Mối quan hệ giữa con người và môi trường: Tiếp cận thế giới quan sinh thái

 giới tính, sự sinh đẻ, trùng tên và sự chăm 
sóc của người lớn đối với trẻ em. Theo đó, quan hệ về giới tính được biểu đạt qua việc coi 
mối quan hệ giữa người thợ săn và con thú trong hoạt động săn bắt như là mối quan hệ yêu 
đương, hấp dẫn và dâng hiến giữa người nam và nữ. Tiêu biểu là cách thợ săn Cree4 ứng xử với 
con tuần lộc. Họ cho rằng người thợ săn dễ dàng bắt được tuần lộc là bởi vì nó tự hiến tặng 
mình cho thợ săn trong một mối quan hệ yêu đương, theo đó sự giết chóc cũng giống như 
quan hệ tình dục, và như vậy cái chết không phải là sự kết thúc mà chính là sự tái sinh và bắt 
đầu cuộc sống mới (Ingold, 2000). Về mối quan hệ sinh sản, tiêu biểu là quan niệm và huyền 
thoại của thổ dân ở khu vực sa mạc phía Tây và Trung châu Úc (người Walrabi và Pitjantjatjara) 
về dòng họ và sự sáng thế. Họ cho rằng, vị thế xã hội của một con người không chỉ được xác 
định bởi dòng họ cha hoặc mẹ, mà còn bởi đặc điểm thiên nhiên tương đồng với nơi người đó 
được sinh ra (country-lines). Và thuật ngữ “country” (quê hương) còn để chỉ nguyên tắc tổ chức 
xã hội trong hệ thống thân tộc của thổ dân châu Úc (Bird-David, 1993). Bên cạnh đó, trong 
các câu chuyện thần thoại sáng thế, con người được hình thành từ một bộ phận thân thể của 
76 Phan Thị Hoàn
Kangaroo. Trường hợp thứ ba tiêu biểu là người Kung (châu Phi), được thể hiện qua sự trùng 
tên/ ghép đôi giữa người và các loài động thực vật hay các hiện tượng trong tự nhiên, như thể 
con người và những loài đó là những cặp song sinh. Chẳng hạn linh dương gắn với người linh 
dương, điệu nhảy, bài hát hay phép thuật của linh dương; mưa thì liên quan tới người mưa, 
điệu nhảy mưa, phép thuật và bài hát mưa, Cuối cùng là mối quan hệ người lớn chăm sóc 
trẻ em, tiêu biểu ở người Nayaka. Người Nayaka tin rằng rừng như là “cha mẹ” sẽ cung cấp thức 
ăn cho họ một cách vô điều kiện. Và trái lại, trong các nghi lễ dành cho thần rừng, họ cũng thể 
hiện sự chăm sóc và nuôi dưỡng như một cách đáp lại ân nghĩa trên. 
Từ việc phân tích những dẫn chứng, được biểu hiện hết sức phong phú trong đời sống 
lao động và nghi lễ của các cư dân săn bắt hái lượm, học giả này cho rằng mối quan hệ tự 
nhiên - con người là mối quan hệ liên chủ thể. Quan điểm này cũng được minh chứng rõ hơn 
trong các nghiên cứu sâu về cư dân bản địa châu Mỹ (vùng rừng nhiệt đới Amazon). 
Khu vực rừng nhiệt đới Amazon là nơi có đa dạng sinh học cao và đặc biệt là ngôi nhà 
của hàng trăm bộ lạc thổ dân khác nhau sinh sống với sinh kế chủ đạo là săn bắt và hái lượm. 
Từ nghiên cứu sâu tại vùng Amazon (người Achuar5, người Makuna6, người Jaguar7,), và so 
sánh với các bộ lạc vùng Bắc Mỹ (người Objiwa ở Canada), học giả Philippe Descola nhận thấy 
tuy có những biểu hiện cụ thể khác nhau nhưng có một đặc điểm bao trùm chung trong ứng 
xử giữa con người với môi trường tự nhiên mà ông gọi là giữa con người (human beings) và 
phi con người (non-human beings), đó là mối quan hệ giữa hai bên được xây dựng dựa trên 
nền tảng giao tiếp giữa các chủ thể xã hội đồng đẳng. Đây là một cách kiến tạo tự nhiên về 
mặt xã hội (social construction of nature) (Descola, 1996a, 1996b, 2013). Điều đó được thể 
hiện trong thái độ và hành vi của họ đối với các loài cây, con trong hoạt động sinh kế hằng 
ngày của họ.
Cụ thể, cách ứng xử của thổ dân châu Mỹ (từ những khu rừng rậm rạp ở Amazon cho 
tới những khu vực băng giá ở Canada) với thú săn: họ không được săn bắt thú nhiều hơn nhu 
cầu họ cần dùng để tránh lãng phí, không bao giờ tự mãn hay kiêu ngạo trước cái chết của 
con mồi mà phải nói tránh nói giảm khi bắt được thú, đối xử với phần xương còn lại của con 
thú với thái độ trân trọng. Chẳng hạn, người thợ săn trẻ tuổi Achuar sẽ chỉ ăn một chút ít hoặc 
không ăn chút nào thịt con vật mà anh ta săn được lần đầu tiên. Bởi nếu không tỏ sự khiêm 
nhường đó, thì mối quan hệ giữa anh và những con thú khác trong loài đó sẽ xấu đi, chúng 
sẽ trốn tránh không gặp anh và như thế anh ta sẽ không thể săn được loài thú ấy trong tương 
lai. Sau khi kết thúc việc ăn con thú, những phần còn lại sẽ được chôn cất và nhận một nghi lễ. 
Họ tin rằng sự hiến dâng của con vật cho người thợ săn là một sự hy sinh bởi lòng trắc ẩn của 
nó cho rằng người thợ săn đang bị đói khát và cần sự trợ giúp của nó. Chính vì thế, mỗi hành 
động của họ đều tuân theo những quy định về mặt đạo đức và quy chuẩn cụ thể trong ứng 
xử với thú săn, nếu phá vỡ những quy chuẩn đó, họ sẽ phải gánh chịu hậu quả. Điều này được 
học giả Descola (2013) miêu thuật ngay trong phần đầu công trình của ông, khi ông chứng 
kiến vợ của người chủ nhà bị rắn độc cắn, và anh ta cho rằng đó là do anh ta đã bắn ba con khỉ 
đuôi bông bằng súng (gần đây anh có được do trao đổi với người khác, trong khi trước đây 
anh ta dùng ống thổi phi tiêu - loại vũ khí này chỉ có thể làm sát thương 1 con trong 1 lần thổi), 
và bỏ mặc một số con bị thương. Chính vì thế thần trông coi thú rừng đã trừng phạt vợ anh ta.
Tạp chí Khoa học xã hội miền Trung, Số 05 (61) - 2019 77
Cũng theo học giả này, trong xã hội Achuar, hai mối quan hệ chủ đạo là quan hệ huyết 
thống và quan hệ hôn nhân, điều đó cũng được thể hiện qua cách họ quan niệm và đối xử 
với các loài khác. Cụ thể, mối quan hệ giữa người phụ nữ với các loại cây cối họ trồng trong 
vườn nhà cũng giống như mối quan hệ huyết thống giữa mẹ và con. Bởi cái cây cần sự chăm 
bón, nuôi nấng của người phụ nữ và đặc biệt là cần sự sinh sôi nảy nở như khả năng của 
người phụ nữ. Trong khi đó, với nam giới, thú săn như những người anh em họ hàng bên vợ, 
vừa là đồng minh nhưng cũng có thể dễ dàng trở thành đối thủ của nhau nếu có những bất 
hòa, giống như đặc tính của con thú. Chính vì vậy, săn bắt như là một cuộc đối thoại liên tục 
giữa những cá thể cần nhau mà không phân biệt thành cặp đối lập giữa kẻ đi săn và con mồi 
(Descola, 2013). 
Với người Makuna ở vùng Amazon ở Colombia, mọi thực thể - linh hồn, con người, động 
vật và cây cối đều tham gia vào những tương tác xã hội được xác định qua việc ăn thịt và trao 
đổi. Họ giải thích việc ăn thịt của con người như một sự trao đổi tái sinh với tự nhiên, thể hiện 
qua quy tắc có đi có lại giữa những người có quan hệ thông gia và sự trao đổi biểu trưng mang 
tính chất shaman giữa con người và thần thánh (Århem, 1996). Xuất phát từ thế giới quan 
đó, cảnh quan tự nhiên qua tri nhận của các cư dân bản địa cũng rất đặc biệt. Theo đó, cảnh 
quan tự nhiên vừa có giá trị vật chất vừa mang ý nghĩa tinh thần - tâm linh. Đối với nhiều cư 
dân, rừng là nơi cung cấp các nhu cầu về lương thực thực phẩm nhưng nó cũng là nơi ở của 
các thực thể tinh thần có khả năng chi phối tới đời sống của con người. Đây cũng là một chủ 
đề được nhiều nghiên cứu đề cập tới, theo đó, tự nhiên trong quan niệm của nhiều cư dân bản 
địa được các nhà nghiên cứu gọi là “sinh thái học thiêng” (Berkes, 2008) hoặc “cảnh quan tinh 
thần” (Allerton, 2009) hay “sinh thái học tinh thần” (Sponsel, 2017). 
Cách ứng xử của họ đối với những không gian đó là bảo vệ, giữ gìn. Một số nghiên cứu 
cũng đã chỉ ra rằng không gian thiêng (rừng núi, sông) của cộng đồng, cấm các hoạt động 
chặt phá cây cối, đánh bắt cá chính là những khu vực bảo tồn sinh thái cho cộng đồng đó 
(Byers và cộng sự, 2001; Wadley và Colfer, 2004). Những cấm kỵ mang tính tâm linh còn được 
xem như là hệ thống cấm kỵ xã hội “vô hình” đóng vai trò quan trọng trong quản lý tài nguyên 
địa phương và bảo tồn đa dạng sinh học (Colding và Folke, 2001). Các thực hành đó còn được 
chuyển tải qua các thế hệ thông qua những câu chuyện truyền miệng được kể tiếp nối từ đời 
này sang đời khác, như là sự nhắc nhở về hành vi được và không được phép đối với khu vực 
rừng kiêng. Có thể nói, đây là một loại hình tri thức văn hóa được gắn chặt trong những câu 
chuyện về những ngọn đồi, vũng nước, cây cối hay nói cách khác là thông tin văn hóa được 
mã hóa trong môi trường địa lý (Ingold, 2000). Trong đó, những sinh vật cụ thể đóng vai trò là 
phương tiện chuyển tải ý nghĩa mang tính giáo dục, truyền đạt tri thức cho thế hệ sau thông 
qua những câu chuyện kể, tất cả đó tạo thành một thế giới quan văn hóa cụ thể. Chính sự ứng 
xử của các cộng đồng này cũng dẫn tới quan điểm cho rằng cuộc khủng hoảng môi trường 
chỉ có thể cải thiện khi con người thay đổi thế giới quan, thái độ, giá trị và hành vi của mình 
đối với tự nhiên “không tôn giáo đơn thuần nào được xem là nguyên nhân hay giải pháp của 
khủng hoảng sinh thái, nhưng có thể áp dụng những thực hành tôn giáo/tinh thần đó để phát 
triển sự định hướng và đạo đức thân thiện với môi trường hơn” (Sponsel, 2017). 
78 Phan Thị Hoàn
Những lý giải này có thể rất khó hiểu với tư duy duy lý hay dưới sự giải thích của những 
nhà sinh vật học. Tuy nhiên, thật khó để có thể nhận định rằng cách lý giải đó đúng hay sai 
bởi vì nhiệm vụ của các nhà nhân học là tìm hiểu, giải thích hành vi trên quan điểm của “người 
trong cuộc”, đi tìm ý nghĩa văn hóa đa dạng ẩn chứa đằng sau mỗi ứng xử mà không phải dưới 
lăng kính của người phán xét văn hóa dựa trên thứ bậc cao thấp. Và thế giới quan sinh thái đó 
chính là cơ sở để giải thích cho nhiều quy tắc về hành vi được phép hay không được phép sử 
dụng một loại tài nguyên thiên nhiên nào đó của nhiều cộng đồng cư dân địa phương. Cũng 
vì vậy, không nên đặt cộng đồng dân cư ra khỏi hệ sinh thái, coi như yếu tố khách thể có thể 
chế ngự, kiểm soát, khai thác mà là một thành phần không thể tách rời khỏi hệ sinh thái đó. 
Vì con người là tác nhân quan trọng tác động tới tự nhiên thông qua hệ thống kỹ thuật, hành 
vi. Để hệ sinh thái được bền vững, con người cần có những hành động phù hợp để giúp làm 
hài hòa, cân bằng hệ sinh thái ấy. 
4. Kết luận
Trong thời đại ngày nay, khoa học và công nghệ đóng vai trò quan trọng để giải quyết 
nhiều vấn đề đương đại, nhưng dù cho nó phát triển đến mức nào, cho đến khi con người vẫn 
tồn tại thì thái độ, hành vi của con người mới là vấn đề quyết định, khoa học và công nghệ chỉ 
là công cụ để giúp con người có thể đạt được những mục tiêu của mình. Chính vì vậy, cần tôn 
trọng, công nhận sự tồn tại của thế giới quan sinh thái. Nhận định này không là cổ xúy cho 
sự mê tín dị đoan, mà chính là hướng tới một đạo đức sinh thái dựa trên nền tảng khoa học, 
mong muốn con người hiện đại có cái nhìn thân thiện hơn với tự nhiên, xây dựng một mối 
quan hệ qua lại giữa con người và tự nhiên một các h bền vững để bảo vệ hệ sinh thái toàn 
cầu - hệ sinh thái trái đất. Đó chính là chân giá trị của lối ứng xử biết ơn đối với tự nhiên mà 
con người cần hướng đến để duy trì sự sinh tồn dài lâu trong vũ trụ bao la này. 
Chú thích:
1. “Tri thức sinh thái truyền thống” là một hệ phức hợp giữa hiểu biết - thực hành - niềm 
tin, với 4 cấp độ phân tích: thứ nhất là lớp hiểu biết về các loài động thực vật và cảnh quan môi 
trường; lớp tiếp theo là hệ thống kỹ thuật được sử dụng để khai thác; lớp thứ ba là hệ thống 
thiết chế xã hội trong việc tổ chức quản lý và sử dụng tài nguyên và lớp bao trùm bên ngoài 
chính là thế giới quan - hệ thống niềm tin nói chung (Berkes, 2008, tr.17-18).
2. Bush base: Forest farm: nghĩa là cư trú nơi bụi rậm: canh tác ở rừng hoặc cũng có thể 
hiểu bụi rậm là nhà, rừng là trang trại.
3. Tên bộ lạc sinh sống dựa vào săn bắt hái lượm trong rừng nhiệt đới ở khu vực Nilgiri-
Wynaad Nam Ấn Độ.
4. Sinh sống ở Canada.
5. Sinh sống ở khu vực biên giới Peru và Ecuador.
6. Sinh sống trong lưu vực sông Pira Paraná và Apaporis thuộc Colombia và Brazil.
7. Sinh sống theo dọc sông Javari và các chi lưu của nó khu vực biên giới Peru và Brazil.
Tạp chí Khoa học xã hội miền Trung, Số 05 (61) - 2019 79
Tài liệu tham khảo
Allerton, C. (2009, November). Introduction: spiritual landscapes of Southeast Asia. In 
Anthropological Forum (Vol. 19, No. 3, pp. 235-251). Routledge. 
Århem, K. (2004). The cosmic food web: human-nature relatedness in the Northwest 
Amazon. In Nature and society: Anthropological Perspectives. Philippe Descola & Gísli Pálsson 
(Eds) (2004). London & New York: Routledge.
Århem, K. (2016). Chapter 1, Southeast Asian animism in context. In Animism in Southeast 
Asia (pp. 3-30). Routledge.
Berkes, F. (2008). Sacred Ecology (Second Edition). Routledge Taylor & Francis Group. New 
York and London, 336.
Bird-David N. (1993). Phép ẩn dụ hóa của các bộ lạc đối với mối liên hệ giữa tự nhiên 
với con người. Trong Readings on Indigenous cosmology - Tài liệu tham khảo các bài giảng Thế 
giới quan bản địa (pp. 462-466). Århem K. (2004) (chủ biên). Hội Dân tộc học Việt Nam. Hà Nội.
Byers, B. A., Cunliffe, R. N., & Hudak, A. T. (2001). Linking the conservation of culture and 
nature: a case study of sacred forests in Zimbabwe. Human Ecology, 29(2), 187-218.
Colding, J., & Folke, C. (2001). Social taboos: “invisible” systems of local resource 
management and biological conservation. Ecological applications, 11(2), pp.584-600.
Croll, E., & Parkin, D. (1992). Bush base: forest farm Culture, environment and development. 
Routledge.
Descola, P. (1996a). Tạo dựng tự nhiên: Sinh thái học biểu trưng và thực hành xã hội. 
Trong Readings on Indigenous cosmology - Tài liệu tham khảo các bài giảng Thế giới quan bản 
địa. Århem K. (2004) (chủ biên). Hội Dân tộc học Việt Nam. Hà Nội
Descola, P. (1996b). In the society of nature: A native ecology in Amazonia (Vol. 93). 
Cambridge University Press. 
Descola, P. (2013). Beyond nature and culture. University of Chicago Press. 
Forbes, J. D. (2001). Nature and culture: Problematic concepts for Native Americans. 
In Indigenous Traditions and Ecology: The interbeing of cosmology and community. Harvard 
University Press, pp.103-124.
Grim, J. A. (Ed.). (2001). Indigenous Traditions and Ecology: The interbeing of cosmology 
and community. Harvard University Press.
Hội đồng quốc gia chỉ đạo biên soạn từ điển bách khoa Việt Nam. (2005). Từ điển bách 
khoa Việt Nam. Tập 4 T - Z, Nxb Từ điển bách khoa. Hà Nội. 
Ingold, T. (2000). Săn bắt và hái lượm như là những cách thức của sự nhận thức về môi 
trường. Trong Readings on Indigenous cosmology - Tài liệu tham khảo các bài giảng Thế giới 
quan bản địa. Århem K. (2004) (chủ biên). Hội Dân tộc học Việt Nam. Hà Nội. 
80 Phan Thị Hoàn
Pálsson, G. (2004). Human-environmental relations: orientalism, paternalism and 
communalism. In Nature and Society: Anthropological perspectives. Philippe Descola & Gísli 
Pálsson (Eds) (2004). London & New York: Routledge. Pp. 63-81.
Sponsel, L. E. (2017). Sacred places and biodiversity conservation. In Routledge Hanbook 
of Environmental Anthropology, Routledge, pp.132-143.
Vernier. (2002). Môi trường sinh thái. Nxb Thế giới. Hà Nội.
Wadley, R. L., & Colfer, C. J. P. (2004). Sacred forest, hunting, and conservation in West 
Kalimantan, Indonesia. Human Ecology, 32(3), 313-338.