F. Engels – Nhà lý luận lỗi lạc và chiến sĩ cách mạng vĩ đại trong phong trào cộng sản và công nhân quốc tế

 
vào năm 1842 và lần thứ hai vào mùa 
Hè năm 1844. Hai con ng−ời từ những 
hoàn cảnh xuất thân, môi tr−ờng giáo 
dục và quá trình đào tạo rất khác nhau, 
nh−ng có điểm t−ơng đồng bởi trí tuệ 
thiên tài và trái tim nhiệt huyết, đã trở 
thành hai ng−ời đồng chí, hai ng−ời bạn, 
một tình bạn vĩ đại và cảm động, gắn 
quyện tình đồng chí sắt son chung thuỷ. 
Từ việc nghiên cứu triết học, kinh tế 
chính trị học, với thiên tài quan sát thực 
tế và óc khái quát sáng tạo lý luận, hai 
ông đã đồng sáng lập nên một học 
thuyết khoa học – cách mạng vạch thời 
đại – học thuyết Marx. 
Trên con đ−ờng nghiên cứu khoa 
học và hoạt động đấu tranh cho sự ra đời 
và thắng lợi của CNCS khoa học, F. 
Engels luôn là ng−ời bạn, ng−ời đồng chí 
thuỷ chung, chia bùi sẻ ngọt, đồng cam 
cộng khổ với K. Marx, bảo vệ chủ nghĩa 
Marx ngay cả khi K. Marx đã qua đời. 
Những ng−ời cộng sản trên thế giới 
đều biết rằng nếu không có sự giúp đỡ 
hết lòng của F. Engels, K. Marx khó có 
điều kiện vật chất để hoàn thành những 
tác phẩm đồ sộ của mình, đặc biệt là bộ 
“T− bản”. Hơn thế nữa, trên bình diện lý 
luận, ngoài những tác phẩm thiên tài 
của riêng mình, ông còn giúp K. Marx 
rất nhiều về mặt khoa học. F. Engels 
đã có công đầu trong việc hoàn chỉnh và 
cho xuất bản phần còn lại của bộ “T− 
bản”. Ngay cả những tác phẩm hai 
ng−ời cùng trực tiếp viết, F. Engels bao 
giờ cũng tuyên bố: những t− t−ởng chủ 
đạo của các tác phẩm ấy hoàn toàn là 
của bạn ông – K. Marx. 
Với việc hoàn thành một khối l−ợng 
công việc vô cùng đồ sộ, khó khăn trong 
chỉnh lý, biên tập và cho xuất bản 
20 Thông tin Khoa học xã hội, số 12.2010 
Quyển II, Quyển III bộ “T− bản”, F. 
Engels đã xây cho ng−ời bạn vĩ đại của 
mình một đài t−ởng niệm vinh quang và 
chói lọi. Chủ nghĩa Marx chỉ mang tên 
một mình Marx thôi là đủ. Đó là đề xuất 
của chính F. Engels. Ông cũng tự đánh 
giá rằng, bản thân ông cũng có những 
đóng góp nào đó trong sự nghiệp và t− 
t−ởng của K. Marx, song những gì mà 
ông làm đ−ợc thì không có ông, K. Marx 
cũng làm đ−ợc, còn những gì mà Marx 
làm đ−ợc thì ông và những ng−ời khác 
không thể nghĩ tới. 
Sinh thời, mặc dù F. Engels rất 
khiêm tốn, luôn tự nhận mình là cây vĩ 
cầm thứ hai bên cạnh K. Marx, luôn 
khẳng định vai trò sáng lập hàng đầu là 
thuộc về K. Marx, nh−ng những ng−ời 
nghiên cứu về chủ nghĩa Marx đều 
nhận thấy những đóng góp to lớn, dấu 
ấn sâu đậm của F. Engels trong việc 
hình thành và phát triển chủ nghĩa 
Marx. Chính K. Marx đã đánh giá F. 
Engels là một trong những đại biểu 
xuất sắc nhất của CNXH hiện đại. V. I. 
Lenin khẳng định “Muốn đánh giá đúng 
đắn những quan điểm của Marx, tuyệt 
đối phải đọc những tác phẩm của ng−ời 
cùng t− t−ởng và ng−ời cộng tác gần gũi 
nhất của Marx là F. Engels. Không thể 
nào hiểu đ−ợc chủ nghĩa Marx và trình 
bày đầy đủ đ−ợc chủ nghĩa Marx nếu 
không chú ý đến toàn bộ những tác 
phẩm của Engels”. 
3. F. Engels – ng−ời đã góp phần 
làm cho triết học trở thành “chủ nghĩa 
duy vật hoàn bị”, thành “công cụ nhận 
thức vĩ đại” 
Cùng với K. Marx và độc lập với K. 
Marx, F. Engels đã dành cả cuộc đời 
nghiên cứu khoa học tạo nên cuộc cách 
mạng vĩ đại trong lịch sử t− t−ởng triết 
học nhân loại bằng việc xây dựng và 
phát triển chủ nghĩa duy vật biện chứng 
và chủ nghĩa duy vật lịch sử, đồng thời 
gắn kết chức năng thế giới quan của 
triết học với chức năng ph−ơng pháp 
luận của nó thành một thể thống nhất 
trong việc xem xét giới tự nhiên, đời 
sống xã hội và t− duy con ng−ời, thành 
khoa học không chỉ “giải thích đúng thế 
giới”, mà còn “tham gia vào quá trình 
cải tạo thế giới” và do vậy, F. Engels 
đã làm cho triết học, nh− V. I. Lenin 
nhận xét, trở thành “chủ nghĩa duy vật 
triết học hoàn bị”, thành “công cụ nhận 
thức vĩ đại”. 
Với chủ nghĩa duy vật lịch sử, cùng 
với K. Marx, F. Engels đã thực hiện một 
cuộc cách mạng trong toàn bộ quan 
niệm về lịch sử thế giới bởi vì lần đầu 
tiên các quy luật phát triển của xã hội 
loài ng−ời đ−ợc đ−a ra ánh sáng, bao 
gồm hệ thống các quy luật: quy luật 
quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ 
phát triển của lực l−ợng sản xuất; quy 
luật cơ sở kinh tế của xã hội quyết định 
kiến trúc th−ợng tầng của xã hội, tồn tại 
xã hội quyết định ý thức xã hội chứ 
không phải ng−ợc lại; kinh tế xét đến 
cùng quyết định chính trị; quy luật về 
sự thay thế lẫn nhau nh− một quá trình 
lịch sử tự nhiên của các hình thái kinh 
tế - xã hội, 
Những tác phẩm mà F. Engels viết 
cùng với K. Marx cũng nh− những tác 
phẩm của riêng F. Engels đã trở thành 
những tác phẩm kinh điển, trong đó lần 
đầu tiên nhiều luận điểm, nguyên lý, 
quy luật và phạm trù của triết học mà K. 
Marx và ông xây dựng đã đ−ợc trình 
bày một cách có hệ thống. F. Engels còn 
là ng−ời đầu tiên vận dụng phép biện 
chứng duy vật vào việc nhận thức 
những quy luật của tự nhiên, nhờ đó, 
đã phát hiện ra ý nghĩa triết học sâu sắc 
của chúng, đ−a ra những tiên đoán 
thiên tài về mối liên hệ giữa triết học 
F. Engels – nhà lý luận lỗi lạc và 21 
với khoa học tự nhiên, về sự phát triển 
của khoa học trong t−ơng lai, đồng thời 
chứng minh rằng chủ nghĩa duy vật 
biện chứng và phép biện chứng duy vật 
là cơ sở lý luận, ph−ơng pháp luận 
không chỉ cho các khoa học xã hội, mà 
còn cả các khoa học tự nhiên và khoa 
học kỹ thuật. 
4. Cống hiến của F. Engels trong học 
thuyết giá trị thặng d− – phát hiện vĩ 
đại thứ hai của học thuyết Marx 
Những cống hiến của F. Engels qua 
các công trình đầu tay nh− “L−ợc thảo 
phê phán khoa kinh tế chính trị”, “Tình 
cảnh của giai cấp lao động ở Anh”, cùng 
những bài viết về kinh tế, chính trị, 
xã hội của n−ớc Anh lúc bấy giờ đã bác 
bỏ những quan điểm lý luận tôn sùng 
chế độ t− hữu nói chung, chế độ sở hữu 
t− sản nói riêng, vạch trần bí mật của 
chế độ bóc lột, áp bức, chế độ cạnh tranh 
vô chính phủ, nạn khủng hoảng và thất 
nghiệp, nạn bần cùng đói khổ, địa vị 
kinh tế – xã hội của giai cấp công nhân 
trong xã hội t− bản. Trên cơ sở dự báo có 
tính khoa học và cách mạng mang bản 
chất nhân văn sâu sắc, F. Engels truy tìm 
nguyên nhân sâu xa của những tệ nạn 
xã hội, những nỗi thống khổ của giai cấp 
công nhân: đó là chế độ sở hữu t− nhân t− 
sản. Trong chế độ đó, lực l−ợng sản xuất 
công nghiệp đã phát triển và tạo ra nhiều 
của cải nh−ng “nạn giàu – nghèo, đau khổ 
do chính sự thừa thãi đẻ ra” lại ngày càng 
tăng lên. 
Với những phát hiện và những t− 
t−ởng, quan điểm thể hiện trong các 
công trình nghiên cứu ngay từ thời gian 
đầu của F. Engels, nh− K. Marx nhận 
xét, đã gợi mở và tạo cảm hứng cho K. 
Marx một h−ớng nghiên cứu mới, đúng 
đắn về xã hội t− bản, h−ớng nghiên cứu 
chuyển từ triết học và luật học sang 
nghiên cứu kinh tế chính trị học. Từ đó, 
K. Marx đã phát hiện ra quy luật kinh tế 
cơ bản của CNTB – quy luật giá trị 
thặng d−. Cùng với K. Marx, F. Engels 
đã vạch rõ quá trình phát sinh, phát 
triển của ph−ơng thức sản xuất TBCN, 
nêu lên những mặt tiến bộ, đồng thời 
cũng vạch rõ những khuyết tật và mâu 
thuẫn của CNTB. Từ đó hai ông đã chỉ ra 
rằng, ph−ơng thức sản xuất TBCN tất 
yếu sẽ bị thay thế bởi ph−ơng thức sản 
xuất mới, cao hơn, tiến bộ hơn, đó là 
ph−ơng thức sản xuất CSCN. 
5. Cống hiến đặc sắc của F. Engels 
trong việc phát hiện sứ mệnh lịch sử toàn 
thế giới của giai cấp công nhân – phát 
hiện vĩ đại thứ ba của học thuyết Marx 
Từ bỏ vị trí xuất thân của mình, F. 
Engels đã lăn lộn, gắn bó với phong trào 
công nhân; với tấm lòng trung thành vô 
hạn và lập tr−ờng kiên định; với trí tuệ 
thiên tài và sự mẫn cảm về chính trị, F. 
Engels đã quan sát, cảm nhận trực tiếp 
nhu cầu bức thiết của một giai cấp bị áp 
bức, bóc lột nặng nề nhất trong xã hội t− 
bản và phát hiện ra lực l−ợng xã hội có vai 
trò chủ đạo trong cuộc đấu tranh nhằm 
xoá bỏ áp bức, bóc lột của CNTB, xây dựng 
CNCS - đó là giai cấp công nhân. 
Có thể khẳng định, theo V. I. Lenin, 
việc phát hiện ra sứ mệnh lịch sử của 
giai cấp công nhân là “điểm trọng yếu 
trong học thuyết Marx”. Từ đó học 
thuyết Marx trở thành vũ khí sắc bén, 
ngọn đuốc soi đ−ờng cho phong trào đấu 
tranh của giai cấp công nhân, đ−a 
phong trào công nhân từ đấu tranh tự 
phát đến tự giác, từ “giai cấp tự mình” 
đến “giai cấp cho mình”. 
Cống hiến của F. Engels đối với 
phong trào công nhân quốc tế đ−ợc thể 
hiện sinh động thông qua 10 năm tồn 
tại của Quốc tế I và hoạt động của ông 
trong phong trào công nhân quốc tế cho 
22 Thông tin Khoa học xã hội, số 12.2010 
đến tận cuối đời. Sau khi Quốc tế I 
ngừng hoạt động, rồi Quốc tế II ra đời, 
vấn đề thống nhất phong trào công 
nhân quốc tế, đặc biệt là sự thống nhất 
t− t−ởng của phong trào đ−ợc F. Engels 
hết sức quan tâm. Ông đấu tranh mạnh 
mẽ, kiên quyết chống những khuynh 
h−ớng t− t−ởng ảnh h−ởng xấu đến 
phong trào công nhân, nhất là đấu 
tranh chống chủ nghĩa cải l−ơng và chủ 
nghĩa vô chính phủ, khẳng định vị trí, 
vai trò quan trọng của chủ nghĩa Marx 
trong phong trào công nhân. 
Khi đánh giá công lao to lớn của F. 
Engels đối với phong trào đấu tranh 
cách mạng của giai cấp vô sản thế giới, 
V. I. Lenin viết: “Sau bạn ông là K. 
Marx, Engels là nhà bác học và ng−ời 
thày lỗi lạc nhất của giai cấp vô sản 
hiện đại trong toàn thế giới văn minh. 
Từ ngày mà vận mệnh đã gắn liền K. 
Marx với F. Engels thì sự nghiệp suốt 
đời của hai ng−ời bạn ấy trở thành sự 
nghiệp chung của họ. Cho nên muốn 
hiểu F. Engels đã làm gì cho giai cấp vô 
sản thì phải nhận rõ ý nghĩa của học 
thuyết và hoạt động của Marx đối với sự 
phát triển của phong trào công nhân 
hiện đại”. 
6. F. Engels bảo vệ, phát triển chủ 
nghĩa Marx, góp phần làm cho chủ 
nghĩa Marx trở thành bất diệt 
Cũng nh− K. Marx, F. Engels không 
bao giờ coi lý luận của mình là học 
thuyết hoàn hảo, đã xong xuôi và buộc 
mọi ng−ời phải rập khuôn, sao chép, mà 
luôn đòi hỏi phải phát triển lý luận 
thông qua nghiên cứu thực tiễn, tổng 
kết thực tiễn. 
F. Engels kiên quyết bác bỏ những 
m−u toan giáo điều hoá học thuyết 
Marx, biến học thuyết đó thành một mớ 
những công thức bất biến. Đồng thời, 
ông đấu tranh với bất cứ ng−ời nào coi 
th−ờng sự tiến bộ của khoa học, coi 
th−ờng những điều kiện và những nhu 
cầu xã hội mới nảy sinh. Khi tình hình 
thay đổi và cuộc sống hiện thực đặt ra 
những vấn đề mới, ông dũng cảm xem 
xét lại ngay cả những quan điểm của 
mình. Ông thẳng thắn thừa nhận sai 
lầm của mình và K. Marx trong thời kỳ 
bão táp cách mạng 1848-1852 khi nhận 
định về tình hình thế giới, về CNTB, về 
ph−ơng pháp, sách l−ợc cách mạng của 
phong trào công nhân,... Ngay cả một số 
nhận định trong “Tuyên ngôn của Đảng 
Cộng sản” sau này đã đ−ợc F. Engels 
cùng K. Marx thừa nhận nếu đ−ợc viết 
lại thì cũng cần bổ sung và yêu cầu 
những ng−ời cộng sản “bất cứ ở đâu và 
bất cứ lúc nào, việc áp dụng những 
nguyên lý đó cũng phải tuỳ theo hoàn 
cảnh lịch sử đ−ơng thời, và do đấy không 
nên quá câu nệ vào những biện pháp 
cách mạng nêu ra ở cuối ch−ơng II”. 
Là nhà t− t−ởng quân sự thiên tài, 
F. Engels còn là ng−ời có công đặt nền 
móng xây dựng và phát triển học thuyết 
mácxít về quân đội, về chiến tranh, bảo 
vệ thành quả cách mạng. Những đóng 
góp của F. Engels trong lĩnh vực khoa 
học, nghệ thuật quân sự góp phần làm 
phong phú, sâu sắc hơn di sản lý luận 
của chủ nghĩa Marx trong kho tàng tri 
thức, văn hoá nhân loại, một mẫu mực 
về sự vận dụng sáng tạo chủ nghĩa duy 
vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch 
sử vào nhận thức, giải thích lĩnh vực 
đặc biệt phức tạp là chiến tranh và hoà 
bình, quân sự và quốc phòng, khởi 
nghĩa vũ trang và đấu tranh cách mạng, 
xây dựng quân đội cách mạng và bảo vệ 
Tổ quốc. 
7. ý nghĩa và những giá trị các luận 
điểm của F. Engels đối với cách mạng 
Việt Nam 
F. Engels – nhà lý luận lỗi lạc và 23 
Vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Marx-
Lenin, trong đó có những t− t−ởng thiên 
tài của F. Engels, Đảng ta do Chủ tịch 
Hồ Chí Minh sáng lập và rèn luyện 
đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ giải 
phóng dân tộc, thống nhất Tổ quốc, đ−a 
cả n−ớc quá độ lên CNXH và hiện nay 
đang lãnh đạo công cuộc đổi mới. Qua 
gần 25 năm đổi mới đất n−ớc cho thấy, 
đổi mới là yêu cầu bức thiết của sự 
nghiệp cách mạng, là vấn đề có ý nghĩa 
sống còn. Tuy nhiên đổi mới không phải 
là phủ định sạch trơn thành tựu và cách 
làm tr−ớc đây, mà là khẳng định những 
gì tr−ớc kia hiểu đúng và làm đúng, loại 
bỏ những gì hiểu sai, làm sai, hoặc 
những gì tr−ớc kia đúng nh−ng nay 
không còn phù phợp, bổ sung nhận thức 
mới và cách làm mới, đáp ứng yêu cầu 
thực tiễn của cách mạng. Đổi mới không 
phải là từ bỏ mục tiêu CNXH, mà là làm 
cho CNXH đ−ợc nhận thức đúng đắn 
hơn, xây dựng hiệu quả hơn. Quá trình 
này không phải là xa rời chủ nghĩa 
Marx-Lenin và t− t−ởng Hồ Chí Minh, 
mà là nhận thức đúng, vận dụng sáng 
tạo và phát triển học thuyết, t− t−ởng 
đó, nắm vững bản chất khoa học và cách 
mạng của nó, lấy đó làm nền tảng t− 
t−ởng và kim chỉ nam cho hành động 
cách mạng, dùng lý luận đó làm cơ sở 
quan trọng để đánh giá tình hình, với 
tinh thần nhìn thẳng vào sự thật, đánh 
giá đúng sự thật, lấy đó làm cơ sở xuất 
phát để hoạch định đ−ờng lối đổi mới. 
Những t− t−ởng của F. Engels về 
triết học, kinh tế chính trị, CNXH khoa 
học,... đến nay vẫn còn nguyên tính thời 
sự và có ý nghĩa quan trọng đối với công 
cuộc đổi mới đất n−ớc ta, nhất là trong 
việc nhận thức và làm sáng tỏ quy luật 
vận động tất yếu của cách mạng Việt 
Nam: đi lên CNXH bỏ qua chế độ TBCN. 
Trong công cuộc đổi mới đất n−ớc, chúng 
ta cũng nhận thức sáng tỏ hơn sứ mệnh 
lịch sử của giai cấp công nhân, tăng 
c−ờng vai trò lãnh đạo đất n−ớc của 
Đảng Cộng sản Việt Nam trong bối 
cảnh hội nhập quốc tế, xây dựng nền 
kinh tế thị tr−ờng định h−ớng XHCN, 
xây dựng nền dân chủ XHCN với Nhà 
n−ớc pháp quyền của nhân dân, do 
nhân dân, vì nhân dân và h−ớng đến 
xã hội “Dân giàu, n−ớc mạnh, dân chủ, 
công bằng, văn minh”. 
Tham luận đ−ợc trình bày tại Hội thảo: 
1. GS. TS. Lê Hữu Nghĩa: F. Engels – 
nhà lý luận lỗi lạc và chiến sĩ cách 
mạng vĩ đại trong phong trào cộng 
sản và công nhân quốc tế. 
2. GS. TS. Hoàng Chí Bảo: F. Engels và 
chủ nghĩa Marx. 
3. PGS. TS. Đặng Hữu Toàn: F. Engels 
xây dựng và phát triển triết học duy 
vật biện chứng. 
4. PGS. TS. Trần Văn Phòng: Quan 
niệm của F. Engels về mối quan hệ 
giữa triết học và khoa học tự nhiên. 
5. ThS. Phan Thành Nam: Quan điểm 
của F. Engels và mối quan hệ giữa 
chính trị và kinh tế – ý nghĩa thực 
tiễn ở Việt Nam hiện nay. 
6. PGS. TS. Nguyễn Quốc Phẩm: 
Những quan điểm có giá trị của F. 
Engels về chủ nghĩa xã hội khoa học 
và ý nghĩa đối với Việt Nam hiện 
nay. 
7. PGS. TS. D−ơng Văn Sao: T− t−ởng 
của F. Engels về công đoàn và việc 
phát huy vai trò của công đoàn trong 
xây dựng giai cấp công nhân. 
8. PGS. TS. Bùi Thị Ngọc Lan: Quan 
điểm phát triển bền vững của F. 
Engels và ý nghĩa thời đại. 
(xem tiếp trang 6)