Bài giảng Kinh tế chính trị - Chương 4: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường (Phần 1) - Ngô Quế Lân

c doanh nghiệp cùng kinh doanh một loại sản phẩm,
 để giành lợi nhuận lớn hơn (tức là tìm kiếm giá trị thặng dư siêu ngạch)
 - Kết quả: San bằng các mức giá cả, hình thành nên giá cả thị trường và giá trị thị
 trường
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 1
 16/03/2020
 1. Khái quát lại một số vấn đề về cạnh tranh
 1.1 Hai loại cạnh tranh trong nền kinh tế thị trường (xét theo tính chất di chuyển vốn)
 o Thứ hai, cạnh tranh giữa các ngành
 - Mục đích: Di chuyển vốn đầu tư (tư bản) giữa các ngành khác nhau nhằm tìm nơi
 kinh doanh đem lại tỷ suất lợi nhuận cao hơn
 - Kết quả: San bằng tỷ suất lợi nhuận giữa các ngành, hình thành nên tỷ suất lợi
 nhuận bình quân P’
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 1. Khái quát lại một số vấn đề về cạnh tranh
 1.2 Tác động của cạnh tranh
 o Thứ nhất, về mặt tích cực
 - Tạo môi trường vĩ mô và động lực thúc đẩy sự phát triển nền kinh tế thị trường,
 từ đó đạt được quy mô sản lượng và giá trị kinh tế lớn
 - Góp phần điều chỉnh nguồn lực giữa các ngành, các lĩnh vực và khu vực kinh tế
 - Thúc đẩy sự nghiên cứu, ứng dụng khoa học công nghệ và phương pháp quản lý
 hiện đại, từ đó thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển
 - Tạo cơ sở cho sự phân phối thu nhập lần đầu
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 1. Khái quát lại một số vấn đề về cạnh tranh
 1.2 Tác động của cạnh tranh
 o Thứ hai, về mặt tiêu cực
 - Tạo nên tình trạng cạn kiệt tài nguyên, ô nhiễm môi trường
 - Phân hóa xã hội
 - Cạnh tranh không lành mạnh, lũng đoạn thị trường, tạo nên sự độc quyền
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 2
 16/03/2020
 2. Độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 o Theo chương 3, học thuyết Giá trị thặng dư của K.Marx đã chỉ rõ “Khi tự do
 cạnh tranh, thì tỷ suất lợi nhuận của các ngành sẽ bị san bằng”
 o Câu hỏi đặt ra là: Thực tế hiện nay, tỷ suất lợi nhuận giữa các ngành là trên
 mặt bằng như nhau, hay chênh lệch rõ ràng, ngành cao, ngành thấp ???
 P’
 A
 C A B
 B
 C
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 2. Độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 o Câu trả lời là: “P’ giữa các ngành chênh lệch rõ ràng, ngành cao, ngành thấp”
 => Bởi vì hiện nay, CNTB đã kết thúc giai đoạn tự do cạnh tranh, chuyển sang
 giai đoạn độc quyền Cuối thế kỷ 19
 Đầu thế kỷ 20
 CNTB tự do CNTB độc Sự phát triển của 
 cạnh tranh quyền Chủ nghĩa tư bản 
 gồm 02 giai đoạn
 Marx nghiên cứu ở Lenin nghiên cứu ở Học 
 Học thuyết GTTD thuyết CNTB độc quyền
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 2. Độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 1.2 Sự hình thành độc quyền trong nền kinh tế thị trường Tư bản chủ nghĩa
 o Nguyên nhân
 Sự cạnh tranh tự do,
 “cá lớn nuốt cá bé”
 Tập trung 
 Sự phát triển lực lượng sản xuất và Cách SỰ ĐỘC 
 mạng KHKT cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20 tư bản 
 mạnh mẽ QUYỀN
 Khủng hoảng kinh tế cuối 
 thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 3
 16/03/2020
 2. Độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 2.1 Sự hình thành độc quyền trong nền kinh tế thị trường Tư bản chủ nghĩa
 o Khái niệm độc quyền
 - Sự tập trung nắm giữ phần lớn việc sản xuất và tiêu thụ một (hoặc một số) loại
 hàng hóa vào một liên minh các doanh nghiệp lớn
 - Từ đó, liên minh có thể áp đặt giá cả đầu vào và đầu ra, để thu lợi nhuận độc
 quyền cao
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 2. Độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 2.1 Sự hình thành độc quyền trong nền kinh tế thị trường Tư bản chủ nghĩa
 o Giá cả độc quyền
 - Áp đặt giá cao khi bán hàng hóa cho khách hàng
 - Áp đặt giá thấp khi mua yếu tố đầu vào từ các nhà cung cấp
 o Lợi nhuận độc quyền
 - Là lợi nhuận siêu ngạch, cao hơn lợi nhuận bình quân P
 - Hình thành do chiếm đoạt 03 thành phần:
 Người lao động làm thuê + Khách hàng + Nhà cung cấp
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 2. Độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 2.2 Tác dụng của độc quyền
 Thúc đẩy 
 o Về mặt tích cực : Độc quyền nền sản 
 xuất lớn 
 tạo ra sự tập trung nguồn lực. 
 Từ đó dẫn đến:
 - Thúc đẩy nền sản xuất lớn SỰ TẬP 
 TRUNG 
 - Đầu tư tập trung và có chiều NGUỒN 
 LỰC
 sâu vào khoa học công nghệ Đầu tư tập Nâng cao 
 trung và có sức mạnh 
 - Nâng cao sức mạnh thị chiều sâu thị 
 vào KHCN trường
 trường, năng suất lao động
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 4
 16/03/2020
 2. Độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 2.2 Tác dụng của độc quyền Phá vỡ 
 môi 
 o Về mặt tiêu cực: Độc quyền trường 
 cạnh 
 tạo ra sự lũng đoạn thị trường. tranh
 Từ đó dẫn đến:
 - Phá vỡ môi trường cạnh tranh
 SỰ LŨNG 
 ĐOẠN THỊ 
 - Kìm hãm sức sáng tạo bên 
 TRƯỜNG
 ngoài Chi phối Kìm hãm 
 nền kinh sức sáng 
 tế xã hội, 
 - Chi phối nền kinh tế xã hội, phân hóa tạo bên 
 xã hội ngoài
 phân hóa xã hội
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 2. Độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 2.3 Quan hệ giữa độc quyền với cạnh tranh
 o Độc quyền ra đời từ cạnh tranh
 o Độc quyền đối lập với cạnh tranh
 o Độc quyền không thủ tiêu cạnh tranh, mà làm cho cạnh tranh phức tạp hơn
 - Về hình thức: Cạnh tranh nội bộ tổ chức độc quyền, Cạnh tranh giữa các tổ chức
 độc quyền, Cạnh tranh giữa tổ chức độc quyền với doanh nghiệp ngoài độc quyền,
 Cạnh tranh giữa các doanh nghiệp ngoài độc quyền
 - Về phương pháp: phương pháp kinh tế, chính trị, quân sự
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 3. Năm đặc điểm của CNTB độc quyền
 o 3.1 Sự hình thành các tổ chức độc quyền
 o 3.2 Tư bản tài chính và các trùm tài phiệt
 o 3.3 Xuất khẩu tư bản
 o 3.4 Sự phân chia thị trường thế giới giữa các liên minh độc quyền
 o 3.5 Sự phân chia thị trường thế giới giữa các liên minh độc quyền
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 5
 16/03/2020
 3. Năm đặc điểm của CNTB độc quyền
 3.1 Sự hình thành nên các tổ chức độc quyền (TCĐQ)
 o Nguyên nhân (có 03 lý do chính):
 - Do cạnh tranh tự do => TB nhỏ phá sản, TB lớn mạnh thêm => còn lại TB lớn 
 cạnh tranh với nhau => đòi hỏi chi phí lớn, rủi ro cao, kết cục khó phân thắng bại
 => cạnh tranh không có lợi, TB sẽ liên minh thao túng thị trường => tạo nên TCĐQ
 - Do các thành tựu KHKT mới => cần phải ứng dụng vào SXKD => cần vốn lớn, 
 thời gian hoàn vốn chậm, rủi ro cao => từng nhà TB khó đáp ứng được
 => các nhà TB phải liên minh thành hãng có sức mạnh khổng lồ => tạo nên TCĐQ
 - Do khủng hoảng kinh tế => TB nhỏ phá sản, TB lớn cũng thiệt hại
 => để phục hồi, các TB lớn phải liên minh với nhau => tạo nên TCĐQ
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 3. Năm đặc điểm của CNTB độc quyền
 3.1 Sự hình thành nên các tổ chức độc quyền (TCĐQ)
 o Khái niệm Tổ chức độc quyền:
 - Là liên minh các nhà TB với nhau
 - Nắm giữ phần lớn việc sản xuất & tiêu thụ một hoặc một số loại hàng hóa
 - Khống chế thị trường cả đầu vào lẫn đầu ra, để thu lợi nhuận độc quyền cao
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 3. Năm đặc điểm của CNTB độc quyền
 3.1 Sự hình thành nên các tổ chức độc quyền (TCĐQ)
 o Các hình thức Tổ chức độc quyền:
 - Cartel
 - Syndicate
 - Trust
 - Consortium
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 6
 16/03/2020
 3. Năm đặc điểm của CNTB độc quyền
 3.1 Sự hình thành nên các tổ chức độc quyền (TCĐQ)
 Quản
 lý
 o Các hình thức Tổ chức độc quyền: chung
 - Cartel:
 + TCĐQ chỉ dựa trên sự thống nhất về tiêu thụ ĐẦU SẢN ĐẦU 
 VÀO XUẤT RA
 + Các thành viên thỏa hiệp với nhau về phân chia từng từng thỏa
 thành thành hiệp
 thị trường, hạn mức sản lượng, thống nhất giá cả viên viên thống
 độc lập độc lập nhất
 + Không thực sự bền vững BA KHÂU CỦA QUÁ TRÌNH KINH TẾ
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 3. Năm đặc điểm của CNTB độc quyền
 3.1 Sự hình thành nên các tổ chức độc quyền (TCĐQ)
 o Các hình thức Tổ chức độc quyền:
 - Cartel
 Câu chuyện taxi Hà Nội 
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 3. Năm đặc điểm của CNTB độc quyền
 3.1 Sự hình thành nên các tổ chức độc quyền (TCĐQ)
 Quản
 lý
 o Các hình thức Tổ chức độc quyền: chung
 - Syndicate:
 + TCĐQ dựa trên sự thống nhất về lưu thông ĐẦU SẢN ĐẦU 
 VÀO XUẤT RA
 + Việc đầu tư các yếu tố ĐẦU VÀO và tiêu thụ BQT từng BQT 
 chung thành chung
 ĐẦU RA sẽ do một Ban quản trị chung của điều viên điều
 phối độc lập phối
 Syndicate điều phối
 BA KHÂU CỦA QUÁ TRÌNH KINH TẾ
 + Từng thành viên chỉ giữ độc lập về SẢN XUẤT
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 7
 16/03/2020
 3. Năm đặc điểm của CNTB độc quyền
 3.1 Sự hình thành nên các tổ chức độc quyền (TCĐQ)
 Quản
 lý
 o Các hình thức Tổ chức độc quyền: chung
 - Trust:
 + TCĐQ dựa trên sự thống nhất cả về lưu thông ĐẦU SẢN ĐẦU 
 và sản xuất VÀO XUẤT RA
 BQT BQT BQT 
 + Việc đầu tư các yếu tố ĐẦU VÀO, tổ chức SẢN chung chung chung
 điều điều điều
 XUẤT và tiêu thụ ĐẦU RA sẽ do một bộ máy phối phối phối
 quản lý thống nhất BA KHÂU CỦA QUÁ TRÌNH KINH TẾ
 + Từng thành viên chỉ là cổ đông của cty cổ phần
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 3. Năm đặc điểm của CNTB độc quyền
 3.1 Sự hình thành nên các tổ chức độc quyền (TCĐQ)
 o Các hình thức Tổ chức độc quyền:
 - Consortium: Cty
 con
 + Tổ chức độc quyền đa ngành, có sức mạnh chi 
 phối nền kinh tế Cty Cty mẹ Cty
 con là Trust con
 + Về kinh tế: có sự kết hợp giữa giới tư bản công 
 nghiệp & giới tư bản ngân hàng Cty
 con
 + Về hình thức: Bao hàm cả hình thức Trust và 
 hình thức Syndicate 
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 3. Năm đặc điểm của CNTB độc quyền
 3.1 Sự hình thành nên các tổ chức độc quyền (TCĐQ)
 o Biểu hiện mới của Tổ chức độc quyền:
 - Về kinh tế: TCĐQ thống trị các ngành hàng, nhưng có sự phát triển hệ thống các 
 DN nhỏ đóng vai trò vệ tinh, gia công, thầu phụ  cho các TCĐQ
 - Về hình thức: Xuất hiện 02 hình thức mới là Concern và Conglomerate
 + Giống nhau: Đều là TCĐQ đa ngành, thao túng thị trường quốc tế, là hãng đa 
 quốc gia, xuyên quốc gia
 + Khác nhau: Concern là TCĐQ đa ngành, mà các ngành có liên hệ về kỹ thuật
 Conglomerate là TCĐQ đa ngành, mà các ngành không cần có liên hệ về kỹ thuật
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 8
 16/03/2020
 3. Năm đặc điểm của CNTB độc quyền
 3.1 Sự hình thành nên các tổ chức độc quyền (TCĐQ)
 o Biểu hiện mới của Tổ chức độc quyền:
 => Câu hỏi đặt ra là: Trong thực tế, hình thức nào tồn tại phổ biến hơn, Concern 
 hay Conglomerate ?
 Câu chuyện thất bại của Daewoo 
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 3. Năm đặc điểm của CNTB độc quyền
 3.2 Tư bản tài chính
 o Nguyên nhân hình thành
 => Do sự liên minh, tập trung TB trong 02 lĩnh vực: Ngân hàng & Công nghiệp
 => Như phân tích tại mục 1.1, điều đó hình thành nên 02 giới độc quyền:
 Tư bản độc quyền ngân hàng thao túng tiền tệ, tín dụng của xã hội
 Tư bản độc quyền công nghiệp thao túng nền sản xuất của xã hội
 => Để củng cố sự thao túng, tất yếu là 02 giới độc quyền này thâm nhập vào nhau 
 => Tạo nên Tư bản tài chính (còn gọi là giới tài phiệt)
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 3. Năm đặc điểm của CNTB độc quyền
 3.2 Tư bản tài chính Tư bản
 tài chính
 o Lý do TBĐQ công nghiệp và TBĐQ ngân hàng cần
 thâm nhập vào nhau
 - TBĐQ công nghiệp cần tín dụng tiền tệ TBĐQ TBĐQ 
 công ngân
 => cần chi phối TBĐQ ngân hàng để dễ vay nợ nghiệp hàng
 => phải mua cổ phần chi phối ngân hàng lớn
 Thao túng
 - TBĐQ ngân hàng cần kiểm soát rủi ro cho vay
 Lĩnh vực Lĩnh vực
 => cần kiểm soát TBĐQ công nghiệp để có DA tốt Sản xuất Tín dụng
 Hàng hóa Tiền tệ
 => phải mua cổ phần chi phối các DN lớn
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 9
 16/03/2020
 3. Năm đặc điểm của CNTB độc quyền
 3.2 Tư bản tài chính
 o Khái niệm Tư bản tài chính
 - Là sự thâm nhập, dung hợp lẫn nhau giữa TBĐQ 
 ngân
 TBĐQ công nghiệp & TBĐQ ngân hàng hàng
 TBĐQ 
 - Có ảnh hưởng chi phối cả nền kinh tế (chứ công
 nghiệp
 không chỉ là từng ngành hàng)
 Tư bản tài chính
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 3. Năm đặc điểm của CNTB độc quyền
 3.2 Tư bản tài chính (TBTC)
 o Cơ chế thao túng mà giới Tư bản tài chính sử dụng
 - “Cơ chế tham dự”:
 TCĐQ • Cty A
 X
 + TBTC đầu tư nắm giữ cổ phần khống chế nhiều • DN B
 Tổ chức độc quyền lớn ở nhiều ngành hàng TCĐQ • Cty C
 Y
 + Mỗi Tổ chức độc quyền lớn lại có nhiều công ty • Cty D
 • DN E
 con, DN thành viên, chi nhánh  Quỹ đầu TCĐQ 
 Z
 tư của nhà • Cty F
 => bằng cơ chế tham dự vốn, TBTC đã mở rộng tài phiệt 
 phạm vi ảnh hưởng trong nền kinh tế
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 3. Năm đặc điểm của CNTB độc quyền
 3.2 Tư bản tài chính (TBTC)
 o Cơ chế thao túng mà giới Tư bản tài chính sử dụng
 - “Cơ chế ủy thác”:
 + Là sự hỗ trợ cho “cơ chế tham dự”, tức là nhà Tư bản tài chính không cần bỏ
 100% vốn cho Quỹ đầu tư tài chính
 + Nhà TBTC chỉ góp cổ phần đủ lớn để chi phối (ví dụ 50%), phần còn lại, TBTC
 huy động vốn của các nhà đầu tư khác
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 10
 16/03/2020
 3. Năm đặc điểm của CNTB độc quyền
 3.2 Tư bản tài chính (TBTC)
 o Biểu hiện mới của Tư bản tài chính
 - Về phạm vi ảnh hưởng: Chi phối, lũng đoạn thị trường tài chính, đầu cơ  tạo
 nên khủng hoảng tài chính khu vực và thế giới
 - Về cách thức: Ứng dụng công nghệ thông tin để giao dịch toàn cầu, với các mô
 hình sàn giao dịch dầu thô, vàng, gạo,  được luật pháp nhiều nước công nhận
 Câu chuyện khủng hoảng tài chính tiền tệ Đông Nam Á 1997, làm giá dầu 2008 
Chương 4: CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
Học phần KINH TẾ CHÍNH TRỊ
 KẾT THÚC
 BÀI GIẢNG VỀ CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN
 SINH VIÊN LƯU Ý, TÌM HIỂU TRƯỚC BÀI TIẾP THEO
 LÀ NỘI DUNG VỀ ĐẶC ĐIỂM CỦA CHỦ NGHĨA TƯ BẢN ĐỘC QUYỀN
 11