Hành lễ đại kỵ của dòng Nội Đạo Tràng ở Thanh Hóa

ên mọi người tự động xếp vào mâm thịt lợn luộc và rượu 
gạo). Trên mỗi mâm cỗ khi xưa thường đóng 12 chiếc oản và 2 chiếc oản có đánh dấu 
riêng dành cho thầy cúng (!). Mỗi giáp bắt buộc phải mang 2 mâm cỗ vào chùa (chất 
lượng và số lượng như nhau): một mâm (một lễ cỗ) đặt trên ban thờ Phật Tổ, một mâm 
đặt trên ban thờ Mẫu Liễu ở hậu cung. Khi rước kiệu đến cửa chùa, đưa cỗ vào (hạ lễ cỗ 
từ yên thử hoặc kiệu) chỉ có các cụ cao niên (từ 50 hoặc 60 tuổi trở lên) mới được tham 
gia. Đàn bà, con gái không được theo vào chùa, chỉ đứng ngoài sân mà bái vọng.
 Ngày 27 tháng giêng, từ trưa đến khoảng 10 giờ đêm là thời gian nhận lễ cỗ từ 
các giáp (làng) hoặc các bản hội, cá nhân rước đến chùa. Cỗ đặt phía trong trên ban 
thờ Phật Tổ và Mẫu Liễu khởi đầu dành vị trí cho 5 làng (hay 5 giáp!) sau mới đến lễ 
cỗ của các bản hội, dòng họ, cá nhân. Lễ cỗ được nhận vào bày đặt trước hay sau phụ 
thuộc vào độ tuổi của người cao nhất từng làng. Làng (giáp) nào có người cao tuổi 
nhất so với các làng khác được dâng đặt cỗ trước. Rồi sau theo thứ tự nhì, ba, tư... mà 
đặt. Nơi đặt cỗ của 5 làng ở gian phía trong (ban giữa, trung tâm) dành cho các làng 
có người thượng thọ từ 70 tuổi trở lên. Ban ngoài dành cho cỗ của các thành phần 
dòng họ, cá nhân... xếp đặt sao cho đẹp mắt là được.
 Trước 12 giờ đêm ngày 27 tháng giêng, mọi chuyện xếp đặt cỗ bàn phải hoàn 
thiện, thầy cúng và người phụ việc phải sẵn sàng. Con cháu các làng tề tựu rải chiếu 
ngồi chắp tay bái hướng vào trung tâm của chùa, chờ đợi. Trong ngày kỵ Phật Tổ, phải 
có ít nhất 3 người tham gia mới đủ lệ bộ: Thầy cúng vừa cúng vừa đánh trống con, 
người phụ cúng bên trái đánh mõ hoặc đánh trống cái (khi cần) và một người phụ lễ bên
44
 TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
phải thầy cúng, giúp việc cho thầy như sửa lễ, dâng hương, lật giở hay chuyển sách 
cúng cho thầy...
 Vào đúng thời khắc giao thừa chuyển sang ngày 23 tháng giêng, (không giờ), 
phụ cúng dóng 3 hồi 9 tiếng trống cái. Thầy cúng vào làm lễ khai quang. Bước đi của 
thầy từ cửa chùa vào cũng theo những quy định chặt chẽ: Đi theo hình chữ Thúc 
Phược (chữ Hán, có nghĩa là trói buộc) hoặc đi theo lối Ngũ Hành (nếu tế lễ thuộc 4 
mùa). Và nhất thiết phải bước vào từ phía bên phải chùa, không vào từ phía trái (tránh 
gặp vận rủi). Thầy cúng khi tế lễ thường mặc áo cà sa của nhà Phật (áo dài thâm) hoặc 
áo cúng các màu xanh, đỏ, vàng; đội mũ hoa sen, tay cầm trượng (cây trượng bằng gỗ 
quý sơn màu đỏ thẫm, hình vuông cỡ 5cm x 5cm, dài 45 - 50cm, trên 4 mặt có khắc 
chữ Hán và chữ nhà Phật theo hình cách điệu). Khi cúng, cấm kỵ gọi tên húy của Phật 
Tổ và các quan Thánh. Lúc xin âm dương, tay trái bê đĩa, trên có 2 đồng tiền kẽm, phủ 
nhiễu đỏ, tay phải đặt dọc bàn tay trước ngực, miệng đọc lời khấn bằng chữ Hán phiên 
âm hoặc khấn nôm. Những bài kinh, kệ do thầy tự chọn sao cho thời gian tế lễ kéo dài 
đúng 1 khắc (2 giờ đồng hồ). Sau đó thủ nhang và 2 người đại diện chung cho các 
làng vào dâng hương, thắp thêm tuần nhang và khấn vái. Đến khoảng 5 giờ sáng, thầy 
cúng khấn vái và xin âm dương rồi ra hiệu cho con cháu các làng, các bản hội, dòng 
họ vào hạ lễ để thụ lộc. Lộc được chia ngay tại sân chùa. Chỉ những ai có mặt trong 
ngày tế lễ đó mới được hưởng lộc. Sau khi thụ lộc cho đến chiều tối là thời gian vui 
chơi, tất cả mọi người đều có thể tham gia vào các trò chơi như kéo co, cờ người, chơi 
đáo, thi hát chầu văn, hát ca trù và hát chèo...
 b. Tổ chức lễ đại kỵ Phật Tổ chùa Mậu Xương hiện nay
 Từ năm 1998, sau khi được công nhận là di tích văn hóa cấp tỉnh, chùa Mậu 
Xương càng ngày càng được xây dựng, tôn tạo khang trang trong phạm vi khu đất cũ 
của chùa ngày xưa. Với phương châm đầu tư vật chất và tinh thần để xây dựng môi 
trường văn hóa địa phương hiện đại, tiên tiến và giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống 
của quê hương, chính quyền xã Quảng Lưu và Ban quản lý di tích chùa Mậu Xương 
đã dần dần định hình được những cách thức hoạt động có nề nếp, văn minh cho mọi 
sinh hoạt tín ngưỡng của quần chúng nhân dân. Nhiều nếp sinh hoạt cũ đã được gạn 
lọc và điều chỉnh cho phù hợp với điều kiện kinh tế và hoàn cảnh xã hội - chính trị - 
văn hóa của cư dân vùng đất này ngày nay. Với người dân Quảng Lưu và các xã lân 
cận, ngày giỗ Phật Tổ Nội Đạo giờ đây thực sự là ngày lễ hội văn hóa đáp ứng được 
nhu cầu tâm linh của quần chúng (năm 2004 có hàng trăm người tham dự).
 45
 TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
 Sau tết Nguyên đán, Ban quản lý chùa Mậu Xương tổ chức họp với các trưởng 
thôn và đại diện Hội Người cao tuổi của làng tại chùa để bàn công việc tổ chức ngày giỗ 
Phật Tổ. Ban quản lý phụ cấp cho mỗi thôn từ 100 đến 150 ngàn đồng để góp vào kinh 
phí chuẩn bị đồ tế lễ. Theo quy định, mỗi thôn phải làm 2 cỗ chung để dâng lên chùa 
còn các cá nhân, bản hội thì tùy tâm và điều kiện kinh tế. Các cụ cao tuổi ở các thôn phụ 
trách chuẩn bị làm cỗ và mua các đồ tế lễ, chuẩn bị án thư, kiệu.
 Lễ Thượng Nguyên gần như vẫn duy trì các lễ tục như xưa nhưng ngắn gọn và 
giản tiện hơn nhiều. Tất cả sự long trọng, uy nghiêm được dành cho ngày đại kỵ 
Phật Tổ.
 Ngày 26 tháng giêng: Các ban bệ tự kiểm tra các khâu cuối cùng cho việc hành lễ 
ngày đại kỵ. Chiều tối, tổ chức giao lưu và sinh hoạt văn hóa giữa các thôn, các xóm, 
đối tượng phục vụ và tham gia rộng rãi, tạo ra không khí sinh hoạt văn hóa sôi động, 
tích cực đặc biệt cho thế hệ trẻ.
 Trưa ngày 27 tháng giêng, làng Mậu Xương làm lễ rước ông Tiên Chỉ (người cao 
tuổi nhất làng) ra chùa. Làng nào có ông Tiên Chỉ, được đứng ra chủ trì dâng lễ với sự 
tham gia của đông đảo con cháu, họ tộc và dân làng. Đây là hình thức sinh hoạt văn hóa 
tích cực, có giá trị nhiều mặt trong việc giáo dục con cháu sống theo đạo lý uống nước 
nhớ nguồn, kính trên nhường dưới, kính lão đắc thọ, có tác dụng sâu sắc đến lớp lớp thế 
hệ con cháu hôm nay.
 Từ chiều ngày 27 đến khoảng 10 giờ đêm: Đại diện Ban tổ chức đứng ra nhận lễ 
cỗ của các thôn và của các làng khác dâng vào chùa. Thứ tự mang cỗ tế lễ vào chùa 
sau cỗ lễ của thôn có ông Tiên Chỉ, được cắt đặt tùy theo điều kiện đi lại và địa giới 
hành chính gần đến trước, xa đến sau. Cỗ để hành lễ cũng được quy định cụ thể: chủ 
yếu là xôi đóng oản, hoa quả và vàng hương. Trên ban Tam bảo tuyệt đối không đặt cỗ 
mặn. Các ban dưới có thể đặt gà, thịt lợn luộc kèm muối rang. Không khuyến khích đặt 
rượu. Nếu đặt rượu lên ban, không được mở nút chai/nậm. Chỉ mở nút rượu khi đã hạ lễ 
xuống dưới sàn. Cỗ đem vào đặt trong ban thờ chính phải do các cụ thượng thọ từ 70 
tuổi trở lên đảm trách. Cỗ của các cá nhân và các làng khác đặt ở ban ngoài, sao cho 
hợp lý và đẹp mắt. Cỗ của các thôn mang đến được đặt vào 2 vị trí quan trọng là ban thờ 
Phật Tổ ở chính giữa và ban thờ Mẫu Thánh phía hậu cung.
 Trước 12 giờ đêm, sau khi cụ Tiên Chỉ và các bô lão an tọa, con cháu đến dự lễ 
ngồi trên nền nhà chùa, tất cả đều được vào tham dự, không phân biệt nam nữ, thành 
phần, tuổi tác. Vào đúng lúc chuyển sang ngày 28, thầy cúng và hai người phụ lễ bước 
vào vị trí hành lễ. Khởi đầu, thầy cúng đọc bài trang cúng nói lại nguyên do gốc tích
46
 TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
Phật Tổ Yên Đông, khấn cầu điều thiện, điều phúc và cầu lộc cho con cháu. Tiếp đó, 
đọc các bài kinh, kệ của nhà Phật với các nội dung có ý nghĩa khuyên nhủ con cháu làm 
điều thiện, điều lành, thương quý nhau. Cuối buổi lễ, đại diện Ban quản lý thay mặt dân 
làng hứa với Phật Tổ cùng dân làng làm ăn tấn tới, đoàn kết xây dựng cuộc sống ngày 
một văn minh, hiện đại, nối bước truyền thống nhân nghĩa của cha ông! Sau đó, các bản 
hội, các dòng họ và các cá nhân có nhu cầu tế lễ đều được tự do lên nhang và cầu khấn 
trước các ban thờ. Từ 5 giờ sáng ngày 28 trở đi, mọi người cùng nhau đến hạ lễ và thụ 
lộc tại chùa hoặc tại địa điểm thuận lợi do trưởng thôn hoặc trưởng họ quy định.
 2. Tổ chức giỗ Phật Tổ ở làng An Đông, xã Quảng Hải (huyện Quảng Xương)
 Chuẩn bị cho ngày giỗ Phật Tổ ở chùa An Đông vào ngày 28 tháng giêng chủ yếu 
do con cháu họ tộc Trần Ngọc thực thi và tiến hành. Cách ngày giỗ Phật Tổ 1 tuần, con 
cháu trong họ tập trung họp bàn chuẩn bị cho giỗ Phật Tổ. Cả họ dưới sự chủ trì của 
trưởng họ và các cụ cao tuổi tập trung thu kinh phí từ các gia đình (mỗi nhà 50.000đ) để 
làm cỗ chung cho cả họ. Cỗ gồm có xôi, thịt lợn, oản, hoa quả và rượu. Họ tộc cử ra 
một ban hậu cần bao gồm những người có tâm huyết, không phạm khuyết điểm, không 
có tang và những nhà có con cái học hành phương trưởng.
 Cả ngày 27 dành cho việc chuẩn bị cỗ lễ: thịt lợn, nấu xôi, đóng oản và mua hoa 
quả bầy lên các đĩa kèm vàng hương. Tại làng An Đông có nhiều chi họ Trần nên các chi 
tự tụ tập làm cỗ riêng ở nhà chi trưởng rồi mang ra chùa - đền để cúng Phật Tổ (bao gồm 
các chi: Trần Ngọc, Trần Quốc, Trần Văn, Trần Tất, Trần Hiểu, Trần Duy, Trần Xuân. 
Mỗi chi đều có nhà thờ riêng. Chi Trần Ngọc là chi trưởng).
 Từ 10 giờ đến 12 giờ đêm ngày 27, cỗ được mang từ các chi đến đặt ở chùa - đền 
An Đông. Cỗ chung của dòng họ Trần được đặt ở ban thờ Phật: chỉ có xôi, oản, hoa quả. 
Nghiêm cấm đặt cỗ mặn.
 Mâm cỗ có xôi, oản, thịt, rượu dành đặt lên bàn thờ Tứ Thánh (Tả Thánh, Hữu 
Thánh, Tiền Thánh và Hậu Thánh)
 Lễ cúng được khởi sự từ không giờ ngày 28 tháng giêng.
 Người thực hành lễ cúng: Thầy cúng và 1 hoặc 2 người phụ việc (thắp nhang, 
dâng rượu, đánh chuông, đánh trống).
 Trang phục của thầy cúng: đội mũ xếp đen, khăn đen, áo đen. Khi thỉnh lễ có tay 
ấn, tay quyết (thầy tự chế tác theo tục của ông cha truyền lại).
 Thời gian hành lễ của thầy cúng kéo dài từ không giờ đến 2 giờ đêm.
 Cách thức tiến hành bao gồm:
 + Người giúp việc đánh trống cái, đánh chuông (3 hồi 9 tiếng)
 47
 TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
 + Thầy cúng đọc bài tế thỉnh các ngài và xin âm dương: khi thỉnh Phật Tổ xuống 
các Thánh chỉ gọi tên hiệu và chức danh. Ngày giỗ Phật Tổ có thỉnh cả Mẫu Liễu.
 + Thầy cúng nói lời hiếu của các cụ và con cháu đến dự lễ: chủ yếu cầu mong 
Phật Tổ và các Thánh phù hộ độ trì cho cuộc sống và sức khỏe.
 + Thầy cúng lần lượt đọc các bài kinh: kinh Cứu khổ, kinh Phổ độ, kinh Đại nguyện.
 + Tiếp đó đọc lần lượt các bài kệ: kệ Đức Phật, kệ Tam Thánh.
 + Sau kệ thầy đọc đến Nhật trình: kể về lai lịch, tiểu sử và công đức của Phật Tổ 
cho con cháu nghe.
 + Phần cuối của lễ cúng là những bài cúng binh: cúng các quan, các tùy tùng của 
Đức Phật.
 + Từ 7 giờ sáng ngày 28 tháng giêng: cuộc tế lễ được làm lại với các thủ tục hành 
lễ như đã diễn ra.
 + Từ 9 giờ đến 10 giờ: tiến hành hạ lễ, các chi nhận phần chia cho con cháu, riêng 
các cụ ông từ 50 tuổi trở lên ở lại thụ lộc và uống rượu tại nhà đền.
 Theo anh Trần Ngọc Quế là người được cử chủ trì các lễ cúng: việc tế lễ ngày xưa 
thường được tổ chức long trọng, có đủ các loại cờ, lọng, kiệu và trang phục cho đội ngũ 
tham gia tiến hành cuộc lễ. Hiện nay, do điều kiện vật chất eo hẹp nên đã giản lược đi 
nhiều. Cách đây 4 năm trở về trước, người từ Mậu Xương và Từ Minh vẫn mang cỗ đến 
để tế lễ.
 3. Giỗ Phật Tử ở chùa - đền Từ Minh (xã Hoằng Long, huyện Hoằng Hóa)
 Ngày giỗ Phật Tổ cũng được tổ chức vào ngày 28 tháng giêng hàng năm. Do con 
cháu còn ít (chỉ có 2 anh em ruột và vợ con) nên vào ngày giỗ, thường dựa thêm vào sự 
tham gia của các bản hội và dân chúng trong làng. Vào ngày giỗ, gia đình ông Trần Uy 
thay mặt dòng họ làm cỗ đưa lên ban thờ tế lễ. Các bản hội và dân làng cũng mang cỗ 
đến lễ, tùy theo mức độ thành tâm của mọi người.
 Ông Trần Ngọc Uy không biết chữ Hán, chữ Nôm nên ông hầu như chỉ khấn lễ 
như phong tục tế lễ bình thường của mọi nhà. Chỉ khác là ông cũng thuộc một số bản 
dịch nghĩa kinh, kệ và hịch trừ tà ma do đời trước truyền lại. Ông được học một vài 
cách bắt quyết và niệm chú một số bài như Quyết Ngũ Hành Sơn, Quyết Ngọc, Quyết 
Tróc Tà, Quyết Phóng Chỉ, Quyết Thu Thư Sinh Mệnh.
 Nhìn chung, việc tổ chức tế lễ dịp đại kỵ Phật Tổ ở chùa - đền Tự Minh là giản 
lược, ở phạm vi hẹp và chắc hẳn đã bỏ qua rất nhiều cách thức tế lễ từ xưa.
 Xem qua những cách thức hành lễ của vùng quê Nội Đạo Tràng trong dịp đại kỵ 
Phật Tổ ở 3 làng cụ thể trên đây, chúng ta có thể sơ bộ nhận thấy:
48
 TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
 - Nghi lễ của dòng Nội Đạo đã được hình thành từ khá xưa trong lịch sử, trở thành 
một thứ sinh hoạt tín ngưỡng đáp ứng nhu cầu tâm linh của quảng đại quần chúng nhân 
dân. Tín ngưỡng này đã hình thành nên những lớp lang văn hóa nghi lễ của một hiện 
tượng tôn giáo có gốc gác bản địa, và chắc hẳn có nhiều cách thức nghi lễ vốn của Đạo 
giáo và Phật giáo đã được bản địa hóa để phù hợp với môi trường tín ngưỡng dân gian 
nơi đây. Sự trường tồn và lan tỏa của nó đã mở ra (hoặc tụ vào rồi mới mở rộng ra!) từ 
một dòng họ đến phạm vi làng xã và cộng đồng người Việt xứ Thanh.
 - Do vượt qua nhiều thăng trầm lịch sử, có lúc bị chìm lấp trong khoảng thời gian 
dài nhiều chục năm nên có lẽ vì thế mà đặc trưng sinh hoạt xã hội vốn đi kèm theo nó bị 
tan vỡ, mai một, chỉ còn lại phần hành lễ cơ bản với những nghi thức có thể khả dĩ truyền 
lưu được trong dân gian qua các đời. Ngay trong cung cách hành lễ, chắc hẳn những nghi 
thức đọc bùa chú, bắt quyết xua đuổi tà ma, cầu mong yên ấm cho cháu con vốn là kiểu 
hành lễ của Đạo giáo được bản địa hóa vào Nội Đạo đã dần bị mai một, lãng quên (hoặc 
không dám phô bày trước quảng đại quần chúng ngày hành lễ)!
 - Xuất phát từ các nghi thức hành lễ của người dân đương thời, có thể nhận thấy 
những ý nghĩa và giá trị văn hóa tích cực mang chất nhân văn, có tác dụng giáo dục vừa 
cụ thể, vừa sinh động với lớp người đương đại. Từ đó, gợi cho chính quyền sở tại và các 
nhà quản lý văn hóa hiện nay những suy nghĩ, ứng xử phù hợp để bảo lưu và khai thác, 
nâng những nghi lễ của ngày đại kỵ Phật Tổ Nội Đạo lên tầm một lễ hội văn hóa truyền 
thống trong điều kiện và nhu cầu xây dựng văn hóa xã hội hôm nay cho cả cộng đồng.
 - Nếu có điều kiện khảo sát nghi lễ của dòng Nội Đạo Tràng ở Thanh Hóa 
trong thế so sánh với các tư liệu về quá trình hành lễ ở các địa điểm thờ các nhân vật 
Nội Đạo của dân tộc Mường tại các huyện miền núi như Bá Thước, Cẩm Thủy, 
Thạch Thành... chúng tôi cho rằng chắc chắn sẽ thu lượm được những kết quả khoa 
học quan trọng và có nhiều ý nghĩa - giá trị văn hóa nhân sinh trong cộng đồng đa 
dân tộc Việt Nam chúng ta!.
 RITUALS TO ORGANIZE THE ANNIVERSARIES OF NOI DAO TRANG
 IN THANH HOA PROVINCE
 Assoc.Prof.Dr.Bui Quang Thanh
 Abstract: Noi Dao Trang is a unique religious phenomenon tha is well-known 
over the delta of the North. We had a study tour to the communes of Quang Hai, Quang 
Luu (Quang Xuong district) and Hoang Long (Hoang Hoa district) in Thanh Hoa
 49
 TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
province which is now the home to this spiritual and cultural event. In the paper, we 
hope to present typical rituals of the organization of Buddha’s great anniversary. These 
rituals have been not only recorded in the people’s consciousness but also performed in 
the lands that produced unique religious phenomenon in Vietnam.
50