Kinh tế thị trường xã hội: Lý thuyết và mô hình của một số nước, so sánh với mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa của Việt Nam

h tế cân bằng phù hợp với mục tiêu kinh tế trong khi không làm cản 
trở quá mức hoạt động cạnh tranh trên thị trường.
Sáu tiêu chuẩn này hợp lại với nhau là căn cứ triết học và lý luận của kinh tế thị trường xã 
hội, chúng bổ sung cho nhau, kết hợp với nhau, thành một khối lượng tác không thể tách rời. 
Trong khối thống nhất sáu tiêu chuẩn ấy, mở đầu là thị trường, kết thúc là thị trường, ở giữa là 
bốn loại chính sách của nhà nước. 
2. So sánh mô hình kinh tế thị trường xã hội của một số nước với mô hình kinh tế thị 
trường định hướng xã hội chủ nghĩa của Việt Nam
Trong thực tiễn, mô hình kinh tế thị trường xã hội được thực thi từ cuối thập kỷ 90, đây là 
một mô hình kinh tế thị trường hiện đại diễn ra chủ yếu ở nước CHLB Đức và một số nước 
Bắc Âu khác. Một trong những kiến trúc sư chủ xướng mô hình kinh tế thị trường xã hội là 
tiến sĩ kinh tế Gornot Gutmann - chủ tịch hội các nhà khoa học kinh tế và khoa học xã hội 
CHLB Đức. Chủ nghĩa tự do mới khi xây dựng lý luận về nền kinh tế thị trường xã hội đã coi 
sự hoạt động của hệ thống giá trị cả hình thành trên cơ sở tác động của cung cầu trong điều 
kiện cạnh tranh hoàn hảo là tiền đề quan trọng nhất của nó.
Bước đi đầu tiên của CHLB Đức trong việc triển khai áp dụng mô hình kinh tế thị trường 
xã hội là cải cách tiền tệ năm 1948 và trong những năm tiếp theo cho phép sự tự do hình thành 
giá cả trên nhiều thị trường. Điều này dẫn đến một bước đột phá của các “doanh nghiệp tự do 
trên thị trường.” Tuy nhiên, sau đó nền kinh tế CHLB Đức bắt đầu bộc lộ những hạn chế của 
mô hình kinh tế thị trường xã hội mà nước này đang áp dụng như lạm phát cao, suy thoái 
kinh tế cùng tỷ lệ thất nghiệp cao
Phần I: Các lý thuyết kinh tế4
Một mô hình kinh tế khác là kinh tế thị trường “xã hội phúc lợi” được áp dụng ở Thụy 
Điển từ những năm 30 của thế kỷ XX. Mô hình này được xây dựng không dựa hoàn toàn trên 
lý thuyết kinh tế thị trường xã hội mà dựa trên lý thuyết Ngôi nhà chung cho mọi người của 
phái Xã hội - Dân chủ, mà đại diện là cựu Thủ tướng Thụy Điển P.A.Hanson; xuất phát từ 
mục tiêu của “chủ nghĩa xã hội chức năng,” với khẩu hiệu: “bình đẳng, đảm bảo xã hội, hợp 
tác và sẵn sàng giúp đỡ.” Trong mô hình này, sự phát triển được thực hiện kết hợp hài hòa 
giữa mở rộng phúc lợi xã hội với kinh tế thị trường tư nhân. Thực hiện mô hình này, Thụy 
Điển đã đạt được những thành công nhất định, đưa Thụy Điển từ một trong những nước 
nghèo nhất châu Âu trở thành một trong những quốc gia giàu nhất châu lục này. Trong nền 
kinh tế ở quốc gia Bắc Âu này, mặc dù các hoạt động kinh doanh lớn nằm trong tay một nhóm 
nhỏ nhưng sự phân hóa giàu, nghèo dần dần được thu hẹp. Tuy nhiên, việc giữ mức phúc lợi 
xã hội cao cho mọi công dân dần dần trở thành gánh nặng cho nền kinh tế; phúc lợi xã hội 
“nuốt“ mất 1/3 GNP; sự thiếu hụt ngân sách và cán cân thanh toán luôn trầm trọng; năng suất 
lao động và khả năng cạnh tranh của sản phẩm công nghiệp giảm; lạm phát cao. Do đó, từ 
giữa những năm 70 đến những năm 90 (thế kỷ XX) nền kinh tế ngày càng trở nên trì trệ. Do 
vậy, sau gần 50 năm thực hiện mô hình kinh tế thị trường “xã hội phúc lợi” với mức tiền 
lương cao và chế độ tiền lương mang tính bình quân, đến những năm 90, Thụy Điển đã phải 
đặt mục tiêu giảm lạm phát lên trên mục tiêu đảm bảo toàn dụng công nhân; giảm thuế thu 
nhập từ 72% xuống còn 50%; tăng thuế gián thu; cắt giảm bớt các khoản trợ cấp phúc lợi; tư 
nhân hóa trong các lĩnh vực dịch vụ. Nghĩa là một số đặc trưng của mô hình đã bị loại bỏ.
Mặc dù, trong thực tế, khi triển khai mô hình kinh tế thị trường xã hội, các nước CHLB 
Đức, Thụy Điển đều gặp phải những vấn đề khá nan giải trong quá trình vận hành nền kinh 
tế. Tuy nhiên, các nước này đều tuyên truyền rằng kinh tế thị trường xã hội rất hợp với các 
nước đang phát triển. Họ cho rằng, trong những năm gần đây, kinh tế thị trường xã hội này 
càng được chú ý vận dụng, đã mang lại những thành quả bước đầu ở một số nước châu Mỹ 
Latinh và bắt đầu ở cả một số nước châu Phi lạc hậu. 
Thời gian qua, Việt Nam đã kiên trì đi theo mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội 
chủ nghĩa. Theo mô hình này, Việt Nam đã sử dụng cơ chế thị trường với tư cách thành quả 
của nền văn minh nhân loại làm phương tiện để năng động hóa và đẩy nhanh nhịp độ tăng 
trưởng kinh tế, nâng cao đời sống nhân dân. Chúng ta không rập khuôn theo mô hình kinh tế 
thị trường tự do, dù là dựa vào lý thuyết của chủ nghĩa tự do cổ điển hay lý thuyết của chủ 
nghĩa tự do mới hoặc rập khuôn theo bất kỳ mô hình kinh tế nào khác. Bởi thực tế đã cho 
thấy, bản thân nền kinh tế thị trường tự do không tự động dẫn đến công bằng xã hội mà trái 
lại, có khi còn làm cho phân hóa giàu nghèo trở nên quá mức, kéo theo nhiều mâu thuẫn xã 
hội nan giải. Chúng ta chú ý kết hợp sử dụng cả “bàn tay vô hình” của cơ chế thị trường với 
“bàn tay hữu hình” của nhà nước để phòng ngừa và khắc phục những thất bại của thị trường 
trong việc giải quyết các vấn đề xã hội trên nguyên tắc công bằng. Chúng ta còn chú ý tham 
khảo và tiếp thu có lựa chọn những kinh nghiệm hay của mô hình kinh tế thị trường xã hội 
trong việc thực hiện các chính sách phúc lợi công cộng, nhưng không sao chép mô hình đó2.
Về đường lối phát triển kinh tế xã hội Việt Nam, Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X của 
Đảng Cộng sản Việt Nam khẳng định: “Giai đoạn mới của sự phát triển đất nước đòi hỏi công 
2 GS.TS. Phạm Xuân Nam, Viện Khoa học xã hội Việt Nam: Công bằng xã hội trong điều kiện nền kinh tế thị 
trường và Kinh tế thị trường định hướng Xã hội chủ nghĩa
Phần I: Các lý thuyết kinh tế5
cuộc đổi mới phải đi vào chiều sâu và toàn diện hơn, phải dứt khoát hình thành nhanh và 
đồng bộ các yếu tố của kinh tế thị trường và hệ thống thể chế kinh tế thị trường định hướng xã 
hội chủ nghĩa, thực hiện đầy đủ những nguyên tắc của kinh tế thị trường. Đồng thời, càng đi 
vào kinh tế thị trường, càng phải chăm lo tốt hơn phúc lợi xã hội, giải quyết việc làm, xoá đói, 
giảm nghèo, phát triển giáo dục, văn hoá, chăm sóc sức khoẻ nhân dân. Phải đề cao vai trò, 
trách nhiệm của Nhà nước và sự đóng góp của toàn xã hội để thực hiện tốt yêu cầu này; phải 
đầu tư nhiều hơn cho lĩnh vực xã hội, thực hiện tốt hơn yêu cầu gắn kết giữa kinh tế và xã 
hội”3.
Như vậy, trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của Đại hội đại biểu toàn quốc 
lần thứ X của Đảng, yếu tố công bằng xã hội tiếp tục được nhấn mạnh. Mặt khác, định 
hướng xã hội chủ nghĩa trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội đã bao hàm yếu tố dân 
chủ, tự do, phát huy sức mạnh của mỗi cá nhân, mỗi tập thể trong sự nghiệp xây dựng chủ 
nghĩa xã hội. Như trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội giai đoạn 2006 – 2010 đã chỉ 
rõ: “nâng cao năng lực và tạo cơ hội cho mọi người đều có thể phát huy hết tài năng, tham 
gia vào quá trình phát triển.” Về cơ bản, yếu tố tự do và công bằng xã hội đã được thực 
hiện trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội Việt Nam, nhất là trong những năm gần 
đây. Nhưng chúng ta phải khẳng định rằng tự do ở đây phải trong khuôn khổ, phù hợp 
với chính sách và pháp luật chứ không phải là tự do cá nhân.
Xuất phát từ những đặc trưng và tiêu chuẩn của kinh tế thị trường xã hội, trên cơ sở so 
sánh với thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam, chúng tôi thấy rằng hai mô 
hình này có điểm giống nhau là đều hướng tới tự do và công bằng xã hội. Tuy nhiên, thể chế 
kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam có điểm khác so với mô hình kinh tế thị 
trường xã hội mà một số nước đã áp dụng. Nói đến kinh tế thị trường định hướng XHCN là 
nói đến kinh tế không phải là kinh tế tự nhiên, tự cấp tự túc, cũng không phải kinh tế kế hoạch 
hoá tập trung, cũng không phải là kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa và cũng chưa hoàn toàn 
là kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa vì chưa có đầy đủ các yếu tố xã hội chủ nghĩa. Tính 
“định hướng xã hội chủ nghĩa” làm cho thể chế kinh tế thị trường ở nước ta khác với kinh tế 
thị trường khác, đó là việc quan tâm giải quyết các vấn đề xã hội vừa đảm bảo sự phát triển 
bền vững, vừa thể hiện rõ định hướng xã hội chủ nghĩa của nền kinh tế, hạn chế tác động tiêu 
cực của kinh tế thị trường, thực hiện mục tiêu phát triển con người.
Về quản lý, thể chế kinh tế thị trường ở Việt Nam nhấn mạnh đến việc phát huy vai trò 
làm chủ xã hội của nhân dân, bảo đảm vai trò quản lý, điều tiết nền kinh tế của nhà nước pháp 
quyền xã hội chủ nghĩa dưới sự lãnh đạo của Đảng. Vai trò quản lý điều tiết nền kinh tế của 
nhà nước dưới sự lãnh đạo của Đảng là sự thể hiện rõ rệt định hướng XHCN và cũng là sự 
khác biệt cơ bản giữa kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa với nền kinh tế thị trường định 
hướng XHCN. Sự quản lý, điều tiết nền kinh tế của nhà nước XHCN bằng pháp luật đảm bảo 
mục đích của nền kinh tế, sự vận động của chế độ sở hữu, phân phối theo định hướng xã hội 
chủ nghĩa, phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực của kinh tế thị trường, đảm bảo quyền 
lợi chính đáng của mọi người. 
Nền kinh tế thị trường xã hội là sự cố gắng tổng hợp chủ nghĩa tư bản và những cái mạnh 
của trào lưu xã hội dân chủ. Nhưng về cơ bản kinh tế thị trường xã hội là đối lập với chủ 
nghĩa xã hội, với nền kinh tế xã hội chủ nghĩa nhiều thành phần, vận động theo cơ chế thị 
trường có sự quản lí của nhà nước. Thuyết kinh tế thị trường xã hội thực chất là một thuyết 
3 Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X - http:// www.cpv.org.vn/
Phần I: Các lý thuyết kinh tế6
trừu tượng, một hình thái kinh tế không tưởng, thoát li thực tế xã hội và phủ nhận sự khác 
nhau cơ bản, về bản chất giữa chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa xã hội. Tuy trong thời gian đầu 
sau Chiến tranh thế giới II, mô hình kinh tế thị trường xã hội ở CHLB Đức có đem lại một sự 
phát triển kinh tế nhất định, nhưng khi chủ nghĩa tư bản ngày càng đi vào giai đoạn chủ nghĩa 
tư bản độc quyền thì thuyết đó càng tỏ ra không có căn cứ thực tế và khoa học. 
Còn cơ chế kinh tế của Việt Nam chúng ta lại vận động theo kiểu khác. Việt Nam không 
cho phép chủ nghĩa cá nhân cực đoan tồn tại, ảnh hưởng tới sự đồng thuận xã hội, bởi vì khi 
chủ nghĩa cá nhân tăng lên thì cái bánh nhỏ lại mà lòng ham muốn ăn bánh thì nhiều hơn, 
khiến cho sự đồng thuận bị de dọa.
Trong thời gian tới, chúng ta vẫn tích cực hoàn thiện mô hình kinh tế thị trường, định 
hướng XHCN trên cơ sở các nhiệm vụ: Thống nhất nhận thức về nền kinh tế thị trường định 
hướng XHCN ở nước ta; Hoàn thiện thể chế về sở hữu, phân phối, phát triển và nâng cao hiệu 
quả hoạt động của các chủ thể trong nền kinh tế; Hoàn thiện thể chế đảm bảo đồng bộ các yếu 
tố thị trường và phát triển đồng bộ các loại thị trường; Hoàn thiện thể chế gắn kết tăng trưởng 
kinh tế với tiến bộ, công bằng xã hội; Hoàn thiện thể chế nhằm nâng cao vai trò lãnh đạo của 
Đảng; hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước về kinh tế, tăng cường sự tham gia của các tổ chức 
chính trị-xã hội, nghề nghiệp của nhân dân vào quá trình phát triển kinh tế-xã hội.4
Mục đích của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam là phát triển lực 
lượng sản xuất, phát triển kinh tế để xây dựng cơ sở vật chất của chủ nghĩa xã hội, nâng cao 
đời sống nhân dân. “Tăng trưởng kinh tế gắn liền với đảm bảo tiến bộ công bằng xã hội ngay 
trong từng bước phát triển,” góp phần đảm bảo “dân giàu, nước mạnh, xã hội, công bằng, dân 
chủ, văn minh.” Như vậy, tự do và công bằng trong thể chế kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa ở Việt Nam đã được khẳng định. 
Trong việc vận dụng mô hình kinh tế thị trường xã hội, do tình hình kinh tế - xã hội và 
truyền thống văn hóa của mỗi nước đều có đặc thù riêng nên không thể áp dụng nguyên một 
mô hình nào đó từ bên ngoài. Trong quá trình thực thi mô hình kinh tế thị trường định hướng 
XHCN, có sự quản lý của nhà nước, Việt Nam chủ yếu nhấn mạnh đến yếu tố tự do và công 
bằng của kinh tế thị trường xã hội. Đó chính là sự sáng tạo của Việt Nam trong việc sử dụng 
thành quả của nền văn minh nhân loại. Tuy nhiên, vận dụng mô hình kinh tế thị trường xã 
hội, Việt Nam có những thuận lợi và khó khăn như sau:
Thuận lợi:
Thứ nhất, khát vọng công bằng xã hội là lẽ đương nhiên. Khát vọng tự do cá nhân là một 
dấu hiệu của thời đại. Khát vọng tự do và công bằng xã hội lại được Đảng CSVN luôn nhấn 
mạnh. Điều đó thích hợp với kinh tế thị trường xã hội.
Thứ hai, truyền thống cộng đồng đoàn kết ở Việt Nam đã có từ lâu và ngày càng được 
củng cố. Truyền thống cộng đồng đoàn kết là đặc trưng rất thích hợp với nền kinh tế thị 
trường xã hội.
Thứ ba, Việt Nam cũng như một số nước châu Á, nhà nước vốn có từ lâu trong lịch sử và 
đóng một vai trò quan trọng trong việc quản lý xã hội. Việc nêu cao vai trò của Nhà nước cũng 
rất thích hợp với nền kinh tế thị trường xã hội.
4 Nghị quyết số 22/2008/NQ-CP về việc ban hành Chương trình hành động của Chính phủ 
thực hiện Nghị quyết Hội nghị lần thứ sáu BCHTƯ Đảng khóa X về việc tiếp tục hoàn 
thiện thể chế kinh tế thị trường XHCN
Phần I: Các lý thuyết kinh tế7
Khó khăn:
Thứ nhất, với một nước xuất phát từ nông nghiệp, người dân nhất là nông dân, không 
nhạy cảm và phản ứng rất chậm với các tín hiệu thị trường, vì họ chưa quen làm ăn theo 
quy luật của thị trường.
Thứ hai, thời gian Việt Nam áp dụng cơ chế thị trường chưa được lâu, song bên cạnh 
những thành tựu, chúng ta đã phải trả giá không nhỏ cho những hiện tượng tiêu cực, do cách 
làm ăn thuần tuý chạy theo lợi nhuận đã dẫn đến các hình thức lừa đảo, hối lộ, trốn thuế, nợ 
nần khó trả, thương mại hoá tràn lan, xâm nhập cả vào các lĩnh vực dễ thương tổn như y tế, 
giáo dục, văn hoá... đã làm cho các giá trị đạo đức, tinh thần bị băng hoại và xuống cấp, đồng 
tiền chi phối nhiều quan hệ giữa người với người, sự phân hoá giàu nghèo và bất công xã hội 
có chiều hướng tăng lên, lối sống ích kỷ, thực dụng có nguy cơ ngày càng tăng... 
Không thể phủ nhận rằng, các vấn đề nói trên, dù ít dù nhiều cũng là các vấn đề của bản 
thân cơ chế quản lý. Trong nền kinh tế hiện nay của Việt Nam, cơ chế quản lý mới đang ở giai 
đoạn đầu của sự phát triển, nên có biểu hiện không đồng bộ, thiếu hụt, chưa thực sự tạo ra 
môi trường an toàn và ổn định cho sản xuất và kinh doanh. Cơ sở pháp lý của các hoạt động 
kinh tế, các hoạt động tài chính, ngân hàng, phân cấp quản lý còn có nhiều điều bất cập...
Kết luận 
Từ việc phân tích những quan điểm lý luận và thực tiễn của việc thực hiện mô hình kinh 
tế thị trường xã hội ở một số nước trên thế giới, cho thấy, kinh tế thị trường xã hội tỏ ra có ưu 
thế hơn nền kinh tế của trào lưu tân tự do hiện đại (như các nước Anh, Mỹ.... đang theo đuổi) 
ở chỗ khó khăn ít hơn, vượt qua khó khăn tốt hơn, nhanh chóng hơn, phát triển theo chiều sâu 
để bắt kịp yêu cầu hiện đại, do đó sức mạnh kinh tế tiếp tục lớn hơn. Việt Nam trong quá 
trình phát triển kinh tế cũng cần nghiên cứu, theo dõi kỹ quá trình áp dụng mô hình kinh tế 
thị trường xã hội của các quốc gia điển hình để học hỏi có lựa chọn, phù hợp với đặc thù trong 
nước.