Bài giảng Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin - Bài 1: Chủ nghĩa Duy vật biện chứng

 Bài 1: Chủ nghĩa Duy vật biện chứng
BÀI 1: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
Nội dung 
 Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy vật biện chứng. 
 Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về vật chất, ý thức và mối quan 
 hệ giữa vật chất và ý thức. 
Mục tiêu 
Học xong bài này các anh/chị sẽ nắm được chủ nghĩa duy vật biện chứng là hạt 
nhân lý luận triết học của thế giới quan khoa học Mác Lênin; là hệ thống lý luận 
và phương pháp luận được xác lập trên cơ sở giải quyết vấn đề cơ bản của triết 
học theo quan điểm duy vật biện chứng. 
Mục tiêu cụ thể 
Sau khi hoàn thành bài thứ nhất anh (chị) sẽ nắm được: 
 Sự đối lập giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm trong việc giải quyết 
 vấn đề cơ bản của triết học. 
 Chủ nghĩa duy vật biện chứng – hình thức phát triển cao nhất của chủ nghĩa 
 duy vật. 
 Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về vật chất, ý thức, về mối quan 
 hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức, cùng ý nghĩa phương pháp luận rút ra từ 
 mối quan hệ giữa vật chất và ý thức. 
PHM101_Bai1_v2.0013105209 15 
 Bài 1: Chủ nghĩa Duy vật biện chứng
1.1. Chủ nghĩa duy vật và Chủ nghĩa biện chứng 
1.1.1. Sự đối lập giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm trong 
 việc giải quyết vấn đề cơ bản của triết học 
 Theo Ăngghen, vấn đề cơ bản lớn của mọi triết học, đặc biệt là của 
 triết học hiện đại là vấn đề quan hệ giữa tư duy và tồn tại. Vấn đề này 
 được gọi là vấn đề cơ bản của triết học bởi vì: thứ nhất, nó nảy sinh 
 cùng với sự ra đời của triết học và tồn tại trong tất cả các trường phái 
 triết học cho tới tận ngày nay; thứ hai, giải quyết vấn đề này là cơ sở để 
 giải quyết tất cả các vấn đề triết học khác còn lại và là tiêu chuẩn để 
 xác định lập trường, thế giới quan của các nhà triết học cũng như các 
 học thuyết của họ. 
 Vấn đề cơ bản này có hai mặt: 
 Mặt thứ nhất: trả lời cho câu hỏi giữa vật chất và ý thức (tồn tại và 
 tư duy), cái nào có trước, cái nào có sau, cái nào quyết định cái nào? 
 Mặt thứ hai: trả lời cho câu hỏi: con người có khả năng nhận 
 thức được thế giới hay không? (ý thức có thể phản ánh được vật 
 chất hay không?). 
 Cách giải quyết mặt thứ nhất vấn đề cơ bản của triết học đã chia các 
 triết gia làm hai phái cơ bản. Những nhà triết học nào cho rằng, vật chất 
 có trước ý thức, vật chất quyết định ý thức được gọi là các nhà duy vật. 
 Chủ nghĩa duy vật (CNDV) đã trải qua các hình thức: CNDV ngây thơ, 
 chất phác, trực quan cổ đại; CNDV siêu hình, máy móc thế kỷ XVII-
 XVIII và CNDV biện chứng do Mác và Ăngghen sáng lập vào những 
 năm 40 của thế kỷ XIX. Chủ nghĩa duy vật tồn tại và phát triển có 
 nguồn gốc từ sự phát triển của khoa học và thực tiễn, đồng thời gắn với 
 lợi ích của giai cấp và lực lượng tiến bộ trong lịch sử. 
 Ngược lại, các nhà triết học nào cho rằng, ý thức có trước vật chất, 
 quyết định vật chất được gọi là các nhà duy tâm. Trong các nhà duy 
 tâm lại chia thành duy tâm chủ quan (cho ý thức, cảm giác ở trong đầu 
 con người là có trước vật chất, quyết định vật chất), và chủ nghĩa duy 
 tâm khách quan (cho ý niệm tuyệt đối, tinh thần thế giới hay lực lượng 
 siêu tự nhiên nào đó ở ngoài con người là nguồn gốc của thế giới). Tuy 
 có sự khác nhau về cái có trước, nhưng cả chủ nghĩa duy tâm chủ quan 
16 PHM101_Bai1_v2.0013105209 
 Bài 1: Chủ nghĩa Duy vật biện chứng
 và chủ nghĩa duy tâm khách quan đều thống nhất với nhau ở chỗ coi ý 
 thức, tinh thần là cái có trước, là cái sản sinh ra vật chất và quyết định 
 vật chất. 
 Chủ nghĩa duy tâm có nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc xã hội của 
 nó, đó là: Sự xem xét phiến diện, tuyệt đối hoá, thần thánh hoá một 
 mặt, một đặc tính nào đó của quá trình nhận thức và đồng thời thường 
 gắn với lợi ích của các giai cấp, tầng lớp áp bức, bóc lột. Mặt khác chủ 
 nghĩa duy tâm và tôn giáo thường có mối liên hệ mật thiết với nhau, 
 nương dựa vào nhau để cùng tồn tại và phát triển. 
 Những nhà triết học cho rằng, chỉ có vật chất là nguồn gốc duy nhất của 
 thế giới được gọi là những nhà nhất nguyên duy vật. Còn các nhà triết 
 học cho rằng chỉ có ý thức là nguồn gốc duy nhất của thế giới được gọi 
 là các nhà nhất nguyên duy tâm. Những nhà triết học cho rằng cả vật 
 chất lẫn ý thức đều là hai nguồn gốc song song tồn tại, không cái nào 
 có trước cái nào, đồng thời là nguồn gốc tạo nên thế giới được gọi là 
 các nhà nhị nguyên. 
 Cách giải quyết mặt thứ hai vấn đề cơ bản của triết học cũng chia các 
 nhà triết học thành nhiều trường phái khác nhau. Những ai công nhận 
 khả năng nhận thức thế giới của con người thì thuộc về phái có thể biết; 
 những nhà triết học phủ nhận khả năng nhận thức thế giới của con 
 người thì thuộc về phái không thể biết hay còn gọi là "bất khả tri”. 
 Những ai nghi ngờ khả năng nhận thức của con người cũng như nghi 
 ngờ sự tồn tại của bản thân sự vật thì thuộc về phái hoài nghi chủ nghĩa. 
1.1.2. Những hình thức cơ bản của chủ nghĩa duy vật – chủ nghĩa 
 duy vật biện chứng – hình thức phát triển cao nhất của chủ 
 nghĩa duy vật 
 Chủ nghĩa duy vật (CNDV) đã trải qua ba hình thức lịch sử cơ bản: 
 CNDV ngây thơ, chất phác, trực quan cổ đại; CNDV siêu hình, máy 
 móc thế kỷ XVII – XVIII và CNDV biện chứng do Mác và Ăngghen 
 sáng lập vào những năm 40 của thế kỷ XIV. 
 Chủ nghĩa duy vật cổ đại: Có đặc trưng nổi bật là đã lý giải toàn 
 bộ sự sinh thành của thế giới từ một hoặc một số dạng vật chất cụ 
 thể, cảm tính, coi đó là thực thể đầu tiên là bản nguyên của thế giới. 
 Tuy còn mang tính trực quan, ngây thơ, chất phác, bao chứa nhiều 
PHM101_Bai1_v2.0013105209 17 
 Bài 1: Chủ nghĩa Duy vật biện chứng
 hạn chế so với sự phát triển sau này. Nhưng CNDV cổ đại về cơ 
 bản là đúng, vì nó đã lấy bản thân vật chất của giới tự nhiên để giải 
 thích về giới tự nhiên, nó không viện dẫn đến một đáng thần linh 
 hay một đấng sáng tạo nào để giải thích thế giới. 
 Chủ nghĩa duy vật siêu hình: Là hình thức cơ bản thứ hai của 
 CNDV, thể hiện khá rõ từ thế kỷ XV đến thế kỷ XVIII, mà đặc 
 trưng nổi bật của nó là chịu sự tác động mạnh mẽ của phương pháp 
 siêu hình máy móc của cơ học cổ điển. Do đó, theo quan điểm của 
 CNDV siêu hình, thế giới giống như một cỗ máy cơ giới khổng lồ 
 mà mỗi bộ phận tạo nên nó luôn ở trong trạng thái biệt lập, tĩnh tại 
 nếu có biến đổi thì đó chỉ là sự tăng, giảm đơn thuần về số lượng và 
 do những nguyên nhân bên ngoài gây nên. 
 Tuy chưa phản ánh đúng hiện thực trong mối liên hệ phổ biến và sự 
 phát triển nhưng chủ nghĩa duy vật siêu hình đã góp phần không nhỏ 
 vào việc chống lại thế giới quan duy tâm và tôn giáo, nhất là giai đoạn 
 lịch sử chuyển tiếp từ thời Trung cổ sang thời phục hưng ở các nước 
 Tây Âu. 
 Chủ nghĩa duy vật biện chứng: Là hình thức cơ bản thứ ba 
 của chủ nghĩa duy vật, đồng thời là hình thức phát triển cao nhất 
 của CNDV do C.Mác và Ph.Ăngghen sáng lập từ những năm 40 của 
 thế kỷ XIX, sau đó V.I.Lênin và những người kế tục ông bảo vệ và 
 phát triển. Với sự kế thừa tinh hoa của các học thuyết triết học trước 
 đó và sử dụng triệt để những thành tựu khoa học tự nhiên đương 
 thời, chủ nghĩa duy vật biện chứng ngay từ khi mới ra đời đã khắc 
 phục được hạn chế của chủ nghĩa duy vật chất phác thời cổ đại và 
 chủ nghĩa duy vật siêu hình thời cận đại, đạt tới trình độ là hình 
 thức phát triển cao nhất của chủ nghĩa duy vật trong lịch sử. Trên cơ 
 sở phản ánh đúng đắn hiện thực khách quan trong mối liên hệ phổ 
 biến và sự phát triển; nêu ra những quy luật phổ biến nhất chi phối 
 sự vận động phát triển của tự nhiên, xã hội và tư duy; tạo ra sự 
 thống nhất giữa chủ nghĩa duy vật và phép biện chứng; chủ nghĩa 
 duy vật biện chứng đã cung cấp công cụ vĩ đại cho hoạt động nhận 
 thức khoa học và thực tiễn cách mạng tạo ra cuộc cách mạng trong 
 lịch sử triết học. 
18 PHM101_Bai1_v2.0013105209 
 Bài 1: Chủ nghĩa Duy vật biện chứng
 Toàn bộ hệ thống quan niệm, quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện 
 chứng được xây dựng trên cơ sở lý giải một cách khoa học về vật chất, 
 ý thức và mối quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức. 
1.2. Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về vật chất, ý 
 thức và mối quan hệ giữa vất chất và ý thức 
1.2.1. Phạm trù vật chất 
1.2.1.1. Quan điểm của CNDV trước Mác về vật chất 
 Thời cổ đại các nhà duy vật đồng nhất vật chất nói chung với một dạng 
 tồn tại cụ thể của nó như nước (Talét), lửa (Hêraclít), nguyên tử 
 (Đêmôcrít), không khí..v.v. Phái ngũ hành ở Trung Hoa cổ đại quan 
 niệm vật chất là Kim, Mộc, Thuỷ, Hoả, Thổ. Quan niệm này duy vật 
 những trực quan, thô sơ, chất phác. Đỉnh cao của quan niệm duy vật 
 thời cổ đại về vật chất là quan niệm của Đêmôcrít cho rằng vật chất là 
 những hạt nguyên tử (hạt vật chất) nhỏ nhất, không thể phân chia, 
 luôn vận động trong khoảng không trống rỗng. Quan niệm này chưa 
 được chứng minh bằng khoa học chủ yếu là những phỏng đoán. 
 Thời kỳ phục hưng, cận đại các nhà duy vật đã đồng nhất vật chất nói 
 chung với một thuộc tính của nó như trọng lượng, vận động, quảng 
 tính. Quan niệm này duy vật nhưng siêu hình. Các nhà duy vật thời kỳ 
 này vẫn kế thừa quan niệm cổ đại về nguyên tử. Nhưng lại tách rời 
 nguyên tử với vận động, không gian và thời gian. Quan niệm này bế tắc 
 khi những thành tựu mới của khoa học tự nhiên ra đời. Đó là phát hiện 
 ra tia X (1895), phát hiện ra hiện tượng phóng xạ (1896), phát hiện ra 
 điện tử (1897) và điện tử là một thành phần cấu tạo nên nguyên tử. v.v. 
 Chủ nghĩa duy tâm đã lợi dụng tình huống này cho rằng vật chất biến 
 mất, vật chất tiêu tan. Thực ra, quan niệm siêu hình của con người về 
 vật chất bị tiêu tan chứ không phải bản thân vật chất tiêu tan. 
1.2.1.2. Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biến chứng về vật chất 
 Định nghĩa của Lênin về phạm trù vật chất: Vật chất là phạm trù triết 
 học dùng để chỉ thực tại khách quan, được đem lại cho con người trong 
 cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh và 
 tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác. 
PHM101_Bai1_v2.0013105209 19 
 Bài 1: Chủ nghĩa Duy vật biện chứng
 Qua định nghĩa về vật chất của Lênin cần hiểu rõ: 
 Thứ nhất: cần phân biệt vật chất với tư cách là một phạm trù triết 
 học khác với phạm trù vật chất của các khoa học chuyên ngành. 
 Phạm trù triết học khái quát hơn phạm trù các khoa học khác. 
 Thứ hai: phải hiểu “Thực tại khách quan” là gì? Đó là tất cả những 
 gì tồn tại thực sự ở bên ngoài con người không phụ thuộc vào ý 
 muốn chủ quan của con người. Chẳng hạn trái đất, ngôi sao, điện tử, 
 nước, lửa, không khí, ánh sáng v.v... Những cái này tồn tại thực và 
 không phụ thuộc vào ý muốn của con người. Con người có tồn tại 
 hay không tồn tại, có biết hay không biết chúng thì chúng vẫn tồn 
 tại tự thân chúng. 
 Cũng cần phân biệt thực tại khách quan với thực tế. Thực tế là tất cả 
 những gì đã và đang tồn tại thực. 
 Như vậy, vật chất là phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan 
 cho thấy: thực tại khách quan là tiêu chuẩn cần và đủ đề phân biệt cái 
 gì thuộc về vật chất. Điều này cũng nói lên rằng vật chất có nhiều 
 thuộc tính nhưng thuộc tính thực tại khách quan là thuộc tính cơ bản 
 nhất, quan trọng nhất của vật chất. 
 Thứ ba: cụm từ “được đem lại cho con người trong cảm giác, được 
 cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh và tồn tại không 
 lệ thuộc vào cảm giác” trong định nghĩa của Lênin có nghĩa là thực 
 tại khách quan (vật chất) là có trước, cảm giác, ý thức của con 
 người có sau và có thể phản ánh được thực tại khách quan (vật chất) 
 qua bộ óc người. Điều này cũng chứng tỏ vật chất không tồn tại trừu 
 tượng đâu đó mà tồn tại qua các dạng cụ thể. Những dạng cụ thể 
 này sẽ được cảm giác con người phản ánh. Điều này cũng có nghĩa 
 là ý thức của con người có thể phản ánh được vật chất. Tức là, con 
 người có thể nhận thức được vật chất. 
 Ý nghĩa của định nghĩa vật chất của Lênin với việc phát triển thế 
 giới quan duy vật: 
 Định nghĩa vật chất của V.I. Lênin đã giải quyết được cả hai mặt 
 của vấn đề cơ bản của triết học. Mặt thứ nhất đã được V.I.Lênin 
 khẳng định rõ vật chất – thực tại khách quan là có trước; cảm giác, 
 ý thức của con người là có sau (chép lại, chụp lại – nghĩa là có sau 
20 PHM101_Bai1_v2.0013105209 
 Bài 1: Chủ nghĩa Duy vật biện chứng
 vật chất). Mặt thứ hai được V.I. Lênin khẳng định cảm giác của 
 con người chép lại được, chụp lại được, phản ánh lại được thực tại 
 khách quan. Nghĩa là ý thức có thể phản ánh, nhận thức được vật 
 chất. Trên cơ sở đó củng cố, khẳng định thế giới quan duy vật 
 biện chứng. 
 Định nghĩa vật chất của Lênin đã chống lại được cả quan niệm của 
 chủ nghĩa duy tâm chủ quan, cả quan niệm của chủ nghĩa duy tâm 
 khách quan về vật chất, về vấn đề cơ bản của triết học, góp phần 
 trực tiếp củng cố thế giới quan duy vật biện chứng. 
 Định nghĩa vật chất của Lênin đã khắc phục được những quan niệm 
 trực quan, siêu hình, máy móc về vật chất của các nhà duy vật cũ. 
 Đồng thời đã thể hiện được sự kế thừa, phát triển sâu sắc những tư 
 tưởng của C. Mác, nhất là của Ph.Ăngghen về vật chất. 
 Định nghĩa vật chất của Lênin đã trở thành cơ sở khoa học cho các 
 nhà khoa học tự nhiên nghiên cứu thế giới tự nhiên, cung cấp cho 
 họ một thế giới quan duy vật để họ tiếp cận, nghiên cứu thế giới 
 vật chất. 
1.2.1.3. Phương thức và hình thức tồn tại của vật chất 
 Vận động là phương thức tồn tại của vật chất: Ph.Ăngghen định nghĩa: 
 “Vận động, hiểu theo nghĩa chung nhất, tức được hiểu là một phương 
 thức tồn tại của vật chất, là một thuộc tính cố hữu của vật chất – thì bao 
 gồm tất cả mọi sự thay đổi và mọi quá trình diễn ra trong vũ trụ, kể từ sự 
 thay đổi vị trí đơn giản cho đến tư duy”. 
 Vận động được coi là phương thức tồn tại của vật chất. Điều này có 
 nghĩa là, vật chất tồn tại bằng cách vận động, thông qua vận động. Nói 
 cách khác vật chất biểu thị sự tồn tại của mình thông qua vận động. 
 Cũng vì vậy, muốn nhận thức sự vật thì phải nhận thức nó trong vận 
 động. Không có vật chất không vận động. Sự vận động của vật chất là 
 vận động tự thân, là sự tự vận động. Nguồn gốc vận động của vật chất 
 nằm ở ngay trong bản thân cấu trúc nội tại của vật chất. Vận động của 
 vật chất không mất đi, chỉ chuyển từ hình thức vận động này sang hình 
 thức vận động khác. 
 Ph. Ăngghen dựa vào những thành tựu của khoa học tự nhiên 
 đương thời đã chia vận động thành 5 hình thức cơ bản: 
PHM101_Bai1_v2.0013105209 21