Bài giảng Triết học - Chương 8: Lý luận nhận thức

Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
 MỘT VÀI CÂU HỎI
 Qủa táo là gì?
 Làm sao bạn biết đó là qủa táo?
? Nhận thức là gì.
? Con ngƣời có thể nhận thức đƣợc không.
? Con đƣờng của nhận thức là gì.
? Làm sao để kiểm nghiệm chân lý.
(Mặt thứ hai của vấn đề cơ bản của triết học).
Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
Plato: sự tƣơng phản giữa bề ngoài và thực tại của sự 
 vật. Câu chuyện cái hang.
Descartes: điều tôi không thể hoài nghi, đó là việc tôi 
 hoài nghi.
David Hume: các khách thể của lý trí con ngƣời có thể 
 chia thành hai loại, đó là các quan hệ ý niệm và các 
 chất liệu sự kiện.
Immanuel Kant: tri thức bắt đầu từ kinh nghiệm, nhƣng 
 không phải mọi tri thức đều bắt nguồn từ kinh 
 nghiệm.
Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
Chủ nghĩa thực dụng Mỹ (Charles Sanders Peirce, 
 William James, John Dewey): một ý tƣởng là đúng 
 nếu nó có tác dụng tiếp thu, chứng minh giá trị, kiểm 
 chứng và củng cố. "Có giá trị thực dụng nào không 
 khi nói một điều là đúng?" (W.J).
George Berkeley: không hề có cái gọi là vật chất, mà 
 thực tại đích thực đƣợc cấu tạo bởi các ý niệm.
Nhận thức là một không gian rỗng, và thế giới bên 
 ngoài đổ đầy vào thông qua các giác quan.
Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
8.1. BẢN CHẤT CỦA NHẬN THỨC
- Thế giới vật chất tồn tại khách quan, độc lập với tƣ 
 duy ý thức của con ngƣời.
- Con ngƣời có thể nhận thức đƣợc thế giới. Về nguyên 
 tắc, nhận thức của con ngƣời là tối hậu, chỉ có những 
 cái chƣa biết, không có cái không thể biết. 
 Con ngƣời là chủ thể tích cực, sáng tạo của nhận 
 thức, một bộ phận của hiện thực là khách thể của 
 nhận thức.
Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
- Nhận thức là một qúa trình có tính tích cực, chủ động 
 và sáng tạo. 
 Con đƣờng của nhận thức là từ trực quan sinh động 
 đến tƣ duy trừu tƣợng, từ tƣ duy trừu tƣợng đến 
 hoạt động thực tiễn.
- Cơ sở chủ yếu và trực tiếp của nhận thức là thực tiễn. 
 Thực tiễn vừa là mục đích, vừa là tiêu chuẩn để kiểm 
 tra chân lý/độ chuẩn xác của nhận thức.
Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
8.2. THỰC TIỄN VÀ NHẬN THỨC
 8.2.1. Phạm trù thực tiễn
Thực tiễn là toàn bộ những hoạt động vật chất có mục 
 đích mang tính lịch sử-xã hội của con ngƣời nhằm cải 
 tạo tự nhiên và xã hội.
Phân tích:
- Hoạt động vật chất: hoạt động sản xuất, hoạt động 
 chính trị-xã hội, hoạt động thực nghiệm khoa học. (?)
- Tính lịch sử-xã hội.
- Tính mục đích.
Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
 8.2.2. Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức
Thực tiễn là cơ sở, mục đích và động lực chủ yếu, trực 
 tiếp của nhận thức.
Thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý. Tiêu chuẩn này vừa 
 có tính tuyệt đối, vừa có tính tƣơng đối.
"Chính trong thực tiễn mà con ngƣời phải chứng minh 
 chân lý".
(K.Marx-Engels, Toàn tập, NXB. CTQG, HN, 1995, t.3, tr.9-10)
Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
8.3. NHẬN THỨC CẢM TÍNH VÀ NHẬN THỨC LÝ TÍNH. 
 NHẬN THỨC KINH NGHIỆM VÀ NHẬN THỨC LÝ LUẬN
 8.3.1. Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính
Là những giai đoạn khác nhau của cùng một qúa trình 
 nhận thức.
Nhận thức cảm tính (trực quan sinh động): giai đoạn 
 đầu của qúa trình nhận thức. Phản ánh cụ thể, trực 
 tiếp, cảm tính hiện thực. 
Bao gồm:
- Cảm giác: sự phản ánh từng mặt, từng thuộc tính bên 
 ngoài của sự vật vào giác quan con ngƣời.
Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
- Tri giác: sự tổng hợp nhiều cảm giác, đem lại hình 
 ảnh hoàn chỉnh hơn về sự vật.
- Biểu tƣợng: hình ảnh của sự vật đƣợc lƣu giữ lại trong 
 trí nhớ. Bắt đầu có tính khái quát. Có thể tiến đến 
 tƣởng tƣợng.
Nhận thức lý tính (tƣ duy trừu tƣợng): giai đoạn tiếp 
 theo cao hơn của qúa trình nhận thức. Phản ánh khái 
 quát, gián tiếp hiện thực.
Bao gồm:
Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
- Khái niệm: phản ánh những mối liên hệ bản chất, phổ 
 biến của một tập hợp sự vật, là vật liệu của tƣ duy.
- Phán đoán: vận dụng các khái niệm, liên hệ giữa các 
 khái niệm, để khẳng định hoặc phủ định.
- Suy lý: xuất phát từ một hoặc nhiều phán đoán làm 
 tiền đề để rút ra phán đoán mới làm kết luận.
Lƣu ý: phải tuân theo các quy tắc logic của tƣ duy.
Trƣờng hợp đặc biệt: trực giác-năng lực nắm bắt trực 
 tiếp chân lý không cần lập luận logic trƣớc, có tính 
 bỗng nhiên, trực tiếp, không ý thức đƣợc.
Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
Sự thống nhất biện chứng giữa nhận thức cảm 
 tính và nhận thức lý tính
Là hai giai đoạn khác nhau về chất của qúa trình nhận 
 thức: cảm tính phản ánh sinh động, cụ thể; lý tính 
 phản ánh gián tiếp, sâu sắc, đầy đủ.
Nhận thức phải đi từ cảm tính đến lý tính, cảm tính là 
 cơ sở của lý tính, lý tính dẫn đƣờng cho cảm tính.
Lƣu ý: trƣờng hợp đặc biệt-nhận thức khoa học.
Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
 8.3.2. Nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý 
 luận
Là hai trình độ khác nhau của nhận thức, thống nhất.
Kinh nghiệm và lý luận là những cấp độ của lý tính, 
 khác nhau về trình độ, tính chất phản ánh.
Nhận thức kinh nghiệm: chủ yếu thu nhận đƣợc từ 
 quan sát và thực nghiệm trong hoạt động thực tiễn, 
 tạo thành tri thức kinh nghiệm (tri thức kinh nghiệm 
 thông thƣờng và tri thức kinh nghiệm khoa học).
Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
Nhận thức lý luận: trình độ cao hơn về chất, có tính 
 khái quát cao, hệ thống, bản chất, sâu sắc, phạm vi 
 ứng dụng rộng hơn.
Lý luận đƣợc hình thành từ kinh nghiệm, trên cơ sở 
 tổng kết kinh nghiệm, nhƣng không hình thành một 
 cách tự phát từ kinh nghiệm, không phải mọi lý luận 
 đều xuất phát trực tiếp từ kinh nghiệm.
Lý luận có tính độc lập tƣơng đối, có thể đi trƣớc kinh 
 nghiệm (nhận thức trƣớc, dự đoán trƣớc).
Lý luận tác động trở lại thực tiễn.
Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
8.4. NHẬN THỨC THÔNG THƢỜNG VÀ NHẬN THỨC 
 KHOA HỌC
 8.4.1. Nhận thức thông thường (tiền khoa học)
Đƣợc hình thành một cách tự phát và trực tiếp từ trong 
 cuộc sống hằng ngày, trong lao động.
Là kho tàng của khoa học.
 8.4.2. Nhận thức khoa học
Một trình độ mới về chất, đƣợc hình thành một cách tự 
 giác, trừu tƣợng, khái quát, khách quan, hệ thống, có 
 căn cứ, chân thực, có phƣơng pháp.
Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
8.5. CHÂN LÝ
 8.5.1. Khái niệm
Chân lý: tri thức phù hợp với khách thể mà nó phản 
 ánh và đƣợc thực tiễn kiểm nghiệm.
 8.5.2. Các tính chất
- Tính khách quan.
- Tính cụ thể.
- Tính tuyệt đối và tƣơng đối.
Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
8.6. CÁC PHƢƠNG PHÁP NHẬN THỨC KHOA HỌC
 8.6.1. Khái niệm phương pháp, phân loại 
 phương pháp
 8.6.1.1. Khái niệm
Phương pháp (method):
1. Cách thức tƣ duy, nhận thức và giải quyết vấn đề.
2. Tổ chức, lập kế hoạch, thống nhất ngôn ngữ và kế 
 hoạch hành động.
Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
* Hệ thống những nguyên tắc đƣợc rút ra từ tri thức về 
 các quy luật khách quan để điều chỉnh hoạt động 
 nhận thức và hoạt động thực tiễn nhằm thực hiện 
 mục tiêu nhất định. 
 8.6.1.2. Phân loại
Căn cứ mục đích, tính chất: phƣơng pháp nhận thức, 
 phƣơng pháp hoạt động thực tiễn.
Căn cứ phạm vi tác động: phƣơng pháp riêng, phƣơng 
 pháp chung, phƣơng pháp đặc thù.
Chƣơng 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
 8.6.2. Một số phương pháp nhận thức khoa học
 8.6.2.1. Các phƣơng pháp thu nhận tri thức kinh 
 nghiệm
- Quan sát. - Thí nghiệm.
 8.6.2.2. Các phƣơng pháp xây dựng và phát triển 
 lý thuyết khoa học
- Phân tích và tổng hợp.
- Quy nạp và diễn dịch.
- Lịch sử và logic.
- Từ trừu tƣợng đến cụ thể.