Đọc di chúc Hồ Chí Minh: Suy ngẫm về ý nghĩa của tư tưởng giáo dục toàn diện đối với sự nghiệp đổi mới đất nước hiện nay

người mới”P3F .P Không chỉ để nâng cao trình độ lý luận, chống lại ách thống trị 
của thực dân, giáo dục chính trị tư tưởng còn để “cải tạo” và “chiến đấu” với chính bản 
thân mình. Do đó, Người căn dặn: “Những tư tưởng và hành động có lợi ích cho Tổ 
quốc, cho đồng bào là bạn. Những tư tưởng và hành động có hại cho Tổ quốc và đồng 
bào là kẻ thù. Thế là chẳng những ở ngoài mà chính trong ta cũng có bạn và thù. Vì vậy 
chúng ta phải ra sức tăng cường bạn ở trong lòng và ở ngoài, kiên quyết chống lại kẻ 
 4
thù ở ngoài và ở trong mình ta”P4F .P 
 Giáo dục chính trị tư tưởng tác động trực tiếp đến con người, đến tư tưởng đạo 
đức và khả năng thực hành công việc của mỗi người, giúp họ khắc phục những tư tưởng 
lạc hậu, nâng cao tinh thần tự giác và tính tích cực trong quá trình cải tạo, xây dựng con 
người mới. Hồ Chí Minh ví: “Chính trị là linh hồn, chuyên môn là cái xác. Có chuyên 
môn mà không có chính trị thì chỉ còn cái xác không hồn. Phải có chính trị trước rồi có 
 5
chuyên môn”P5F .P Do đó, nâng cao trình độ chính trị là nhu cầu tự thân của mọi công dân 
yêu nước, đặc biệt là đối với thế hệ trẻ thì đây là cơ sở để tiếp thu chủ trương, chính 
sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước. 
 Nhằm nâng cao nhận thức về chính trị tư tưởng cho mọi người, theo Hồ Chí Minh 
phải dạy lý luận chủ nghĩa Mác - Lênin. Tức là phải truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin, 
đường lối quan điểm, chính sách của Đảng và Nhà nước tới cán bộ, đảng viên nhằm tạo 
sự thống nhất cao về tư tưởng, nâng cao nhận thức chính trị, phẩm chất cách mạng và 
năng lực hoạt động thực tiễn của họ, hướng dẫn họ vận dụng những điều đã biết ấy vào 
cuộc sống thực tiễn. Người coi chủ nghĩa Mác - Lênin là đỉnh cao của trí tuệ, là chủ 
nghĩa chân chính nhất, chắc chắn nhất, cách mạng nhất, khoa học nhất, là kim chỉ nam, 
chỉ lối cho chúng ta đi. Học tập lý luận Mác - Lênin nhằm củng cố đạo đức cách mạng, 
giữ vững lập trường, nâng cao hiểu biết để hoàn thành mọi nhiệm vụ được giao. Giáo 
dục chủ nghĩa Mác - Lênin cần chú ý không được máy móc, giáo điều mà phải nắm lấy 
tinh thần bản chất chủ nghĩa Mác - Lênin để giải quyết những vấn đề thực tế của cách 
mạng. Người nói: “Chúng ta phải nâng cấp sự tu dưỡng về chủ nghĩa Mác - Lênin để 
dùng lập trường, quan điểm, phương pháp chủ nghĩa Mác - Lênin mà tổng kết những 
kinh nghiệm của Đảng ta, phân tích một cách đúng đắn những đặc điểm của nước ta. 
Có như thế chúng ta mới có thể dần dần hiểu được quy luật phát triển của cách mạng 
Việt Nam, định ra được những đường lối, phương châm, bước đi cụ thể của cách mạng 
 6
xã hội chủ nghĩa thích hợp với tình hình nước ta”P6F .P Bên cạnh đó, Hồ Chí Minh đòi hỏi 
3 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 8, Sđd, tr.553. 
4 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 9, Sđd, tr.264. 
5 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 12, Sđd, tr.269. 
6 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 11, Sđd, tr.92. 
132 
 Thành phố Huế, ngày 26 tháng 8 năm 2019 
Đại học Huế 
phải giáo dục và học tập đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước vì đường lối, 
chính sách của Đảng và Nhà nước là sự vận dụng chủ nghĩa Mác - Lênin, đồng thời 
phản ánh hiện thực xã hội nước ta trong từng thời kỳ lịch sử. 
 Thứ hai, giáo dục đạo đức cách mạng là nền tảng của chiến lược giáo dục toàn 
diện. Hồ Chí Minh không chỉ dừng lại ở mục tiêu dạy kiến thức, chuyên môn mà Người 
rất coi trọng “dạy làm người”. Tại Hội nghị tổng kết phong trào thi đua “dạy tốt, học 
tốt” của ngành giáo dục phổ thông và sư phạm (tháng 8-1963), Hồ Chí Minh nhấn 
mạnh: “Nội dung giáo dục cần chú trọng hơn nữa về mặt đức dục. Dạy cho các cháu đạo 
đức cách mạng, biết yêu Tổ quốc, yêu chủ nghĩa xã hội, yêu khoa học, yêu lao động và 
 7
người lao động, thật thà, dũng cảm, sẵn sàng tham gia lao động và bảo vệ Tổ quốc”P7F .P 
 Quan niệm đạo đức là gốc, là nguồn, là nền tảng của người cách mạng nên theo 
Người việc giáo dục đạo đức phải dành ưu tiên nhiều về nội dung, chương trình, thời 
gian, kết hợp giáo dục đạo đức với các khoa học khác để hoàn thiện nhân cách con 
người. Cũng như giáo dục chính trị tư tưởng, giáo dục đạo đức là nền tảng trong giáo 
dục, không loại trừ bất cứ trường hợp nào, kể cả thầy cô giáo và học trò, người huấn 
luyện cũng như người được huấn luyện. 
 Trong nội dung giáo dục đạo đức, Hồ Chí Minh khẳng định cần giáo dục cho mỗi 
người và toàn dân tộc những phẩm chất cơ bản như “trung với nước và hiếu với dân”, 
“cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư”, “yêu thương con người”, “tinh thần quốc tế 
trong sáng thủy chung”. Vì chỉ khi có đầy đủ những phẩm chất đó, con người mới vững 
vàng trong mọi thử thách, gặp khó khăn, gian khổ, thất bại không rụt rè, lùi bước, gặp 
thuận lợi thành công vẫn giữ vững tinh thần chất phát, khiêm tốn chứ không kèn cựa về 
mặt hưởng thụ, không quan liêu, không kiêu ngạo, không hủ hóa. 
 Hồ Chí Minh cho rằng trong mỗi con người đều có mặt tốt, mặt chưa tốt, trong tập 
thể có người tốt, có người xấu, giáo dục nhằm hướng tới “làm cho phần tốt trong mỗi 
 8
người nảy nở như hoa mùa xuân và phần xấu bị mất dần đi”P8F .P Do đó, hình thức giáo 
dục đạo đức của Người là kết hợp khen và phê bình để tiến bộ, xây đi đôi với chống, 
trong đó lấy xây làm chính. Cùng với việc xây dựng đạo đức mới, bồi dưỡng những 
phẩm chất đạo đức tốt đẹp thì đồng thời phải chống những biểu hiện sai trái, xấu xa, phi 
đạo đức, đó là chủ nghĩa cá nhân. Nó là một thứ vi trùng rất độc, là thứ bệnh chính đẻ ra 
hàng trăm thứ bệnh khác như quan liêu, tham lam, lười biếng, kiêu ngạo, hiếu danh 
Giáo dục đạo đức theo tư tưởng Hồ Chí Minh là góp phần “quét sạch chủ nghĩa cá nhân, 
nâng cao đạo đức cách mạng”. 
7Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 14, Sđd, tr.746. 
8 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 12, Sđd, tr.558. 
 133 
Kỷ yếu Hội thảo Hội thảo “Bác Hồ với giáo dục” 
 Thứ ba, giáo dục văn hóa, trình độ chuyên môn nhằm đáp ứng yêu cầu, nhiệm 
vụ mới của cách mạng. Người cho rằng: “Trên nền tảng giáo dục chính trị và lãnh đạo 
tư tưởng tốt, phải phấn đấu nâng cao chất lượng văn hóa và chuyên môn nhằm thiết 
thực giải quyết các vấn đề do cách mạng nước ta đề ra và trong một thời gian không xa, 
 9
đạt những đỉnh cao của khoa học và kỹ thuật”P9F .P 
 Đi lên chủ nghĩa xã hội từ một nước thuộc địa nửa phong kiến với nền kinh tế 
nông nghiệp lạc hậu là một cuộc đấu tranh cách mạng vô cùng phức tạp, cam go, đòi hỏi 
nhân dân ta phải phát huy cao độ các nguồn lực, tăng gia sản xuất làm cho nền kinh tế 
tăng trưởng, phát triển và không ngừng nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho nhân 
dân. Nhưng Hồ Chí Minh cho rằng: “Muốn tăng gia sản xuất tốt thì phải có kỹ thuật cải 
 10
tiến. Muốn sử dụng tốt kỹ thuật thì phải có văn hóa”P10F .P Sớm nhận thức được tầm quan 
trọng của văn hóa, Hồ Chí Minh đã xác định văn hóa là một mặt căn bản của xã hội, là 
một trong những mục tiêu, nhiệm vụ xây dựng con người mới, xã hội mới. Do đó, đào 
tạo con người xã hội chủ nghĩa phải được thực hiện trên cơ sở nền tảng của một nền văn 
hóa mới và coi trọng giáo dục văn hóa truyền thống, giao lưu văn hóa. 
 Theo Người, giáo dục văn hóa truyền thống là cần thiết để cho con người không 
tự đánh mất cội rễ và nền tảng đời sống tinh thần của mình. Đặc biệt, cần giáo dục 
truyền thống hàng đầu và mang tính bền vững của dân tộc là chủ nghĩa yêu nước, ý chí 
tự lập tự cường, truyền thống đoàn kết, nhân nghĩa, cần cù trong lao động để các thế 
hệ nối tiếp kế thừa những di sản quý báu của cha ông để tiến lên xây dựng xã hội mới. 
Người còn động viên mọi người phát huy truyền thống lịch sử vẻ vang của dân tộc, 
 11
Người viết: “Dân ta phải biết sử ta. Cho tường gốc tích nước nhà Việt Nam”P1F .P 
 Trong giáo dục, bên cạnh việc nhấn mạnh nội dung giáo dục truyền thống tốt đẹp 
của dân tộc, Hồ Chí Minh còn yêu cầu đấu tranh, cải tạo và xóa bỏ những thói quen, tập 
quán lạc hậu. Người dặn dò: “Thói quen và truyền thống lạc hậu cũng là kẻ địch to; nó 
ngấm ngầm ngăn trở cách mạng tiến bộ. Chúng ta không thể trấn áp nó, mà phải cải 
 12
tạo nó một cách rất cẩn thận, rất chịu khó, rất lâu dài”P12F .P 
 Để nâng cao trình độ văn hóa, trước hết mọi người phải được phổ cập giáo dục. 
Hồ Chí Minh đã kêu gọi mọi người đẩy mạnh phong trào thanh toán nạn mù chữ một 
cách có kế hoạch, liên tục, bền bỉ và cần tạo điều kiện cho những người biết đọc, biết 
viết tiếp tục học thêm. Với sự dẫn dắt của Hồ Chí Minh, từ khi Cách mạng tháng Tám 
9 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 15, Sđd, tr.507. 
10 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 12, Sđd, tr.647. 
11 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 3, Sđd, tr.259. 
12 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 11, Sđd, tr.605- 606. 
134 
 Thành phố Huế, ngày 26 tháng 8 năm 2019 
Đại học Huế 
1945 thành công, chỉ sau một thời gian ngắn nền giáo dục Việt Nam mới đã nhanh 
chóng đưa dân tộc từ chổ 95% dân số mù chữ thành một dân tộc có học vấn, ai cũng 
được học hành. Người còn nhắc nhở cần phải giáo dục thường thức khoa học để dân bớt 
mê tín dị đoan; dạy cho dân biết bốn phép tính để làm ăn có ngăn nắp. 
 Để xây dựng con người mới, Hồ Chí Minh còn rất quan tâm đến việc nâng cao trình 
độ kiến thức chuyên môn cho mọi người. Vì “nếu ta muốn dùng máy móc mà máy móc 
ngày một thêm tinh xảo, thì công nhân cũng phải có trình độ kỹ thuật rất cao không kém 
 13
gì kỹ sư, phải biết tính toán nhiều”P13F .P Bởi thế, phải biết học tập để nắm vững kỹ thuật, sử 
dụng đầy đủ công suất của máy, cải tiến phương tiện máy móc, làm việc để tăng năng 
suất, đảm bảo tốt chất lượng. Người nhắc nhở những người làm công tác giảng dạy và 
người học phải coi trọng các môn khoa học tự nhiên, khoa học xã hội, các môn kỹ thuật 
để có kiến thức toàn diện, để tham gia tốt nhất cho sự nghiệp xây dựng nước nhà. 
 Thứ tư, giáo dục thể chất và sức khỏe - một nội dung cần thiết đối với nền giáo 
dục lành mạnh. Xuất phát từ vai trò của sức khỏe trong việc xây dựng con người mới 
và xã hội mới, sau Cách mạng tháng Tám 1945, Hồ Chí Minh căn dặn cán bộ và các cơ 
quan chức năng bốn việc cần quan tâm, đó là: công tác phòng bệnh, công tác thể dục thể 
thao, công tác vệ sinh và thực hiện đời sống mới. Người kêu gọi: “Luyện tập thể dục, 
bồi bổ sức khỏe là bổn phận của mỗi người yêu nước. Việc đó không tốn kém, khó khăn 
gì. Gái trai, già trẻ ai cũng nên làm và ai cũng làm được. Mỗi ngày lúc ngủ dậy, tập 
một ít thể dục. Ngày nào cũng tập thì khí huyết lưu thông, tinh thần đầy đủ, như vậy là 
 14
sức khỏe”P14F .P Người khuyên các cháu thanh thiếu niên nhi đồng phải siêng năng tập thể 
dục thể thao cho cơ thể mạnh khỏe, tinh thần minh mẫn. 
 Người chủ trương đưa giáo dục thể chất vào trường học từ rất sớm. Ngày từ năm 
1946, Người đã đặt ra yêu cầu: “Bộ Giáo dục có Nhà thể dục, mục đích là để khuyên và 
 15
dạy cho đồng bào tập thể dục, đặng giữ gìn và bồi đắp sức khỏe”P15F ,P “muốn lao động sản 
 16
xuất tốt, công tác và học tập tốt thì cần có sức khỏe”P16F .P Tại Đại hội đại biểu toàn quốc 
Đoàn Thanh niên Lao động Việt Nam (ngày 02-11-1956), Người căn dặn đoàn viên, 
thanh niên: “Phải rèn luyện thân thể cho khỏe, khỏe mạnh thì mới có đủ sức để tham gia 
 17
một cách dẻo dai bền bỉ những công việc ích nước lợi dân”P17F .P Giữ gìn dân chủ, xây 
dựng nước nhà, xây dựng đời sống mới, việc gì cũng cần có sức khỏe mới làm thành 
13 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 10, Sđd, tr.388. 
14 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 4, Sđd, tr.241. 
15 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 4, Sđd, tr.241. 
16 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 12, Sđd, tr.542. 
17 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 10, Sđd, tr.440. 
 135 
Kỷ yếu Hội thảo Hội thảo “Bác Hồ với giáo dục” 
công. Mỗi một người dân yếu ớt, tức là cả nước yếu ớt, mỗi một người dân khỏe mạnh 
tức là cả nước khỏe mạnh. Dân có cường thì nước mới thịnh. 
 Nâng cao sức khỏe cho thế hệ tương lai của nước nhà là trách nhiệm của toàn xã 
hội, trong đó “ngành giáo dục và các ngành, các đoàn thể cần phải có kế hoạch cụ thể 
 18
chăm sóc, giáo dục các cháu ngày càng khỏe mạnh và tiến bộ”P18F .P 
 Thứ năm, giáo dục thẩm mỹ nhằm hình thành nhân cách, hướng con người 
đến cái thiện, cái đẹp. Trong tư tưởng Hồ Chí Minh, Người nhấn mạnh đến việc bồi 
dưỡng nâng cao trình độ văn hóa thẩm mỹ và nhu cầu xây dựng cuộc sống theo cái đẹp 
ở mọi lúc, mọi nơi và cái đẹp, cái lý tưởng trong diện mạo của con người gắn liền với 
yêu cầu về sự cân bằng, sự hài hòa giữa tinh thần và thể chất, với đòi hỏi về lối sống cao 
đẹp, về tinh thần trách nhiệm và thái độ phục vụ đối với nhân dân. Người cho rằng: “Mỹ 
 19
dục: để phân biệt cái gì là đẹp, cái gì là không đẹp”P19F P và trong xã hội không có gì tốt 
đẹp vẻ vang bằng phục vụ lợi ích của nhân dân. 
 Giáo dục thẩm mỹ có hai chức năng là hình thành định hướng thẩm mỹ của nhân 
cách và phát triển những tiềm năng sáng tạo. Hình thành nhân cách theo tinh thần 
những giá trị thẩm mỹ đích thực tất sẽ phát triển mọi khả năng theo tinh thần của con 
người vốn cần thiết trong các lĩnh vực sáng tạo khác nhau. Là một nhà giáo dục kiệt 
xuất, Hồ Chí Minh nhận thức rõ điều này và người đã cố gắng biến tư tưởng này thành 
hiện thực. Người đánh giá tuổi trẻ không chỉ đẹp mà còn chứa đựng biết bao nhiêu tiềm 
năng sáng tạo mạnh mẽ “như hoa mới nở, như mầm non mới lên”. Nhiệm vụ của giáo 
dục phải cố gắng giữ vẹn toàn tính vui vẻ, hoạt bát, tự nhiên, trẻ trung của các cháu, 
nhưng cao hơn thế nữa còn phải làm phát triển hoàn toàn những năng lực sẵn có của các 
cháu. Văn hóa giáo dục phải đi sâu vào tâm lý quốc dân để vun đắp những tình cảm lớn 
như: yêu nước, thương dân, thương yêu con người; yêu tính trung thực, chân thành, 
thủy chung, ghét những thói hư, tật xấu, sự sa đọa Những tình cảm trong sáng đó lại 
chính là mạch nguồn dẫn tới những tư tưởng cao đẹp. 
3. Kết luận 
 Tóm lại, 50 năm qua, tư tưởng về giáo dục toàn diện để bồi dưỡng cho thế hệ cách 
mạng đời sau được Hồ Chí Minh bàn trong bản Di chúc đã luôn soi sáng sự nghiệp 
trồng người ở Việt Nam. Nội dung giáo dục toàn diện ấy bảo đảm cho thế hệ trẻ dần 
làm chủ kho tàng kiến thức văn hóa của nhân loại, trau dồi cho mình vốn hiểu biết về 
khoa học kỹ thuật vững chắc để có thể vận dụng một cách linh hoạt trong cuộc sống, 
18 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 15, Sđd, tr.579. 
19 Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 10, Sđd, tr.175. 
136 
 Thành phố Huế, ngày 26 tháng 8 năm 2019 
Đại học Huế 
trong lao động. Đồng thời, góp phần giáo dục cái tâm trong sáng, cái đức cao đẹp giúp 
con người vững vàng trong mọi thử thách, để hết lòng phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân 
dân. Tư tưởng đó không chỉ là cơ sở lý luận cho việc xác định chiến lược đào tạo con 
người, chủ trương, đường lối chỉ đạo phát triển nền giáo dục Việt Nam của Đảng ta qua 
các thời kỳ cách mạng mà còn phản ánh quy luật của giáo dục Việt Nam trong thời đại 
mới: Đổi mới giáo dục để xây dựng một nội dung giảng dạy khoa học, hợp lý: vừa kết 
hợp lý luận khoa học với thực hành; vừa có tri thức phổ thông chắc chắn, thiết thực lại 
vừa cần thiết cho đời sống thực tiễn. 
 137