Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh - Bản trường ca cách mạng, định hướng, soi đường cho sự nghiệp cách mạng Việt Nam

c chi bộ cần giữ gìn sự đoàn kết nhất trí của Đảng như giữ gìn con ngươi của 
mắt mình” [6; tr.622]. Cách nói so sánh, hình ảnh, giản dị, dễ hiểu nhƣng vô cùng sâu 
sắc, thấm thía “giữ gìn sự đoàn kết nhất trí của Đảng nhƣ giữ gìn con ngƣơi của mắt 
mình” điều đó cho thấy Ngƣời rất nhấn mạnh đến sự đoàn kết thống nhất trong Đảng. 
 Bốn là, “xây dựng đạo đức”. Trong Di chúc công bố năm 1969, Ngƣời nói: 
"Đảng ta là một Đảng cầm quyền. Mỗi đảng viên và cán bộ phải thật sự thấm nhuần 
đạo đức cách mạng, thật sự cần kiệm liêm chính, chí công vô tư. Phải giữ gìn Đảng ta 
thật trong sạch,vững mạnh phải xứng đáng là người lãnh đạo, là người đầy tớ thật 
trung thành của nhân dân" [6, tr.622]. Trong một đoạn văn ngắn, chỉ với 57 chữ, 
Ngƣời nhấn mạnh 4 lần điệp từ “thật” để nói về xây dựng đạo đức trong Đảng, điều đó 
cho thấy Ngƣời đặc biệt quan tâm đến vấn đề xây dựng đạo đức thật sự, chứ không 
phải đạo đức hình thức, giả tạo trong Đảng. 
 Tóm lại, những quan niệm trên đây của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong Di chúc về 
Đảng và xây dựng Đảng xứng tầm một học thuyết, một công trình bất hủ; là sự vận 
dụng và phát triển sáng tạo lý luận của Chủ nghĩa Mác - Lênin về xây dựng Đảng; là tài 
sản tinh thần quý báu, nền tảng tƣ tƣởng, kim chỉ nam để Đảng ta đề ra chủ trƣơng, 
đƣờng lối và chỉ đạo thực tiễn về xây dựng, phát triển Đảng hiện nay. 
 489| 
 Phần IV. Nghiên cứu, dạy học và bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng - Chủ nghĩa Mác - Lênin 
2.3. Di chúc là một triết thuyết cô đọng tất cả vì con người và xã hội 
 Từ truyền thống dân tộc, tinh hoa văn hóa nhân loại, lý luận của Chủ nghĩa Mác - 
Lênin và thực tiễn cách mạng, Ngƣời thấy rõ vai trò to lớn của nhân dân, nhân dân là 
hạt nhân của dân tộc, hạt nhân của đất nƣớc, quyết định sự trƣờng tồn, phát triển của dân 
tộc. Ngƣời nói: “Trong bầu trời này không có gì quý bằng nhân dân, trên thế giới này 
không có gì mạnh bằng lực lượng đoàn kết của toàn dân” [5; tr.453]; “Nước lấy dân làm 
gốc,... gốc có vững thì cây mới bền. Xây lầu thắng lợi trên nền nhân dân” [4; tr.501-502]. 
Vì vậy, trong Di chúc, Ngƣời xác định rõ “Đầu tiên là công việc đối với con ngƣời”, vì 
con ngƣời. Trong Di chúc, tƣ tƣởng về con ngƣời, vì con ngƣời đƣợc thể hiện: 
 Thứ nhất, con ngƣời mà Ngƣời đề cập trong Di chúc không chung chung, trừu 
tƣợng, mà rất cụ thể. Đó là nhân dân lao động, là các liệt sĩ, những ngƣời đã dũng cảm 
hy sinh một phần xƣơng máu của mình, cha mẹ, vợ con của thƣơng binh và liệt sĩ; 
chiến sĩ trẻ tuổi trong các lực lƣợng vũ trang nhân dân và thanh niên xung phong; nông 
dân, phụ nữ, thiếu niên, nhi đồng, đoàn viên và thanh niên, nạn nhân của chế độ xã hội 
cũ... Ngƣời có một tình cảm đặc biệt, niềm tin mãnh liệt vào nhân dân lao động. Ngƣời 
nói: “nhân dân ta rất anh hùng, dũng cảm, hăng hái, cần cù, rất trung thành với Đảng" 
[6; tr.622]. Là một ngƣời có tinh thần quốc tế trong sáng, Ngƣời còn quan tâm đến 
nhân dân, các đồng chí, các bầu bạn và các cháu thanh niên, nhi đồng trên khắp thế 
giới... Trƣớc lúc đi xa, trong “Di chúc”, Ngƣời không quên cảm ơn, gửi lời chào thân ái 
đến nhân dân, các đồng chí, các bầu bạn và các cháu thanh niên, nhi đồng quốc tế khắp 
năm châu. Nhƣ vậy, con ngƣời trong “Di chúc” đƣợc xét trên cả bình diện con ngƣời 
dân tộc và con ngƣời quốc tế; con ngƣời chung (các giai cấp, tầng lớp) và con ngƣời cụ 
thể (các đối tƣợng, trƣờng hợp cụ thể). 
 Thứ hai, tƣ tƣởng về con ngƣời, vì con ngƣời đƣợc thể hiện khi Ngƣời đề cập đến 
mọi vấn đề trong Di chúc. Trong Di chúc khi đề cập đến những nhiệm vụ then chốt: 
cuộc kháng chiến chống đế quốc Mỹ cứu nƣớc; về Đảng và xây dựng Đảng; về đổi mới 
và phát triển đất nƣớc; về phong trào cộng sản thế giới; về việc riêng, những lời dặn 
cuối cùng, chuẩn bị cho thống nhất đất nƣớc, “hàn gắn vết thƣơng chiến tranh”, tái thiết 
đất nƣớc, xây dựng lại thành phố, làng mạc, khôi phục và mở rộng các ngành kinh tế, 
phát triển công tác vệ sinh, y tế, sửa đổi chế độ giáo dục, chỉnh đốn lại Đảng, củng cố 
quốc phòng,... đều thể hiện tƣ tƣởng của Ngƣời về con ngƣời, vì con ngƣời. Có thể 
khẳng định rằng, thấm đẫm, bao trùm, trung tâm, chủ đạo, xuyên suốt trong toàn bộ Di 
chúc là tƣ tƣởng khoa học, nhân văn, cách mạng về con ngƣời, vì con ngƣời của Chủ 
tịch Hồ Chí Minh. 
|490 
 “100 năm Chủ tịch Hồ Chí Minh đến với chủ nghĩa Mác - Lênin” (1920 - 2020) 
 Thứ ba, tƣ tƣởng về con ngƣời, vì con ngƣời còn đƣợc thể hiện trong việc Ngƣời 
xác định trọng trách của Đảng và Nhà nƣớc, của cán bộ, đảng viên. Ngƣời căn dặn 
Đảng phải có kế hoạch tốt, sẵn sàng, rõ ràng, chu đáo để tránh khỏi bị động, thiếu sót 
và sai lầm để phát triển kinh tế và văn hóa; không ngừng nâng cao đời sống vật chất, 
tinh thần của nhân dân; tôn trọng, phát huy quyền làm chủ của nhân dân; phải chăm lo 
giáo dục “đạo đức cách mạng”; “bồi dƣỡng các thế hệ cách mạng cho đời sau”. Đối với 
Ngƣời, con ngƣời là trung tâm của mọi sự suy tƣ và chủ đích của mọi hành động, 
 Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về con ngƣời, vì con ngƣời trong Di chúc, thể hiện tầm 
nhìn chiến lƣợc và thấm đƣợm tinh thần nhân sinh cộng sản, triết lý hành động, thực 
hành đạo làm ngƣời, mang tính khoa học, cách mạng, nhân văn của Chủ tịch Hồ Chí 
Minh. Khi viết về Hồ Chí Minh trong mối quan tâm về con ngƣời, vì con ngƣời, Giáo sƣ 
Trần Văn Giàu đã đƣa ra nhận xét: “Tầm cỡ của một nhà hiền triết chưa chắc ở chỗ giải 
đáp mối tương quan giữa tồn tại và tư tưởng, ở chỗ xác định thế giới này là thực tại hay 
là ảo ảnh, khả thi hay bất khả thi, ở chỗ lựa chọn giáo điều quen thuộc hay sáng tạo mới 
lạ, mà chung quy là ở mức quan tâm đến con người,... lấy đó làm trung tâm của mọi suy 
tư và chủ đích của mọi hành động. Cụ Hồ thuộc loại hiền triết đó” [7; tr.287]. 
2.4. Di chúc là một bản thiết kế lý luận toàn diện, khoa học, sáng tạo đặt nền móng 
cho tư tưởng đổi mới và phát triển đất nước 
 Trong Di chúc, tƣ tƣởng về đổi mới và phát triển đất nƣớc là một tƣ tƣởng lớn, 
thể hiện tầm nhìn, tƣ duy lý luận khoa học của Chủ tịch Hồ Chí Minh đang soi sáng 
cho con đƣờng cách mạng mà Đảng, Bác Hồ và nhân dân ta đã lựa chọn. Tƣ tƣởng về 
cuộc kháng chiến của nhân dân ta chống Mỹ cứu nƣớc và những việc cần phải làm sau 
kháng chiến; về Đảng và xây dựng Đảng; về con ngƣời, vì con ngƣời; về xây dựng lại 
thành phố và làng mạc; khôi phục và mở rộng các ngành kinh tế; phát triển công tác vệ 
sinh, y tế; sửa đổi chế độ giáo dục; củng cố quốc phòng; động viên toàn dân, tổ chức và 
giáo dục toàn dân; về phong trào cộng sản thế giới, trách nhiệm hàn gắn sự bất hòa 
trong các nƣớc xã hội chủ nghĩa anh em; về việc riêng, những lời dặn cuối cùng; về chủ 
nghĩa xã hội,... thể hiện rõ nét, sinh động, sáng tạo tƣ tƣởng của Ngƣời về đổi mới và 
phát triển đất nƣớc. 
 Ngƣời quan niệm, đổi mới là một tất yếu để phát triển; đổi mới là một cuộc đấu 
tranh bền bỉ, một quá trình xây dựng gian khổ, “là một công việc cực kỳ to lớn, nặng nề 
và phức tạp”, là “cuộc chiến đấu chống lại những gì đã cũ kỹ, hư hỏng, để tạo ra 
những cái mới mẻ, tốt tươi”. Ngƣời yêu cầu, Đảng cần phải có kế hoạch thật tốt để phát 
 491| 
 Phần IV. Nghiên cứu, dạy học và bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng - Chủ nghĩa Mác - Lênin 
triển kinh tế và văn hóa, nhằm không ngừng nâng cao đời sống của nhân dân. Tƣ tƣởng 
Hồ Chí Minh về đổi mới và phát triển đất nƣớc trong Di chúc có tầm chiến lƣợc, là 
những chỉ dẫn quan trọng của Đảng trong hoạch định đƣờng lối, phƣơng hƣớng, xác 
định nhiệm vụ, kế hoạch, chính sách, chƣơng trình hành động cho toàn Đảng, toàn dân, 
toàn quân nhằm đƣa đất nƣớc phát triển bền vững, nhất là trong sự nghiệp đẩy mạnh 
công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế hiện nay. Di chúc là nguồn cổ vũ, 
động viên toàn Đảng, toàn dân, toàn quân ta phát huy tinh thần yêu nƣớc, đại đoàn kết 
toàn dân tộc, vƣợt qua thử thách, giành những thắng lợi vẻ vang, đƣa cả nƣớc bƣớc vào 
thời kỳ mới, thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, theo 
mục tiêu dân giàu, nƣớc mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh. 
 Nhận xét về tƣ tƣởng đổi mới và phát triển đất nƣớc của Chủ tịch Hồ Chí Minh 
trong Di chúc, GS.TS. Hoàng Chí Bảo đã viết: “Di chúc... Đó thực sự là một đại tổng 
kết lý luận và thực tiễn về sự nghiệp cách mạng vẻ vang của Đảng và của dân tộc đã 
đánh thắng hai đế quốc to, là một thiết kế lý luận về đổi mới và phát triển, trù tính cho 
tương lai đất nước, sau khi cách mạng hoàn toàn thắng lợi đi vào thiết kế, xây dựng, 
phát triển kinh tế và văn hóa mà mục tiêu cao nhất là hướng tới quyền làm chủ và hạnh 
phúc của nhân dân” [8; tr.46]. 
2.5. Di chúc là nơi chung đúc, kết tinh, hội tụ, thăng hoa và tỏa sáng tinh hoa tư 
tưởng, đạo đức, phong cách của Người. 
 Di chúc là nơi chung đúc, kết tinh, hội tụ, thăng hoa và tỏa sáng tinh hoa tƣ 
tƣởng, đạo đức, phong cách của Ngƣời. Trong Di chúc, toát lên những điểm cốt lõi 
trong tƣ tƣởng - (độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội); trong đạo đức - (cách 
mạng, cộng sản, thủy chung, trong sáng, khiêm tốn, suốt đời yêu thƣơng, trân trọng, hy 
sinh vì tự do, hạnh phúc con ngƣời); trong phong cách - (ngôn ngữ ngắn gọn, giản dị, 
sâu sắc, dễ hiểu; tƣ duy độc lập, tự chủ, sáng tạo, nhìn xa trông rộng; làm việc dân chủ, 
khoa học, chu đáo; sống giản dị, khiêm tốn, thanh cao, có đạo đức, gần dân, vì dân...) 
của Ngƣời. 
 Di chúc là sự kết đọng trái tim “lớn nặng niềm đau mặt đất”, trí tuệ “uyên thâm, 
uyên bác, minh mẫn, sáng suốt, nhìn xa, trông rộng), tâm hồn (cởi mở, hài hòa, nhân ái 
và tình nghĩa, thủy chung), đạo đức (cách mạng, cộng sản, hết lòng vì Đảng, vì dân, vì 
nƣớc, vì sự nghiệp cách mạng...). Trong Di chúc, Ngƣời dành (79/2.561 chữ) đề cập 
việc riêng. Theo Ngƣời, để tránh lãng phí thì giờ, tiền bạc của nhân dân; giữ vệ sinh 
chung; tiết kiệm đất cho sản xuất nông nghiệp, Ngƣời yêu cầu: “Sau khi tôi đã qua đời, 
chớ nên tổ chức điếu phúng linh đình, để khỏi lãng phí thì giờ và tiền bạc của nhân 
|492 
 “100 năm Chủ tịch Hồ Chí Minh đến với chủ nghĩa Mác - Lênin” (1920 - 2020) 
dân” [6; tr.623]. Cả cuộc đời Ngƣời hy sinh cho Đảng, cho nhân dân và dân tộc; khi 
mất đi đến “thân xác” của mình, Ngƣời cũng muốn hiến dâng cho Đảng, cho nhân dân 
và dân tộc. Nếu sự toàn vẹn đã khó tìm thấy trên cuộc đời này, thì sự trọn vẹn lại càng 
tìm khó khăn hơn. Ngƣời đã cống hiến đến tận cùng, cống hiến trọn vẹn đời mình cho 
dân, cho nƣớc. Ngƣời bày tỏ tiếc nuối: “Suốt đời tôi hết lòng hết sức phục vụ Tổ quốc, 
phục vụ cách mạng, phục vụ nhân dân. Nay dù phải từ biệt thế giới này, tôi không có 
điều gì phải hối hận, chỉ tiếc là tiếc rằng không được phục vụ lâu hơn nữa, nhiều hơn 
nữa” [6; tr.623]. Ngƣời nêu lên mong muốn cuối cùng: "Toàn Đảng, toàn dân ta đoàn 
kết phấn đấu xây dựng một nước Việt Nam hòa bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và 
giàu mạnh, và góp phần xứng đáng vào sự nghiệp cách mạng thế giới" [6; tr.624]. Xúc 
động về những lời căn dặn về việc riêng, mong muốn cùng của Ngƣời, nhà thơ Vũ 
Quần Phƣơng, viết: “Lần đầu tiên Bác nói đến việc riêng/ Cả nước khóc nghe những 
lời dặn cuối/ Ôi trời rộng và núi cao vời vợi/ Sông biển nào sánh được Bác yêu ta/ Bữa 
cơm ăn vẫn quen nhút, quen cà/ Lúc nhắm mắt xin dân đừng tang chế/ Ôi tim Bác sao 
mà mênh mông thế/ Gương trong ngần cho muôn thủa cùng soi” [11]. 
 Di chúc kết tinh tƣ tƣởng cơ bản nhất của Ngƣời, thể hiện nhân sinh quan cộng 
sản của một lãnh tụ thiên tài, một nhà cách mạng lỗi lạc có tầm nhìn xa, trông rộng, 
một chiến sĩ cộng sản suốt đời yêu thƣơng, trân trọng, hy sinh vì tự do, hạnh phúc con 
ngƣời. Di chúc phản ánh tƣ tƣởng cơ bản nhất của Ngƣời, cũng là quy luật vận động cơ 
bản của cách mạng Việt Nam của vị lãnh tụ cách mạng thiên tài, suốt đời tận trung với 
Đảng, tận hiếu với dân, hết lòng, hết sức vì sự nghiệp cách mạng của dân tộc, đó là tƣ 
tƣởng về độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội. Di chúc thể hiện tinh thần quốc 
tế cao cả, trong sáng, thủy chung của Ngƣời. Trƣớc sự bất hòa đang tồn tại trong phong 
trào cộng sản quốc tế, Ngƣời day dứt: “là một người suốt đời phục vụ cách mạng, tôi càng 
tự hào với sự lớn mạnh của phong trào cộng sản và công nhân quốc tế bao nhiêu, thì tôi 
càng đau lòng bấy nhiêu vì sự bất hòa hiện nay giữa các đảng anh em!” [6; tr.623]. Ngƣời 
mong muốn, Đảng ta sẽ ra sức hoạt động, góp phần đắc lực vào việc khôi phục lại khối 
đoàn kết giữa các đảng anh em. 
III. KẾT LUẬN 
 Di chúc đƣợc Chủ tịch Hồ Chí Minh tập trung nghiền ngẫm trong suốt bốn năm 
(5/1965 - 5/1969), nhƣng đó là sự chắt lọc, chung đúc, hội tụ, thăng hoa và tỏa sáng 
toàn bộ tinh hoa tƣ tƣởng, đạo đức, phong cách của cả cuộc đời của Ngƣời. Di chúc của 
Ngƣời thể hiện tầm nhìn chiến lƣợc về cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nƣớc; là một 
công trình bất hủ về Đảng và xây dựng Đảng thật trong sạch, vững mạnh; là một triết 
thuyết cô đọng tất cả vì sự phát triển con ngƣời, xã hội; một bản thiết kế lý luận toàn 
 493| 
 Phần IV. Nghiên cứu, dạy học và bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng - Chủ nghĩa Mác - Lênin 
diện, khoa học, sáng tạo đặt nền móng cho tƣ tƣởng đổi mới và phát triển đất nƣớc. 
Ngót nửa thế kỷ đã đi qua kể từ ngày Ngƣời đặt bút viết những dòng cuối cùng trong 
bản Di chúc, đất nƣớc, dân tộc và quốc tế với biết bao sự biến đổi và phát triển, song 
những chỉ dẫn của Ngƣời trong Di chúc vẫn vẹn nguyên giá trị lịch sử và ý nghĩa sự, 
định hƣớng cho sự nghiệp cách mạng Việt Nam hôm qua, hôm nay và cho cả mai sau. 
Đúng nhƣ một nhà thơ đã viết: “Di chúc không viết lên đá, khắc lên vàng chói lọi. Mà 
trên bản tin hàng ngày, lật lại. Sau bản tin một hôm, Người ký thác chuyện muôn 
đời” [1]. 
 TÀI LIỆU THAM KHẢO 
 1. Chế Lan Viên (1976), “Di chúc của Ngƣời”, trong tập “Hoa trước lăng 
 Người”. Nguồn: https://www.thivien.net/ 
 2. Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 2, xuất bản lần thứ 3, Nxb Chính trị quốc 
 gia - Sự thật, Hà Nội. 
 3. Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 3, xuất bản lần thứ 3, Nxb Chính trị quốc 
 gia - Sự thật, Hà Nội. 
 4. Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 5, xuất bản lần thứ 3, Nxb Chính trị quốc 
 gia - Sự thật, Hà Nội. 
 5. Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 10, xuất bản lần thứ 3, Nxb Chính trị quốc 
 gia - Sự thật, Hà Nội. 
 6. Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 15, xuất bản lần thứ 3, Nxb Chính trị quốc 
 gia - Sự thật, Hà Nội. 
 7. Hồ Chí Minh (1995), Anh hùng giải phóng dân tộc, nhà văn hóa lớn, Nxb 
 Khoa học xã hội, Hà Nội. 
 8. Hoàng Chí Bảo, “Sự kết tinh tƣ tƣởng, đạo đức và phong cách Hồ Chí Minh 
 trong Di chúc của Ngƣời”, Tạp chí Cộng sản, số 901 (11/2017). 
 9. Tố Hữu, “Bác ơi!” - “Ra trận” (1972). Nguồn: https://www.thivien.net/Tố - 
 Hữu/Bác-ơi. 
 10. Tố Hữu, “Theo chân Bác” - “Ra trận” (1972). Nguồn: https://www.thi 
 vien.net/Tố-Hữu/Theo-chân-Bác/ 
 11. Vũ Quần Phƣơng, “Những vần thơ về Chủ tịch Hồ Chí Minh”. Nguồn: 
 https://ten nguoidepnhat.net 
 (*) Bài viết mang tính chất giới thiệu, đã đƣợc đăng ở Tạp chí Dạy và học ngày 
 nay; Mã số ISSN: 1859-2694, Kì 1, Số tháng 7/2019, tr.25-27. 
|494