Nhận diện chức năng giám sát xã hội và phản biện xã hội của Báo chí Việt Nam

iện tượng tiêu cực, khắc phục
Hoạt động của các nhóm công dân, các các thiếu sót, lạc hậu, trì trệ.
nhóm dân sự, hay hoạt động của truyền Trong các chỉ báo cơ bản của phản biện
thông đại chúng không phải là đối tượng xã hội được đưa vào để đo lường mức độ
của giám sát xã hội. Nếu so với các quan quan tâm của hai nhóm khách thể nghiên cứu,
niệm, định nghĩa chung về giám sát xã hội dữ liệu thu về phân thành nhiều cấp độ. Cấp
(Xem: Hoàng Phê, 1997; Nguyễn Văn độ được quan tâm nhiều nhất tập trung ở bốn
Dững, 2017; James A. Robinson, Daron nội dung sau: (1) Thể hiện quan điểm về một
Aemoglu, 2013), ta nhận thấy, hầu hết mẫu
nghiên cứu chỉ tiếp cận giám sát xã hội từ và 568/ 600 mẫu những người hoạt động báo chí.
khía cạnh của người dân đối với hoạt động Phạm vi khảo sát tại Hà Nội (278 công chúng và
của nhà nước mà không biết rằng khái niệm 238 nhà báo), thành phố Hồ Chí Minh (256 công
 chúng và 221 nhà báo), Quảng Ninh (152 công
này còn bao quát cả chiều ngược lại, tức chúng và 47 nhà báo) và Cần Thơ (140 công chúng
giám sát việc tuân thủ, chấp hành các quy và 62 nhà báo).
Nhận diện chức năng§ 29
vấn đề xã hội; (2) Phê phán, đấu tranh với nhất gồm: (1) Theo dõi các hiện tượng xã
một hiện tượng tiêu cực trong xã hội; (3) hội một cách khách quan và có định hướng;
Đánh giá một chủ trương, chính sách của (2) Truyền đạt và kiểm tra phản ánh của
Đảng và Nhà nước; (4) Đề xuất giải pháp người dân về các vấn đề nảy sinh, các tiêu
nhằm điều chỉnh, khắc phục các thiếu sót, lạc cực xã hội. Tỷ lệ lựa chọn đạt 60% đến 70%
hậu, trì trệ. Tỷ lệ lựa chọn các nội dung này mẫu nghiên cứu.
chủ yếu nằm trong khoảng 60% - 70% mẫu Có thể nói, tính khách quan là một
khảo sát, cho thấy nhận thức về phản biện xã trong những đòi hỏi cấp thiết nhất của xã
hội tốt hơn nhận thức về giám sát xã hội. hội đối với báo chí. Từ góc độ nhà quản lý,
 Cũng như quan niệm về giám sát xã thông tin báo chí khách quan giúp nhà quản
hội, quan niệm về phản biện xã hội của lý nắm bắt chính xác tình hình để từ đó đưa
nhóm báo chí đạt tỷ lệ cao hơn khoảng 10% ra giải pháp, chính sách phù hợp. Từ góc
so với nhóm công chúng, đặc biệt tập trung độ công chúng, thông tin báo chí khách
ở các nội dung về góp ý, đề xuất với các chủ quan giúp người dân nắm bắt được những
trương, chính sách lớn hay nhằm khắc phục thông tin cần thiết phục vụ cuộc sống, công
các lạc hậu trì trệ. việc, học tập. Từ góc độ thị trường, thông
2. Quan niệm về chức năng giám sát xã hội tin báo chí khách quan giúp việc trao đổi,
và phản biện xã hội của báo chí buôn bán hàng hóa, dịch vụ được minh
 Giám sát xã hội của báo chí được ghi bạch, thuận lợi. Do vậy, thông tin báo chí
nhận ở ba nhiệm vụ: (1) Theo dõi khách được yêu cầu cao ở tính khách quan trong
quan các hiện tượng xã hội; (2) Kiểm tra truyền tải ý kiến, kiểm tra phản ánh của
quá trình quản lý xã hội của nhà nước; và người dân về các vấn đề xã hội không
(3) Phản ánh ý kiến của người dân. những là nghĩa vụ, đạo đức của nhà báo, mà
 Biểu đồ 1 cho thấy, các chức năng giám còn là nội dung cơ bản, cốt lõi trong giám
sát xã hội của báo chí được ghi nhận nhiều sát xã hội của báo chí.
 %LӇXÿӗ4XDQQLӋPYӅFKӭFQăQJJLiPViW[mKӝLFӫDEiRFKt
 1KjEiR &{QJFK~QJ
 6ӱGөQJGѭOXұQ[mKӝLQKҵPPLQKEҥFKKyDWXkQ 
 WKӫTX\ÿӏQKSKiSOXұW 
 7KHRG}LYjNLӇPWUDTXiWUuQKTXҧQOê[mKӝLFӫD 
 QKjQѭӟF 
 7UX\ӅQÿҥWYjNLӇPWUDSKҧQiQKFӫDQJѭӡLGkQYӅ 
 FiFYҩQÿӅQҧ\VLQKFiFWLrXFӵF[mKӝL 
 7KHRG}LÿiQKJLiSKkQWtFKKRҥWÿӝQJFӫDFiFFi 
 QKkQFiFQKyPF{QJGkQ 
 7KHRG}LÿiQKJLiSKkQWtFKKRҥWÿӝQJFӫDFiFFѫ 
 TXDQWәFKӭF 
 7KHRG}LFiFKLӋQWѭӧQJ[mKӝLPӝWFiFKNKiFKTXDQ 
 YjFyÿӏQKKѭӟQJ 
 
 6ӵWKHRG}LFӫD1KjQѭӟFÿӕLYӟLF{QJGkQ
 
 
 6ӵWKHRG}LFӫDF{QJGkQÿӕLYӟL1KjQѭӟF
 
30 Th“ng tin Khoa học xž hội, số 9.2017
 Nhóm các chỉ báo về giám sát xã hội thông tin phong phú, đa chiều, khách quan.
của báo chí có tỷ lệ lựa chọn thấp hơn, tập Báo giới, với tư cách là một nhóm nghề
trung ở khía cạnh giám sát hoạt động, quá nghiệp đặc thù, tự xác định sẵn sàng đương
trình quản lý xã hội của các cơ quan, tổ chức đầu với những khó khăn, thách thức.
chính trị, nhà nước. Khoảng 40% đến 50% Phản biện xã hội của báo chí được ghi
khách thể nghiên cứu coi giám sát xã hội nhận ở bốn nhiệm vụ: (1) Cung cấp thông
của báo chí là việc Theo dõi và kiểm tra quá tin chân thực; (2) Bám sát sự kiện, vấn đề
trình quản lý xã hội của nhà nước và Theo trọng điểm; (3) Thúc đẩy ý thức trách nhiệm
dõi, đánh giá phân tích hoạt động của các xã hội; và (4) Bảo vệ lẽ phải.
cơ quan, tổ chức. Như đã phân tích, những nhiệm vụ chủ
 Bên cạnh đó, cũng giống như những chốt của báo chí trong giám sát xã hội là
quan điểm chung về giám sát xã hội, nhóm theo dõi, kiểm tra các hiện tượng xã hội, quá
báo chí có quan niệm rộng hơn đáng kể so trình quản lý nhà nước và phản ánh ý kiến
với nhóm công chúng về chức năng giám của người dân. Để đảm bảo làm tốt các công
sát xã hội của báo chí. Hầu hết các chỉ số việc này, những yêu cầu của thông tin báo
chính đều cao hơn 10%. Đặc biệt, nội chí trong phản biện xã hội được các nhóm
dung báo chí Sử dụng dư luận xã hội nhằm mẫu nghiên cứu đặt ra hoàn toàn phù hợp
minh bạch hóa, tuân thủ quy định pháp và logic. Cụ thể, hai nội dung phản biện xã
luật chiếm tỷ lệ cao hơn áp đảo (58,4% so hội của báo chí được quan tâm nhiều nhất
với 28,1%). là: (1) cung cấp thông tin cần chân thực,
 Sự chênh lệch này, một lần nữa, khẳng khách quan, đa chiều; và (2) bám sát sự
định tinh thần trách nhiệm xã hội, cũng như kiện, thông tin nhanh nhạy, phân tích đúng
năng lực của báo giới đối với việc cung cấp vấn đề trọng điểm (Biểu đồ 2). 
 %LӇXÿӗ4XDQQLӋPYӅFKӭFQăQJSKҧQELӋQ[mKӝLFӫDEiRFKt
 1KjEiR &{QJFK~QJ
 .KѫLJӧLYjWK~Fÿҭ\êWKӭFWUiFKQKLӋP 
 [mKӝLFӫDF{QJGkQ 
 %ҧRYӋOӁSKҧLEҧRYӋFiQKkQFKӕQJ 
 WLrXFӵF 
 &әYNJELӇXGѭѫQJFiFWҩPJѭѫQJÿLӇQKuQK 
 WtFKFӵFWLӃQEӝ 
 3KrSKiQYjÿӅ[XҩWJLҧLSKiSÿLӅXFKӍQK 
 NKҳFSKөFFiFWKLӃXVyWOҥFKұXWUuWUӋ 
 7ҥRGLӉQÿjQQJ{QOXұQF{QJNKDLFKR 
 QJѭӡLGkQ 
 
7KXK~WF{QJFK~QJYjÿӏQKKѭӟQJGѭOXұQ[mKӝL
 
 %iPViWVӵNLӋQWK{QJWLQQKDQKQKҥ\ 
 SKkQWtFK 
 &XQJFҩSWK{QJWLQFKkQWKӵFNKiFKTXDQ 
 ÿDFKLӅX 
Nhận diện chức năng§ 31
 Như vậy, phản biện xã hội của báo chí việc coi phản biện xã hội của báo chí là bảo
cần gắn chặt với giám sát xã hội. Chất vệ lẽ phải, thúc đẩy, kêu gọi ý thức trách
lượng của hoạt động theo dõi, kiểm tra các nhiệm của công dân.
hiện tượng xã hội, quá trình quản lý nhà So sánh giữa hai nhóm đối tượng khảo
nước và phản ánh ý kiến của người dân sát cho thấy, nhận thức vượt trội của nhóm
trong giám sát xã hội chỉ có thể được đảm báo chí so với nhóm công chúng phổ thông
bảo khi báo chí cung cấp thông tin chân về các chức năng phản biện xã hội của báo
thực, khách quan, đa chiều, bám sát sự chí. Các tỷ lệ chênh lệch đều trong khoảng
kiện, vấn đề. Như vậy, có thể nói, phản biện từ 10% đến 20%. Báo giới đặt mình vào
xã hội của báo chí là cơ sở cho hoạt động nghĩa vụ, trách nhiệm phản biện xã hội trên
giám sát xã hội. nhiều khía cạnh của cuộc sống, thậm chí là
 Song song với đó, những yêu cầu lớn cả những vấn đề gai góc, nhạy cảm. Tuy
mà công chúng đặt ra đối với chức năng nhiên, ở một khía cạnh khác, sự chênh lệch
phản biện xã hội của báo chí còn là: (1) này cũng cho thấy sự kỳ vọng còn dè dặt
Khơi gợi và thúc đẩy ý thức trách nhiệm của công chúng đối với báo chí. 
xã hội của công dân; và (2) Bảo vệ lẽ phải, Có sự khác biệt đáng kể về quan điểm
bảo vệ cá nhân chống tiêu cực (Biểu đồ 2). đối với vai trò giám sát xã hội và phản biện
Nhu cầu này là hoàn toàn thiết thực bởi xã hội của báo chí. 
trong bối cảnh nền kinh tế thị trường hiện Với tỷ lệ lựa chọn xấp xỉ từ 50% đến
nay, vấn đề về chuẩn mực văn hóa, đạo 60%, ba vai trò chủ chốt của báo chí trong
đức, lối sống, lý tưởng chính trị của một giám sát xã hội và phản biện xã hội được
bộ phận người dân, đặc biệt là giới trẻ bị quan tâm gồm: (1) Phòng chống các hiện
xuống cấp. Bên cạnh đó, một bộ phận cán tượng xã hội tiêu cực; (2) Nâng cao nhận
bộ, quan chức tận dụng quyền lực để trục thức, tri thức của cá nhân; và (3) Đấu
lợi, tham nhũng, quan liêu, cửa quyền, thao tranh cho công bằng xã hội. Tuy nhiên,
túng quyền lực, trù dập cán bộ, vi phạm Biểu đồ 3 cho thấy sự khác biệt đáng kể
các nguyên tắc lãnh đạo, quản lý, vi phạm trong quan điểm của hai nhóm khách thể
pháp luật nghiêm trọng. Do vậy, với tư nghiên cứu. 
cách là một thiết chế xã hội, với những đặc Trong khi nhóm báo chí đề cao vai trò
thù về chức năng, vai trò và cơ chế tác đấu tranh, phòng chống tiêu cực hướng đến
động (trực tiếp và mạnh mẽ), báo chí - công bằng xã hội, thì công chúng phổ thông
truyền thông được đặt ra những yêu cầu lại quan tâm đến vai trò nâng cao nhận thức,
nhằm nâng cao trách nhiệm công dân và cung cấp kiến thức cho công chúng. Bên
bảo vệ lẽ phải, chống tiêu cực. cạnh đó, trong khi công chúng phổ thông
 Với các quan niệm trên, có thể thấy, nhấn mạnh vai trò phòng, chống tham
phản biện xã hội của báo chí gắn kết giữa nhũng thì báo chí lại hướng đến việc tạo
các chức năng cơ bản của báo chí với các đoàn kết, đồng thuận xã hội.
trách nhiệm và vai trò xã hội mà báo chí Những khác biệt về quan điểm trên cho
đảm nhiệm. Sự kỳ vọng của công chúng và thấy mục đích và nhu cầu khác nhau giữa
ngay cả ý thức trách nhiệm của những hai nhóm đối tượng liên quan. Người dân
người hoạt động báo chí, đều hướng đến mong muốn báo chí - truyền thông phát huy
32 Th“ng tin Khoa học xž hội, số 9.2017
 %LӇXÿӗ4XDQQLӋPYӅYDLWUzFӫDEiRFKt
 WURQJJLiPViWYjSKҧQELӋQ[mKӝL
 1KjEiR &{QJFK~QJ
 
 7K~Fÿҭ\GkQFKӫKyD[mKӝL
 
 
 7ҥRUDÿӗQJWKXұQYjÿRjQNӃW[mKӝL
 
 
 ĈҩXWUDQKFKRF{QJEҵQJ[mKӝL
 
 
 3KzQJFKӕQJVX\WKRiLWѭWѭӣQJFKtQKWUӏ
 
 
 .LӅPFKӃTXDQOLrXFӫDEӝPi\FKtQKWUӏ
 
 
 3KzQJFKӕQJWKDPQKNJQJ
 
 
 3KzQJFKӕQJFiFKLӋQWѭӧQJWLrXFӵF[mKӝL
 
 1kQJFDRQKұQWKӭFNLӃQWKӭFFӫD 
 FiFF{QJGkQ 
những vai trò cụ thể, thiết thực trong việc góc độ vĩ mô, nên hướng đến sự công bằng,
nâng cao trình độ nhận thức xã hội cho cá đồng thuận, phòng, chống tiêu cực nói
nhân hay việc kiểm soát chi tiêu, bảo vệ tài chung. Điều này là do đặc trưng trong sáng
sản thông qua công tác phòng chống tham tạo tác phẩm của báo chí. Báo chí phản ánh
nhũng. Trong khi đó, báo giới lại đặt mình hiện tượng, sự việc, nhân vật cụ thể để khái
vào những đóng góp mang tính vĩ mô như quát hóa thông điệp truyền thông mang phạm
thúc đẩy dân chủ hóa xã hội, đấu tranh cho vi toàn xã hội. Do đó, mối quan tâm của nhà
công bằng và tạo đồng thuận xã hội. báo là các chủ đề thông tin có quy mô lớn.
 Giải thích cho sự khác biệt này cần xem So sánh những người hoạt động báo
xét trong bối cảnh kinh tế - xã hội đang có chí giữa các khu vực Tp. Hồ Chí Minh,
nhiều biến động. Trình độ dân trí, nhận thức Cần Thơ, Hà Nội, Quảng Ninh cho thấy, sự
xã hội về quyền và nghĩa vụ công dân còn khác biệt rất rõ trong quan điểm của báo
hạn chế. Trong khi đó, tham nhũng đang trở giới khu vực Tp. Hồ Chí Minh với ba khu
thành một vấn nạn nghiêm trọng với hàng vực còn lại.
loạt vụ thất thoát tài sản, tài chính công trị Bảng 1 cho thấy, tỷ lệ báo chí khu vực
giá hàng nghìn tỷ đồng. Do đó, công chúng Tp. Hồ Chí Minh quan tâm nhiều đến các
(tức các tầng lớp nhân dân) muốn đặt ra cho vai trò Phòng, chống tham nhũng, Đấu
báo chí những vai trò cấp thiết và cụ thể. Về tranh cho công bằng và Nâng cao tri thức,
bản chất, nhu cầu đặt ra là báo chí cần bảo nhận thức cho người dân chiếm tới 60%,
vệ lợi ích cá nhân của người dân. cao hơn đáng kể so với các khu vực khác.
 Ở chiều ngược lại, báo giới, trên bình Đặc biệt, vai trò Phòng, chống tham nhũng
diện là một thiết chế xã hội, lại tiếp cận từ được báo chí ở Tp. Hồ Chí Minh quan tâm
Nhận diện chức năng§ 33
 %ҧQJ6RViQKTXDQÿLӇPJLӳDFiFQKjEiRSKkQWKHRNKXYӵF
 YӅYDLWUzJLiPViW[mKӝLYjSKҧQELӋQ[mKӝL
  7ӍQK7KjQK
 
 +j1ӝL 4XҧQJ1LQK 7S+ӗ&Kt0LQK &ҫQ7Kѫ
 1kQJFDRQKұQWKӭFWULWKӭFFӫD
     
 FiQKkQ
  ĈҩXWUDQKFKRF{QJEҵQJ[mKӝL    
  3KzQJFKӕQJWKDPQKNJQJ    
 3KzQJFKӕQJFiFKLӋQWѭӧQJ[mKӝL
     
 WLrXFӵF
  7ҥRUDÿӗQJWKXұQYjÿRjQNӃW[mKӝL    
cao gấp đôi so với ở Hà Nội, Quảng Ninh; chung như Phòng, chống các hiện tượng xã
gấp 7 lần so với ở Cần Thơ. hội tiêu cực hay Tạo đồng thuận và đoàn kết
 Ở đây, cũng có sự khác biệt rất rõ giữa xã hội. Như vậy, không chỉ giữa công chúng
hai môi trường báo chí Tp. Hồ Chí Minh và với nhà báo, bản thân báo giới cũng có những
Cần Thơ. Trong khi báo giới ở Tp. Hồ Chí quan điểm khác nhau về vai trò giám sát xã
Minh có sự quan tâm cao đến các vai trò kể hội và phản biện xã hội của báo chí.
trên, thì báo giới khu vực Cần Thơ hoàn toàn Tóm lại, trên cơ sở các kết quả phân tích,
ngược lại. Sự khác biệt ở Cần Thơ cũng khái niệm giám sát xã hội và phản biện xã hội
không giống với Hà Nội và Quảng Ninh. đã được làm rõ thông qua quan điểm hai
Nhiều chỉ số của khu vực Cần Thơ đều có xu nhóm nghiên cứu là báo giới và công chúng.
hướng ngược lại với các khu vực khác. Có Nhìn chung, giám sát xã hội của báo chí được
thể nói, quan điểm về vai trò của báo chí ghi nhận là việc theo dõi khách quan các hiện
trong giám sát xã hội và phản biện xã hội ở tượng xã hội, kiểm tra quá trình quản lý xã
Cần Thơ còn khá hạn hẹp bởi lẽ Cần Thơ là hội của nhà nước và phản ánh ý kiến của
đô thị loại I cấp trung ương mới được hình người dân. Phản biện xã hội của báo chí là
thành, đang tiếp nhận sự quan tâm chỉ đạo việc cung cấp thông tin chân thực, bám sát sự
sát sao, sự đầu tư lớn của trung ương. Do vậy, kiện, vấn đề trọng điểm, thúc đẩy ý thức trách
quan điểm đưa ra còn “ngại” đụng chạm và nhiệm xã hội và bảo vệ lẽ phải. Công chúng
tính phản biện, phê bình còn thấp. Trong khi mong muốn báo chí - truyền thông phát huy
đó, ba khu vực đô thị còn lại trong phạm vi những vai trò cụ thể, thiết thực trong việc
khảo sát vốn đã định hình kinh tế - chính trị nâng cao trình độ nhận thức xã hội cho cá
- xã hội rõ rệt, quan điểm của người làm báo nhân hay việc kiểm soát chi tiêu, bảo vệ tài
cũng cởi mở và mạnh mẽ hơn. sản thông qua công tác phòng chống tham
 Xem xét báo giới khu vực Hà Nội và nhũng. Trong khi đó, báo giới lại đặt mình
Quảng Ninh cho thấy, môi trường gần trung vào những đóng góp mang tính vĩ mô như
ương tác động đến sự dè dặt khi đề cập đến thúc đẩy dân chủ hóa xã hội, đấu tranh cho
các vấn đề liên quan đến nhà nước như công bằng và tạo đồng thuận xã hội.
Phòng, chống tham nhũng, mà chủ yếu tập
trung vào các vai trò mang tính xã hội chung (xem tiếp trang 41 )