Nho giáo và tư tưởng dân chủ (Luận về tư tưởng “dân chủ” Nho giáo của Trần Trọng Kim trong tác phẩm Nho giáo)
I. Mở đầu
“Dân chủ” và “khoa học” là sản phẩm vĩ đại của lịch sử nhân loại, cũng
là những nhân tố làm nên sự cường thịnh và ưu việt (so với phương Đông) của
các quốc gia phương Tây thời cận hiện đại. Nó trở thành biểu tượng của văn hóa
phương Tây, và là mục tiêu hướng tới của các quốc gia phương Đông. “Dân chủ”
và “khoa học” trở thành tiêu chí chung thể hiện trình độ văn minh của một quốc
gia hiện đại, và là nội dung chủ yếu của “hiện đại hóa”.
Thất bại thảm hại trước sức mạnh quân sự của các nước đế quốc phương Tây
cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, là cái giá đắt phải trả để tầng lớp trí thức Trung
Quốc và Việt Nam dần tỉnh ngộ và nhận thức ra rằng: “thể chế chính trị dân chủ”
và “nền khoa học kỹ thuật hiện đại” - sản phẩm đặc hữu của văn hóa phương Tây
chính là nhân tố đem lại sức mạnh cho các nước đế quốc phương Tây. Sự cường
thịnh và hùng mạnh của các nước phương Tây được quyết định bởi hai nhân tố này.
Đây cũng là điểm khiếm khuyết ở các quốc gia chuyên chế Nho giáo Đông Á. Bởi
vậy, nếu muốn đất nước tránh được họa diệt vong, giải phóng dân tộc khỏi xiềng
xích nô lệ thực dân, đưa đất nước phát triển giàu mạnh, đủ sức đương đầu với các
cường quốc phương Tây, các quốc gia Đông Á buộc phải học tập khoa học kỹ thuật
và xây dựng thể chế chính trị dân chủ theo mô hình phương Tây để “hiện đại hóa”
đất nước. Vì thế, “hiện đại hóa” trở thành xu hướng tất yếu, là yêu cầu bức thiết
mang tính thời đại, nó quán xuyến trong nhận thức và mục tiêu của giới tư tưởng
hiện đại Trung Quốc và Việt Nam.
Trang 1
Trang 2
Trang 3
Trang 4
Trang 5
Trang 6
Trang 7
Trang 8
Trang 9
Trang 10
Tải về để xem bản đầy đủ
Tóm tắt nội dung tài liệu: Nho giáo và tư tưởng dân chủ (Luận về tư tưởng “dân chủ” Nho giáo của Trần Trọng Kim trong tác phẩm Nho giáo)
à học tập, để kết hợp với tư tưởng luân lý đạo đức Nho giáo là “khoa học” phương Tây hiện đại, không phải thể chế chính trị “dân chủ” phương Tây. Mặt khác, có thể thấy lý do Trần Trọng Kim không tiếp nhận nền chính trị dân chủ phương Tây, vì theo ông, do theo đuổi khoa học cực đoan, tôn sùng cuộc sống vật chất thực dụng, thêm vào đó là nền dân chủ tự do thái quá và xem thường đạo đức luân lý con người, đã khiến xã hội phương Tây rơi vào khủng hoảng nghiêm trọng về văn hóa và xã hội. Ý thức được những hạn chế của văn hóa phương Tây đương thời, cố gắng hướng Việt Nam tránh vết xe đổ đó, là lý do khiến Trần Trọng Kim khước từ tiếp nhận và học tập nền chính trị dân chủ phương Tây, để quay lại kế thừa và phát huy tư tưởng chính trị “dân chủ” Nho giáo. Điều này cho thấy, lựa chọn của ông ít nhiều đã qua cân nhắc và phản tỉnh về ưu nhược điểm của văn hóa và thể chế chính trị dân chủ phương Tây hiện đại. Ở thời điểm Việt Nam trong buổi Âu Á giao thời, với sự tồn tại đan xen của những giá trị cũ mới, trong bối cảnh đa phần trí thức đương thời đua nhau phê phán Nho giáo gay gắt, cả xã hội quay lưng hắt hủi, ghẻ lạnh và quy mọi tội lỗi cho Nho giáo, ít ai đoái hoài, suy xét đến di sản Nho giáo và giá trị hiện đại của nó, thì nỗ lực cải tạo và hiện đại hóa tư tưởng Nho giáo về mặt “dân chủ” của Trần Trọng Kim nhằm kế thừa, phát huy và khẳng định giá trị hiện đại của Nho giáo, từ đó kết hợp ưu điểm của Nho giáo truyền thống với “khoa học” hiện đại phương Tây để kiến tạo mô thức văn hóa Việt Nam tương lai, là việc làm có ý nghĩa và đáng được khẳng định. Nó thể hiện tinh thần tự nhiệm và sứ mệnh của một trí thức Việt Nam đầu thế kỷ XX với di sản văn hóa Nho giáo truyền thống và tương lai văn hóa dân tộc. Đó cũng là sự khác biệt giữa Trần Trọng Kim với đa phần trí thức Việt Nam đương thời trong cách nhìn nhận và đối đãi với di sản Nho giáo truyền thống. Nhìn từ góc độ phát triển của lịch sử Nho giáo Việt Nam hiện đại, cùng với nỗ lực hiện đại hóa tư tưởng Nho giáo về mặt “dân chủ” của Phan Bội Châu trong Khổng học đăng,(50) Trần Trọng Kim là một trong những người Việt Nam đầu tiên đưa vấn đề “dân chủ” vào Nho giáo để bàn bạc, thảo luận. Qua đó tiến hành giải thích lại và hiện đại hóa tư tưởng Nho giáo về mặt “dân chủ”. Đây là phản ứng tích cực và chủ động đầu tiên của nhà nho Việt Nam trên con đường tìm kiếm cơ sở tồn tại mới cho Nho giáo trong xã hội hiện đại. Thay vì xót xa, tiếc nuối trước sự suy tàn của Nho giáo, hoặc hô hào chấn hưng Nho giáo bằng những khẩu hiệu tuyên truyền như một số nhà nho Việt Nam đương thời, Trần Trọng Kim đã hiện thực hóa việc chấn hưng Nho giáo bằng giải pháp cụ thể – hiện đại hóa tư tưởng Nho giáo về mặt “dân chủ”. So với nhà nho Việt Nam đương thời, nhận thức và nỗ lực hiện đại hóa tư tưởng Nho giáo về mặt “dân chủ” của Trần Trọng Kim, thể hiện một cách 44 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (136) . 2017 nhìn mới mẻ, độc đáo và có phần sáng tạo. Nỗ lực hiện đại hóa tư tưởng Nho giáo về mặt “dân chủ” của Trần Trọng Kim cũng cho thấy chuyển động tích cực trong học thuật Nho giáo Việt Nam giai đoạn đầu thế kỷ XX. Nó đã đưa Nho giáo truyền thống Việt Nam phát triển theo một hướng mới - xu hướng chấn hưng Nho giáo bằng phương thức hiện đại hóa tư tưởng Nho giáo về mặt “dân chủ”, “khoa học”, “triết học” và “phương pháp triết học” Đây cũng là xu hướng vận động và phát triển chung của Nho giáo khu vực Đông Á. N T Đ CHÚ THÍCH (1) Về lý luận hiện đại hóa tư tưởng Nho gia và mối quan hệ của nó với vấn đề hiện đại hóa Trung Quốc, xin xem Phương Khắc Lập, Tân Nho học hiện đại dữ Trung Quốc hiện đại hóa (Thiên Tân: Thiên Tân Nhân dân xuất bản xã, 1997). 方克立:《現代新儒學與中國現代化》 (天津: 天津人民出版社,1997年); Trịnh Gia Đống, Đương đại Tân Nho học luận hằng, “Tân Nho gia dữ Trung Quốc hiện đại hóa” (Đài Bắc: Quế Quan đồ thư cổ phần hữu hạn công ty, 1995), tr. 51-67. 鄭家棟:《當代新儒學論衡》,〈新儒家與中國現代化〉(臺北: 桂冠圖書股份有 限公司,1995年, 頁51-67. (2) Về động cơ, mục đích viết sách Nho giáo và nội dung hiện đại hóa tư tưởng và phương pháp triết học Nho giáo của Trần Trọng Kim trong sách Nho giáo, xin xem thêm Nguyễn Thọ Đức, “Quá trình hiện đại hóa tư tưởng Nho học của Tân Nho gia hiện đại Trung Quốc và ảnh hưởng của nó đến Nho học Việt Nam đầu thế kỷ XX: khảo sát qua trường hợp Lương Thấu Minh và Trần Trọng Kim”, trong Đại học Quốc gia Hà Nội - Trường Đại học KHXH&NV - Khoa Đông phương học, Nhật Bản và thế giới phương Đông (Kỷ yếu Hội thảo quốc tế Đông phương học Việt Nam lần thứ tư) (Hà Nội: Nhà xuất bản Thế giới, 2009), tr. 241-261. (3) Trong Nho giáo, Trần Trọng Kim tiến hành hiện đại hóa tư tưởng Nho giáo ở cả hai phương diện “dân chủ” và “khoa học”, do khuôn khổ của bài viết, chúng tôi sẽ trình bày vấn đề hiện đại hóa tư tưởng Nho giáo về mặt “khoa học” của Trần Trọng Kim trong Nho giáo ở một bài viết khác. (4) Trần Trọng Kim, Nho giáo (Hà Nội: Nhà xuất bản Văn hóa-Thông tin, 2001), tr. 168-169. (5) Nho giáo, sđd, tr. 169. (6) Nho giáo, sđd, tr. 172. (7) Nho giáo, sđd, tr. 172. (8) Theo cách hiểu và dùng từ của Trần Trọng Kim, chữ “duy dân” ở đây có nghĩa là “dân chủ” (NTĐ). (9) Nho giáo, sđd, tr. 174-175. (10) Nho giáo, sđd, tr. 175. (11) Nho giáo, sđd, tr. 252. (12) Về các bài phê phán Nho giáo của Phan Khôi, xin xem Hồ sơ Phan Khôi, Lại Nguyên Ân sưu tầm, biên soạn, nguồn: (13) Phan Khôi: “Đọc cuốn “Nho giáo” của ông Trần Trọng Kim”, Phụ nữ tân văn, Sài Gòn, số 54 (29/5/1930), trong Hồ sơ Phan Khôi, tài liệu đã dẫn. (14) Phan Khôi: “Đọc cuốn “Nho giáo” của ông Trần Trọng Kim”, bài đã dẫn. (15) Nho giáo, sđd, tr. 36. 45Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (136) . 2017 (16) Nho giáo, sđd, tr. 37. (17) Phan Khôi: “Đọc cuốn “Nho giáo” của ông Trần Trọng Kim”, bài đã dẫn. (18) Trần Trọng Kim: “Mấy lời bàn với Phan tiên sinh về Khổng giáo”, Phụ nữ tân văn, Sài Gòn, số 60 (10/7/1930), in lại trong Trần Trọng Kim: Nho giáo, Phụ lục (Hà Nội: Nxb Văn học, 2003), tr. 671-687. (19) Trần Trọng Kim: “Mấy lời bàn với Phan tiên sinh về Khổng giáo”, Nho giáo, sđd, tr. 683. (20) Trần Trọng Kim: “Mấy lời bàn với Phan tiên sinh về Khổng giáo”, Nho giáo, sđd, tr. 684. (21) Trần Trọng Kim: “Mấy lời bàn với Phan tiên sinh về Khổng giáo”, Nho giáo, sđd, tr. 684. (22) Trần Trọng Kim: “Mấy lời bàn với Phan tiên sinh về Khổng giáo”, Nho giáo, sđd, tr. 684. (23) Trần Trọng Kim: “Mấy lời bàn với Phan tiên sinh về Khổng giáo”, Nho giáo, sđd, tr. 685. (24) Trần Trọng Kim: “Mấy lời bàn với Phan tiên sinh về Khổng giáo”, Nho giáo, sđd, tr. 685. (25) Trần Trọng Kim: “Mấy lời bàn với Phan tiên sinh về Khổng giáo”, Nho giáo, sđd, tr. 685. (26) Phan Khôi: “Mời Trần Trọng Kim tiên sanh đi với Khổng tử Mạnh tử đến nhà M. Logique chơi, tại đó, chúng ta sẽ nói chuyện”, Phụ nữ tân văn, Sài Gòn, số 54 (29/5/1930), trong Hồ sơ Phan Khôi, Lại Nguyên Ân sưu tầm, biên soạn, nguồn: Phankhoi/index.htm (27) Phan Khôi: “Mời Trần Trọng Kim tiên sanh ”, bài đã dẫn. (28) Phan Khôi: “Mời Trần Trọng Kim tiên sanh ”, bài đã dẫn. (29) Phan Khôi: “Mời Trần Trọng Kim tiên sanh ”, bài đã dẫn. (30) Trần Trọng Kim: “Mời Phan Khôi tiên sanh trở về nhà học của ta mà nói chuyện”, Phụ nữ tân văn, Sài Gòn, số 71 (25/9/1930); số 72 (2/10/1930); số 74 (16/10/1930), in lại trong Trần Trọng Kim: Nho giáo, Phụ lục (Hà Nội: Nxb Văn học, 2003), tr. 687-720. (31) Trần Trọng Kim: “Mời Phan Khôi tiên sanh trở về”, bài đã dẫn, tr. 706. (32) Trần Trọng Kim: “Mời Phan Khôi tiên sanh trở về”, bài đã dẫn, tr. 706. (33) Trần Trọng Kim: “Mời Phan Khôi tiên sanh trở về”, bài đã dẫn, tr. 716. (34) Trần Trọng Kim: “Mời Phan Khôi tiên sanh trở về”, bài đã dẫn, tr. 716. (35) Trần Trọng Kim: “Mời Phan Khôi tiên sanh trở về”, bài đã dẫn, tr. 716. (36) Trần Trọng Kim: “Mời Phan Khôi tiên sanh trở về”, bài đã dẫn, tr. 716. (37) Trần Trọng Kim: “Mời Phan Khôi tiên sanh trở về”, bài đã dẫn, tr. 717. (38) Trần Trọng Kim: “Mời Phan Khôi tiên sanh trở về”, bài đã dẫn, tr. 717. (39) Xem chú thích 2. (40) Về tư tưởng văn hóa của Lương Thấu Minh, xin xem Nguyễn Kim Sơn, “Lương Thấu Minh và sự khởi xướng Tân Nho học hiện đại”, tạp chí Khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội, Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn, số 1, 2005. (41) Lương Thấu Minh, Đông Tây văn hóa cập kỳ triết học, (Bắc Kinh: Thương vụ Ấn thư quán, 1999), tr. 72. 梁漱溟:《東西文化及其哲學》(北京:商務印書館,1999年,頁72). (42) Lương Thấu Minh, sđd, tr. 72. (43) Về việc xác lập mô thức văn hóa Việt Nam tương lai của Trần Trọng Kim trong Nho giáo, xin xem Nguyễn Thọ Đức, “Quá trình hiện đại hóa tư tưởng Nho học của Tân Nho gia”, tài liệu đã dẫn, tr. 241-261. 46 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (136) . 2017 (44) Về thuyết “Tam thống” và thuyết “Đạo đức lương tri tự ngã khảm hạm” của Mâu Tông Tam, xin xem Trịnh Gia Đống, Hiện đại Tân Nho học khái luận, Chương 1, mục 5: Dân chủ, khoa học dữ Nho học đệ tam kỳ phát triển, (Nam Ninh: Quảng Tây Nhân dân xuất bản xã, 1990), tr.25-35. 鄭家棟:《現代新儒學概論》,第一章〈作爲文化思潮的新儒學〉,第五節「科學、民 主與儒學第三期發展」(南寧:廣西人民出版社,1990年, 頁25-35;Trịnh Gia Đống, Đương đại Tân Nho học luận hằng, “Tân Nho gia dữ Trung Quốc hiện đại hóa” (Đài Bắc: Quế Quan đồ thư cổ phần hữu hạn công ty, 1995), tr. 51-67. 鄭家棟:《當代新儒學論衡》,〈新儒家與 中國現代化〉(臺北:桂冠圖書股份有限公司,1995年, 頁51-67). (45) Vi Chính Thông, Nho gia với Trung Quốc ngày nay (Hà Nội: Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, 1996), tr. 407. (46) Xin xem Nguyễn Thọ Đức, “Tìm hiểu xu hướng hiện đại hóa tư tưởng Nho giáo trong Khổng học đăng của Phan Bội Châu”, tạp chí Hán Nôm, số 6, 2011. (47) Theo Vi Chính Thông, một xã hội được coi là tự do dân chủ phải là xã hội đảm bảo các điều kiện sau: “1) Một bản hiến pháp thành văn; 2) Nghị viện các cấp gồm các đại biểu nhân dân; 3) Một chính phủ có thể chấp nhận những nhiệm vụ hiến pháp giao phó và có thể chịu trách nhiệm trước nhân dân; 4) Tòa án các cấp có thể độc lập với hệ thống hành chính; 5) Những quan tòa và luật pháp không chịu ảnh hưởng của tín ngưỡng, đảng phái và có thể kiên trì chính nghĩa; 6) Những đoàn thể lấy việc xúc tiến tự do làm tôn chỉ của mình; 7) Những cơ quan ngôn luận tuyệt đối tự do và công minh chính trực; 8) Đảng đối lập có thực lực; 9) Chế độ bầu cử thực sự thể hiện ý dân; 10) Hệ thống giáo dục không đi ngược lại những nguyên tắc dân chủ tự do”. Vi Chính Thông, Nho gia với Trung Quốc ngày nay, sđd, tr. 167-168. (48) Vi Chính Thông, Nho gia với Trung Quốc ngày nay, sđd, tr. 205, 207. (49) Trần Ngọc Vương, “Tân thư và sự vận động của tư tưởng dân chủ ở Việt Nam trong hai mươi năm đầu thế kỷ XX”, trong Đinh Xuân Lâm (chủ biên), Tân thư và xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, (Hà Nội: Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, 1997), tr. 289-290. (50) Xin xem Nguyễn Thọ Đức, “Tìm hiểu xu hướng hiện đại hóa tư tưởng Nho giáo trong Khổng học đăng của Phan Bội Châu”, tạp chí Hán Nôm, số 6, 2011. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Trần Trọng Kim, Nho giáo (Hà Nội: Nhà xuất bản Văn hóa-Thông tin, 2001). 2. Hồ sơ Phan Khôi, Lại Nguyên Ân sưu tầm, biên soạn, nguồn: Phankhoi/index.htm. 3. Nguyễn Kim Sơn, “Lương Thấu Minh và sự khởi xướng Tân Nho học hiện đại”, tạp chí Khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội, Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn, số 1, 2005. 4. Đinh Xuân Lâm (chủ biên), Tân thư và xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, (Hà Nội: Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, 1997). 5. Vi Chính Thông, Nho gia với Trung Quốc ngày nay (Hà Nội: Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, 1996). 6. Viện Nghiên cứu Hán Nôm, tạp chí Hán Nôm, số 6, năm 2011. 7. Trường Đại học KHXH&NV - Khoa Đông phương học, Nhật Bản và thế giới phương Đông (Kỷ yếu Hội thảo quốc tế Đông phương học Việt Nam lần thứ tư) (Hà Nội: Nxb Thế giới, 2009). 8. Trường Đại học KHXH&NV - Trung tâm Nghiên cứu Trung Quốc, Kỷ yếu Hội thảo quốc tế Chu Hy với Nho học Đông Á, Hà Nội, tháng 8/2010. 47Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (136) . 2017 9. Lương Thấu Minh, Đông Tây văn hóa cập kỳ triết học, (Bắc Kinh: Thương vụ Ấn thư quán, 1999). 梁漱溟:《東西文化及其哲學》(北京:商務印書館,1999年). 10. Phương Khắc Lập, Tân Nho học hiện đại dữ Trung Quốc hiện đại hóa (Thiên Tân: Thiên Tân Nhân dân xuất bản xã, 1997). 方克立:《現代新儒學與中國現代化》(天津:天津人民出 版社,1997年). TÓM TẮT Phong trào chấn hưng và hiện đại hóa tư tưởng Nho giáo ở Trung Quốc khởi phát từ những năm đầu thập niên ba mươi thế kỷ XX, phát triển mạnh mẽ và liên tục thành một dòng tư tưởng lớn trong lịch sử tư tưởng hiện đại Trung Quốc - trào lưu Tân Nho học hiện đại Trung Quốc. Ở Việt Nam, hoạt động chấn hưng Nho giáo cũng diễn ra khá rầm rộ vào thập niên ba mươi, bốn mươi thế kỷ XX. Tác phẩm Nho giáo của Trần Trọng Kim là một trong những trước tác tiêu biểu của hoạt động chấn hưng Nho giáo giai đoạn này. Đặt vấn đề tìm hiểu tư tưởng “dân chủ” Nho giáo của Trần Trọng Kim trong tác phẩm Nho giáo, công việc cụ thể bài viết triển khai là: phác thảo những nội dung và quan điểm cơ bản của Trần Trọng Kim về tư tưởng “dân chủ” Nho giáo trong tác phẩm Nho giáo, trên cơ sở đó bài viết đưa ra đánh giá ưu nhược điểm về cách nhìn của Trần Trọng Kim về tư tưởng “dân chủ” Nho giáo. Ngoài ra, bài viết bước đầu đặt tác phẩm Nho giáo vào bối cảnh vận động và phát triển chung của Nho giáo khu vực đầu thế kỷ XX, sơ bộ tìm hiểu những điểm chung và khác biệt trong nội dung và thao tác hiện đại hóa tư tưởng Nho giáo về mặt “dân chủ” giữa Trần Trọng Kim với Tân Nho gia hiện đại Trung Quốc. ABSTRACT CONFUCIANISM AND DEMOCRATIC THOUGHT DISCUSS ON TRẦN TRỌNG KIM’S THOUGHT ON CONFUCIAN DEMOCRACY IN HIS WORK CONFUCIANISM The revival and modernization movement of Confucian thought in China originated from the early 1930s of the twentieth century, strongly and continuously developed into a school of thought in the history of modern Chinese thought - modern Chinese Neo-Confucianism. In Vietnam, the Confucian Revival Movement took place rapidly in the 1930s-1940s. Trần Trọng Kim’s Confucianism is one of the typical writings of revival activities of Confucianism during this period. To examine the Confucius “Democratic” thought of Trần Trọng Kim in Confucianism, this paper tries to brief the content and basic viewpoint of Trần Trọng Kim’s thought on “Confucian Democracy” in Confucianism, on that basis, to evaluate the advantages and disadvantages of Trần Trọng Kim’s vision on “Confucian Democratic” thought. Besides, the paper initially studied Confucianism in the general development context of Confucianism in the region in early twentieth century, a preliminary examine the similarities and differences in content and ways of modernization of Confucian thought in terms of “Democracy” between Trần Trọng Kim and modern Chinese Neo-Confucian.
File đính kèm:
- nho_giao_va_tu_tuong_dan_chu_luan_ve_tu_tuong_dan_chu_nho_gi.pdf