Đền thờ thần ở Thanh Hóa nơi lưu giữ những giá trị về tư liệu lịch sử

hần có chút linh dị, tới 
khi nhà vua sai kỳ tinh đảo võ, cũng có ứng nghiệm thì triều đình liệt vào tự điển mà 
phong làm Trung đẳng thần. 
 Hạ đẳng thần là những vị thần dân xã thờ phụng mà không rõ sự tích ra sao, 
nhưng cũng thuộc về bực chính thần, thì triều đình cũng theo lòng dân mà phong cho 
làm Hạ đẳng thần. 
 Sự xếp loại mang tính quy định ấy của triều đình phong kiến được Phan Kế Bính 
chỉ ra, không ngoài tình hình chung của Thanh Hóa khi chúng ta nghiên cứu về hệ thống 
đền thờ được bao bọc bên trong là những vị thần vốn là linh hồn của một ngôi đền. 
 Với tư cách là những sử liệu, sự có mặt của các vị thần được thờ ở Thanh Hóa 
giúp chúng ta hiểu khái quát về xã hội Thanh Hóa qua các thời kỳ lịch sử. Ngoài những 
ngôi đền được Nhà nước công nhận, một nguồn tư liệu hết sức quý giá được ghi chép về 
các vị thần thờ ở Thanh Hóa phải kể đến cuốn Thanh Hóa chư thần lục. Đây là cuốn 
sách được công bố vào ngày 15 tháng 10 năm Thành Thái thứ 15 (1903), được “phụng 
biên” tức biên soạn theo lệnh vua, một văn bản nghiêm túc trong hệ thống “quan bản” 
của triều đình Huế, có lượng thông tin cao và đáng tin cậy. Trong một nghiên cứu của 
mình, nhà nghiên cứu Lê Huy Trâm4 căn cứ vào văn bản của Thanh Hóa chư thần lục 
đã phân chia các thần được thờ ở Thanh Hóa thành hai loại: 
 - Nhất tính hạt phụng tự dương thần liệt vị thần hiệu (tức nam thần) với 770 vị thần. 
 - Nhất tính hạt phụng tự âm vị liệt vị thần vị (tức nữ thần) với 173 vị thần. 
 Căn cứ vào sách Thanh Hóa chư thần lục (Bản dịch và phụ chú hiện lưu trữ tại 
Trung tâm Bảo tồn Di sản Thanh Hóa) chúng ta biết cho đến khoảng đầu thế kỷ XX, 
toàn tỉnh có 3.561 phủ, nghè, đền, miếu là cơ sở thờ tự 804 thần nam và 171 thần nữ. 
Thông thường mỗi cơ sở thờ một vị thần nhưng cũng có nơi thờ nhiều thần. Việc phân 
bậc nam thần hay nữ thần là mang tính tương đối vì có những loại thần không thể phân 
biệt như: thần sấm, thần sông do đó đây là hạn chế của sách Thanh Hóa chư thần lục 
trong cách phân loại. Theo chúng tôi, các đền thờ ở Thanh Hóa chỉ thờ hai loại thần: 
nhiên thần và nhân thần, tiêu biểu là: 
 Nhiên thần gồm: Thần núi: thờ Cao sơn tôn thần, Thái sơn tôn thần; Thần sông: 
Long vương tôn thần, Long uyên tôn thân,... thần sấm: Thiên hóa lôi công, Thiên lôi 
4 Lê Huy Trâm (2003), Nhìn lại cuốn Thanh Hóa chư thần lục, trong Thanh Hóa thời kỳ 1802 - 1930 (Kỷ 
yếu Hội thảo khoa học), Nxb Thanh Hóa, tr.347 
84 
 NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
linh ứng; Thần biển: Đông hải tôn thần, Áp lãng chân nhân tôn thần; Thần mây: Đông 
phương linh ứng tôn thần; Thiên thần: Đại càn quốc gia Nam Hải, Thượng ngàn sơn 
tinh công chúa tôn thần,... 
 Nhân thần chiếm số lượng chủ yếu trong các vị thần được thờ ở hệ thống đền 
thờ ở Thanh Hóa. Đó là các bộ tướng của Hùng Vương như Phan Tây Nhạc tôn thần, 
Hưng Đạo Vương tôn thần, Mục uyển vũ dũng tôn thần (Lý Thường Kiệt), Kim ngô 
long hổ thượng tướng quân (Trần Khát Chân), Khương Công Phụ tôn thần,... các thần là 
Hoàng đế như Lê Đại Hành hoàng đế, Đinh Tiên Hoàng đế miếu, Lê Thái Tổ Hoàng 
đế,... Thần là các nghệ nhân như Thanh Xà trợ thuận tôn thần (Lê Phong - ca hát), 
Khổng Minh Không tôn thần (tổ sư nghề đúc đồng), tổ sư nghề dệt săm xúc (Bà 
Triều),... Một số đền thờ thần ở Thanh Hóa còn thờ cả những thần nước ngoài như: 
Chiêm quốc hoàng phi tôn thần (vợ vua Chiêm Thành), Mãn Đường hoa công chúa tôn 
thần (con gái Hán vũ đế)... 
 Như vậy, qua các đền thờ ở Thanh Hóa, về mặt sử liệu, ta có thể hiểu được một 
cách khái quát diện mạo của các vị thần ở Thanh Hóa. Đó là bức tranh về xã hội Việt 
Nam nói chung, Thanh Hóa nói riêng trong thời phong kiến. Từ những hiện tượng tự 
nhiên đến các nhân vật truyền thuyết, huyền thoại, dã sử, đến các nhân vật lịch sử có 
công với đất nước, mang lại sự bình yên cho con người đều được tôn vinh, thờ phụng 
qua nhiều thế hệ, được nhà nước thừa nhận, nhân dân ghi nhớ. 
 2. Nơi lƣu giữ những thần tích, thần phả, những nguồn sử liệu quý giá 
 Thần tích ở Thanh Hóa chủ yếu được viết dưới thời Lê Trung Hưng, vào mùa 
xuân niên hiệu Hồng Phúc thứ 1 (1572) đời vua Lê Anh Tông. Người soạn là Hàn lâm 
viện Đông các Đại học sĩ Nguyễn Bính. Đến mùa đông niên hiệu Vĩnh Hựu thứ 3 
(1737) đời vua Lê Ý Tông, Quản giám Bách thần Tri điện Hùng lĩnh Thiếu khanh 
Nguyễn Hiền tuân sao theo nguyên bản chính. Cũng có những bản được đời sau căn cứ 
vào bản gốc sao lại như Thần tích thần Bảo Hựu (Đồng Cổ) ở Mỹ Đà, xã Hoằng Minh 
được sao lại đời vua Duy Tân. Thần tích Khuông quốc Đô thống Lê Phụng Hiểu ở xã 
Hoằng Sơn, huyện Hoằng Hóa, ngoài việc ghi chép ban phong mỹ tự theo bản gốc, 
người sao chép còn ghi bổ sung thêm các mỹ tự được ban dưới triều Nguyễn và tổng 
hợp những nơi thờ thần,... Nội dung thần tích ghi chép lại sự tích, lịch sử, công lao hành 
trạng các nhân vật ở địa phương, vùng miền. Đôi khi là những giai thoại, chuyện kể, lời 
đồn có liên quan đến địa phương qua những hình ảnh, hành vi đã được mọi người 
truyền tụng mang tính cách siêu nhiên, thần bí, tô điểm cho sự siêu phàm của nhân vật 
được nhắc tới. 
 85 
 NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
 Chúng ta biết, hơn 900 vị thần được thờ ở Thanh Hóa ghi chép trong Thanh Hóa 
chư thần lục chỉ có 229 vị được ghi thần tích. Số còn lại chưa cung cấp cho chúng ta 
đầy đủ những thông tin cần biết. Nhiều vị thần không có thần tích, lý lịch cụ thể về công 
trạng của thần khiến cho các nhà nghiên cứu phải lần mò tìm kiếm. Điều này cũng dễ 
hiểu, lẽ đương nhiên mỗi vị thần đều có thần tích riêng về hành trạng, công tích, song 
triều đình chỉ quan tâm đến các vị thần có tầm bao quát, có tầm ảnh hưởng sâu sắc trong 
đời sống tâm linh của nhân dân, được các chức sắc trong làng xã tấu trình. Song, nhân 
dân có cách giải thích riêng, đều khoác lên thần những mỹ tự cao quý theo ước vọng 
của mình. Ngoại trừ những sắc phong do triều đình ban tặng, nhiều ngôi đền được dân 
tôn vinh là Thượng đẳng thần hoặc Thượng thượng đẳng thần nhằm đề cao vị thần mà 
cộng đồng mình đang thờ tự. 
 Trong các thần tích hiện còn lưu giữ tại các ngôi đền ở Thanh Hóa, chủ yếu 
mang nội dung: giúp dân yên vui, giúp vua đánh giặc quán xuyến toàn bộ công trạng 
của thần ở bất cứ góc độ nào. Qua thần tích, chúng ta thấy được vai trò của các thần 
trong một giai đoạn lịch sử nhất định. Ví dụ, trong cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng ở đầu 
Công nguyên, có sự tham gia đông đảo của nhân dân nhiều vùng đất nước, có nữ tướng 
Lê Thị Hoa (Từ Thiện phu nhân) công trạng của Bà được lập đền thờ ở Nga Sơn. Quản 
gia Đô Bác Đại Vương Trịnh Gia, biết thương người nghèo đói đem lại của cải cho 
nhân dân trong vùng được 72 nơi thờ. Thần tích về Cao sơn tôn thần có tới 441 nơi thờ. 
Theo các tác giả sách Các vị thờ thần ở xứ Thanh, thì đây là một trường hợp khá đặc 
biệt mà người ta dễ nhầm lẫn. Có rất nhiều thần Cao sơn như Cao Sơn là một thầy 
thuốc, Cao Sơn là con của Lạc Long Quân, Cao Sơn Đại Vương (Dương Tự Minh) 
được tiên trao cho áo tàng hình giúp vua đánh Tống5. Lại có Cao Sơn tôn thần là Cao 
Hiển tự Vân Trường, quận Quảng Nam nước Đại Minh, thi đậu Tiến sĩ, làm quan đến 
chức Thừa tướng, có công tuần tiễn ở Nam Man, khi mất được lập đền thờ,... 
 Đến thời kỳ xây dựng nhà nước phong kiến độc lập, các thần cả nhiên thần và 
nhân thần, số lượng thần tích khá nhiều. Tiêu biểu phải kể đến thần tích Đồng cổ Đại 
Vương ở Yên Thọ (Yên Định), Bảo hiệu tôn thần (Thần Đồng cổ ở Hoằng Minh, Hoằng 
Hóa), Độc cước siêu dũng (thần Độc Cước ở Hoằng Kim, Hoằng Hóa). Hàng loạt các 
thần tích nhân thần khác như Nguyễn Tuyên ở Hoằng Lộc, Lê Phụng Hiểu ở Hoằng Sơn, 
Chu Minh-Chu Tuấn ở Hoằng Hóa, Hoàng Tá Thốn ở Yên Định, Đỗ Tương ở Tĩnh Gia,... 
 Nhìn chung, nguồn tư liệu thần tích hiện còn ở các đền thờ Thanh Hóa phản ánh 
khá đa dạng đời sống tâm linh của người dân qua các triều đại. Thần tích ở đây đều có 
cốt lõi của lịch sử là nguồn tư liệu quý giá bổ sung cho chính sử. 
5 Lê Xuân Kỳ, Hoàng Hùng, Thích Tâm Minh (2008), Các vị thần ở xứ Thanh, Nxb Văn học, Hà Nội, tr.9 
86 
 NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
 So với thần tích, thần sắc ở các đền thờ Thanh Hóa phong phú vì đây là những 
sắc chỉ của triều đình ban phong, có sự lựa chọn chặt chẽ. Thực chất đây là những văn 
bản của Nhà nước khen thưởng cho những nhân vật có đóng góp cho địa phương đất 
nước. Ở các đền thờ thần tại Thanh Hóa các sắc phong đều được lưu giữ cẩn thận, bảo 
quản như một tài sản vô giá của địa phương, dòng họ, là niềm tự hào chân chính mà mọi 
người phải có trách nhiệm giữ gìn. Theo nghiên cứu của các tác giả Thần tích - Thần 
sắc Thanh Hóa (tập 1) thì đạo sắc cổ nhất hiện còn là đạo sắc của vua Lê Thánh Tông 
niên hiệu Hồng Đức (1460 - 1497) ban cho con cháu dòng họ Lê Lai được lưu giữ tại 
đền thờ Lê Lai ở Hoằng Hải, Hoằng Hóa. Sắc phong thời Lê Trung Hưng xuất hiện 
nhiều nhất vào niên hiệu Cảnh Hưng thứ 44 (1783) đời vua Hiển Tông. Đặc biệt, dưới 
triều Nguyễn, số lượng sắc phong tại các đền thờ hết sức phong phú đa đạng gắn với 
kiến trúc đền thờ ở thời kỳ này. Có vị thần được ban rất nhiều đạo sắc có tới 7 đạo như 
Đông Hải Đại Vương ở Bái Nại, Nga Sơn... 
 Như vậy, nếu như thần tích là những tư liệu lịch sử ghi chép về lai lịch các vị 
thần được thờ thì sắc phong là những văn bản hành chính của Nhà nước công nhận vị trí 
của thần đối với dân, với nước, có ý nghĩa sâu sắc bổ sung chính sử khi biên soạn về 
một nhân vật lịch sử. 
 3. Nơi gìn giữ những tấm bia, nguồn sử liệu quan trọng bậc nhất 
 Bia ký là một thể loại ghi văn tự dưới dạng một biểu tượng văn hóa, nhiều dân tộc 
trên thế giới sử dụng bia ký khắc ghi văn tự, hình vẽ trên chất liệu đá, kim loại, đất 
nung Bia ký ở Thanh Hóa có số lượng lớn, tập trung ở thế kỷ XV - XVIII. Nhiều bia ký 
to lớn về kích thước, đa dạng về hình thức bố cục, trang trí và phong phú về nội dung. 
 Cũng như đình, chùa, các đền thờ đều được dựng bia tuy số lượng không nhiều 
nhưng hàm chứa nguồn sử liệu vô cùng quý giá, giúp cho chúng ta hiểu biết rõ hơn 
nhân vật và xã hội đã qua. 
 Thông qua bia ký ở Thanh Hóa cho chúng ta biết một khuynh hướng khích lệ 
phát triển kinh tế thương mại, phát triển giao thông, làm đường, làm cầu, làm chợ diễn 
ra khá nhộn nhịp, những điều này đã được tư liệu hóa thông qua thông tin trên bia ký. 
Các bia như Tướng Công thọ bi dựng năm Vĩnh Tộ thứ 4 (1626) ở đền thờ Tạ Tôn Đài 
huyện Hậu Lộc là một ví dụ. 
 Ngoài việc phản ánh một cách sinh động lịch sử, kinh tế, xã hội xứ Thanh, còn 
có các bia ghi công đức khai sáng dựng nghiệp của các vua chúa cho đến quan lại, công 
thần, tướng lĩnh: bia Vĩnh Lăng ghi công nghiệp Lê Lợi ở Xuân Lam, Thọ Xuân; 02 bia 
Lê Đại Hành hoàng đế điện miếu bi và Lê Đại Hành hoàng đế điền điện chí ở đền thờ 
Lê Hoàn (Xuân Lập, Thọ Xuân); bia ghi chép về tướng tá, công thần như Nguyễn Chích 
 87 
 NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
(bia Quốc triều tá mệnh công thần chi bi ở Đông Lĩnh, Đông Sơn), Lê Lệnh công sự 
nghiệp bi ở Thọ Phú, Triệu Sơn; Sinh từ bi ký ở đền thờ Mãn Quận Công (Đông Tân, 
Đông Sơn); bia đền thờ Nguyễn Văn Nghi (Đông Thanh, Đông Sơn), 
 Cũng thông qua các thông tin trên bia ký, người ta còn biết đến việc các vua, 
chúa thường lấy đất công ban tặng làm lộc điền và đất thờ tự cho các công thần. 
 Trong hệ thống đền thờ Thanh Hóa còn lưu giữ tấm bia Đại Tùy Cửu Chân quận 
Bảo An đạo tràng chi bi văn6 dựng năm 618 tại đền thờ Lê Ngọc xã Đông Ninh huyện 
Đông Sơn hiện lưu giữ ở Bảo tàng Lịch sử Quốc gia giúp chúng ta nhiều tư liệu quý giá. 
Sự tích về Lê Cốc (tức Lê Ngọc) không được chép trong chính sử nhưng căn cứ vào ghi 
chép ở văn bia, nhà sử học Đào Duy Anh khẳng định đây là nhân vật lịch sử gắn liền 
với một thời kỳ lịch sử có quá nhiều biến động ở thời Tùy Đường. Văn bia cho biết Lê 
Cốc tự là Ngọc, thời Tùy được bổ làm Tuyên Úy tướng quân Thái Thú Nhật Nam sang 
thời Tùy Đại Nghiệp được bổ làm Thái Thú Cửu Chân đã cùng các hào trưởng địa 
phương nổi lên hùng cứ một phương. ng đã cùng các con tham gia chống nhà Đường 
trong đó có Tham Xung tá quốc hy sinh trong chiến đấu được nhân dân tôn vinh là đức 
Thánh Lưỡng, lập đền thờ nhiều nơi ở Đông Sơn, Triệu Sơn, Nông Công. Lê Cốc được 
xem là người có công đánh giặc và là Phúc thần của nhiều làng. 
 Đối với Lý Thường Kiệt, một vị anh hùng dân tộc đã được nhiều công trình biên 
khảo của các sử gia phong kiến cũng như hiện đại đánh giá, ngợi ca. Nhưng qua văn bia 
do Nhữ Bá Sĩ biên soạn cho dựng vào năm Tự Đức thứ 13 (1860) tại đền thờ Lý 
Thường Kiệt ở xã Hà Ngọc, huyện Hà Trung chúng ta biết rõ hơn đóng góp của ông với 
quê hương Thanh Hóa. Sau khi tổng kết đóng góp của người anh hùng dân tộc, văn bia có 
đoạn: “Trộm nghĩ nói sự tích Thái úy có thể so với tài cao của Tử Trường, công lớn của 
Tôn Vũ Bộ, Liên Hoàng Thát là những bậc khác thường người đời cũng không ngoa lắm”. 
 Tại đền thờ Lê Hoàn xã Xuân Lập huyện Thọ Xuân có bia Sáng lập Lê Đại 
Hành hoàng đế đại miếu bi minh tự dựng năm 1926 do Thượng thư Nguyễn Thực soạn 
văn bia. Nội dung cho biết bà Đặng Thị mộng hoa sen sinh ra Lê Hoàn, biên giải việc 
lên ngôi vua cũng như những chiến công của ông trong sự nghiệp kháng Tống bình 
Chiêm. Cũng tại đền thờ này còn có tấm bia dựng vào triều Lê Kính Tông (1600 - 
1619). Nội dung văn bia nêu rõ những người hưng công xây đền có đến hàng trăm. Đây 
là tấm bia hậu điển hình về vị trí ngôi đền trong đời sống người dân và sự ngưỡng mộ 
của nhiều thế hệ đối với người anh hùng cứu nước,... 
6 Đào Duy Anh, Cái bia cổ ở Trường Xuân với vấn đề nhà Tiền Lý, Nghiên cứu Lịch sử số 50 (5/1963, tr. 
22 - 28) 
88 
 NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI 
 Như vậy, cùng với sự hiện diện của các vị thần linh, thần tích, thần sắc, bi ký mà 
trong bài viết này chưa thể chuyển tải hết được, đã cho thấy hệ thống đền thờ ở Thanh Hóa 
thực sự là kho tàng tư liệu quý giá đối với lịch sử dân tộc luôn cần tìm biết, khai thác. 
 Tài liệu tham khảo 
 [1]. Thanh Hóa chư thần lục, Thư viện Khoa học Tổng hợp Thanh Hóa. 
 [2]. Quốc Chấn (2007), Những thắng tích của xứ Thanh, Nxb Thanh Hóa. 
 [3]. Vũ Tam Lang (2008), Kiến trúc cổ Việt Nam, Nxb Xây dựng. 
 [4]. Trần Lâm Biền (2008), Diễn biến kiến trúc truyền thống Việt vùng đồng 
bằng sông Hồng, Nxb Văn hóa Thông tin. 
 [5]. Nguyễn Sỹ Quế, Nguyễn Văn Đỉnh, Nguyễn Hồng Hương (2010), Lịch sử 
kiến trúc truyền thống Việt Nam, Nxb Khoa học và Kỹ thuật. 
 TEMPLES OF THE GOD IN THANH HOA 
 AND THEIR HISTORICAL VALUES 
 Le Ngoc Tao, Ph.D 
 Abstract: The temple system of the Gods in Thanh Hoa has been studied 
extensively by art researchers and historians. Each temple, through the process of 
formation, existence and development, contains "historical stories". The historical 
values of the temple system of the Gods have been analyzed from many different 
perspectives in which cultural-artistic, spiritual and historical values are highlighted. 
 Key words: temple, the God, history, Thanh Hoa 
(Người phản biện: PGS.TS Trần Văn Thức; ngày nhận bài: 12/9/2017; ngày gửi phản biện 
15/9/2017; ngày duyệt đăng 30/12/2017) 
 89