp chí 
 Văn hóa Nghệ An, ngày 24/8/2016, (
 xu-nghe43/vi-sao-tran-dong-phong-tu-van).
16. Nhiều tác giả. (2005). Phong trào Đông Du và Phan Bội Châu (Kỷ yếu chọn lọc của Hội 
 thảo Khoa học kỷ niệm 100 năm Phong trào Đông Du và Phan Bội Châu do Tỉnh ủy Nghệ 
 An và Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây phối hợp tổ chức tại thành phố Vinh ngày 
 10/9/2005). TP. Vinh. Nxb Nghệ An - Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây.
17. Phạm Xuân Nguyên. (2005). “Những tấm bia lưu vết tích Phong trào Đông Du trên đất 
 Nhật”. In trong Nhiều tác giả (2)005: 387-393.
18. Phan Bội Châu. (1939). “Văn tế bà Trần Đông Phong”. In trong Chương Thâu (2012) (Phan 
 Bội Châu toàn tập - Tập bổ di 1): 63-65.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 7 (161) . 2020 113
19. Phan Bội Châu. (1957). Phan Bội Châu niên biểu: Tức Tự phê phán. Phạm Trọng Điềm - 
 Tôn Quang Phiệt dịch. Hà Nội. Nxb Sử địa.
20. Phan Bội Châu. (1987). Tự phán - Hồi ký vận động cách mạng dân tộc của cụ Phan Bội 
 Châu. In lần thứ hai. California. Nhân Chủ học xã.
21. Phan Hồng Giang. (1995). “Cụ già Nhật Bản Koyama Katsuzo và nghĩa sĩ Việt Nam Trần 
 Đông Phong”. Tạp chí Xưa & Nay, số 12 (2/1995): 26.
22. Tanaka Tsutomu 田中孜.(2010).『日越ドンズーの華──ヴェトナム独立秘史　潘佩珠の東
 遊（＝日本に学べ）運動と浅羽佐喜太郎』.東京.株式会社明成社.
23. Tôn Thất Phương. (2001). “Lan quân tử”. Đăng trên website ERCT.com.
24. 
25. https://giaovn.blogspot.com/2015/01/ki-niem-110-nam-phong-trao-ong-du-nhu.html.
26. Trần Đức Thanh Phong. (2005). “Những kinh nghiệm bản thân rút ra từ Phong trào Đông 
 Du”. Nguyệt san Mekong 月刊メコン通信,số 117 (tháng 3/3005): 13-14.
27. Văn Tạo 川本邦衛訳.(1983).「東遊、維新運動ならびに東京義塾―ヴァン・タオ教授講 演
 要旨」『慶應義塾大学語言文化研究所紀要』.通号15. 149-159.
28. Vĩnh Sính. (2001a). Việt Nam và Nhật Bản - Giao lưu Văn hóa. TP. Hồ Chí Minh. Trung tâm 
 Nghiên cứu Quốc học - Nxb Văn nghệ TP. Hồ Chí Minh.
29. Vĩnh Sính. (2001b) (1990). “Phan Bội Châu và Asaba Sakitarô”. In trong Vĩnh Sĩnh 2001a: 
 217-230.
30. Vũ Thị Minh Chi. (1999). 「ベトナム人留学生の歴史」渥美国際交流奨学財団『日本留学の
 感想　将来の夢　これからの日本 1999 年度渥美奨学生のページ』.
 AnnualReport99/No8.pdf.
31. Vũ Thị Minh Chi. (2005). 「ベトナム人留学生の夢と歴史」渥美国際交流奨学財団・今西淳
 子編『だから私は日本を選んだ！』.東京.Japan Book.
TÓM TẮT
 Phúc thần và tín ngưỡng phúc thần của cộng đồng người Việt Nam cư trú ở hải ngoại là 
chủ đề cho đến nay hầu như vẫn còn bỏ ngỏ trong lĩnh vực nghiên cứu tôn giáo tín ngưỡng ở 
Việt Nam và về Việt Nam, nhưng chắc hẳn sẽ rất hấp dẫn trong tương lai. Ở mức tổng quan 
nhất, có thể kể các vị phúc thần lừng danh sau đây đang được phụng thờ ở nhiều quốc gia khác 
nhau: Hùng Vương (quốc tổ), Hai Bà Trưng (nhân thần), Trần Hưng Đạo (nhân thần), Liễu Hạnh 
(nhiên thần). 
 Bài viết này, qua thực tế học tập và điều tra điền dã dân tộc học nhiều năm ở Nhật Bản, 
kết hợp với những kết quả nghiên cứu chuyên sâu về Phong trào Đông Du thời đầu thế kỷ XX 
(1905-1909) và những tiến triển trong đương đại của nó, sẽ giới thiệu về vị phúc thần Trần Đông 
Phong đang hình thành trong cộng đồng người Việt Nam ở Nhật Bản hiện nay. Vị phúc thần này 
xuất thân là một chí sĩ yêu nước, tới Nhật Bản theo tiếng gọi của các lãnh tụ Phong trào Đông 
Du, rồi quyên sinh vào năm 1908 ở Tokyo khi phong trào đi đến bước tan rã. Trải qua hơn một thế 
kỷ, mộ phần của Trần Đông Phong hiện vẫn nằm trong một nghĩa trang nhân dân ở Tokyo, được 
nhiều người Việt Nam và Nhật Bản biết đến và tới thăm viếng quanh năm. Có không ít người Việt 
Nam tới cầu xin sự phù hộ độ trì từ ông, rồi khi đã thành tựu thì sẽ tới cảm tạ. 
114 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 7 (161) . 2020
 Những năm gần đây, mỗi độ tết đến xuân về thì trên mộ phần Trần Đông Phong thường có 
hoa trái và đồ lễ mang phong vị quê nhà. Chí sĩ của Phong trào Đông Du đầu thế kỷ XX đang trở 
thành một vị phúc thần trong đời sống của cộng đồng người Việt Nam ở Nhật Bản đầu thế kỷ XXI.
ABSTRACT
 GUARDIAN GOD OF OVERSEAS VIETNAMESE: THE CASE OF PATRIOT 
 TRẦN ĐÔNG PHONG IN ĐÔNG DU MOVEMENT AND HIS TOMB WAS STILL IN JAPAN
 Guardian God and divine beliefs of the Vietnamese community residing overseas are still 
almost open topics in the field of Vietnamese religious studies and on Vietnam, but surely will be 
very attractive in the future. At the most general level, it can be said that the following famous 
guardian gods are worshiped in many different countries: Hùng Vương (the Country God), Hai Bà 
Trưng (the Human God), Trần Hưng Đạo (the Human God), Liễu Hạnh (the Natural God).
 This article, through many years of ethnographic fieldwork and investigation in Japan, 
combined with in-depth research results on the Đông Du Movement in the early XXth century 
(1905-1909) and other its progress in contemporary will introduce the Guardian God Trần Đông 
Phong that is taking shape in the Vietnamese community in Japan today. This god was born as 
a patriot, came to Japan at the call of the leader of the Đông Du Movement, and then suicided 
in 1908 in Tokyo when the movement came to a dissolution. Over a century, Trần Đông Phong’s 
tomb is still located in a people’s cemetery in Tokyo, known and visited by many Vietnameses and 
Japanese all year. There are many Vietnamese people who come to ask for his blessings, and 
when they have achieved their wish, they will come back there to give him thanks.
 In recent years, when Tết holiday and spring come, the Trần Đông Phong’s tomb often has 
flowers and offerings having the homeland flavor. The patriot of the Đông Du movement in the 
early XXth century is becoming a guardian god in the life of the Vietnamese community in Japan 
in the early XXIth century.