Giáo trình Đất và Dinh dưỡng cây trồng

 lại cho đất tất cả các nguyên tố phân bón cây 
trồng hút theo sản phẩm thu hoạch cũng như các yếu tố bị mất đi qua quá trình rửa trôi. 
 Đứng về mặt cân đối chất dinh dưỡng cho cây trồng: Việc bón phân không chữa 
được những sự mất cân đối dinh dưỡng. Mà theo định luật tối thiểu cây trồng hút các 
nguyên tố dinh dưỡng theo một tỷ lệ cân đối ổn định. Cân bằng giữa các nguyên tố đa 
lượng với nhau, cũng như cân bằng giữa các nguyên tố đa lượng và vi lượng. Khi tác 
động vào bất kỳ một nguyên tố riêng rẽ nào thì đều thay đổi cân bằng. Muốn đi tìm cân 
bằng trước hết phải tìm yếu tố hạn chế. Sự mất cân bằng không chỉ phải xuất phát từ yếu 
tố thiếu mà còn đi từ yếu tố thừa. Việc bón thêm N có thể dẫn đến làm giảm tỷ lệ Cu 
trong cây, bón quá lân có thể dẫn đến việc thiếu kẽm. Bón vôi nhiều cây trồng có thể 
thiếu sắt và mangan. 
 Tất cả những sự mất cân bằng ấy đều được thể hiện trong sản phẩm thu hoạch 
được xem như gương phản chiếu trung thành tình hình đất đai ở địa phương. Trên quan 
điểm ấy phân tích cây, kết hợp với phân tích đất sẽ hiểu đất đầy đủ hơn là chỉ phân tích 
đất. 
 Việc thừa thiếu chất dinh dưỡng trong đất thường dẫn đến việc làm giảm chất 
lượng sản phẩm thu hoạch. Ví dụ: Thiếu Cu (Cu<8 mg/kg chất khô thức ăn) trong thức ăn 
làm cho động vật thiếu máu. Thiếu N hoặc thừa N dẫn đến việc làm giảm tỷ lệ vitamin B2 
(Riboflavin) trong rau. 
 Nhận thức đầy đủ các vấn đề trên, André Voisin (1964) phát biểu định luật sau: 
Bằng phân bón, con người phải chữa tất cả mọi sự mất cân bằng các nguyên tố khoáng 
trong đất để tạo được cây trồng có năng suất thỏa đáng với chất lượng sinh học cao. 
6.4.5. Vận dụng các định luật trên vào việc xây dựng chế độ bón phân 
 Chế độ bón phân tốt là chế độ bón vừa cải tạo đất vừa cung cấp thức ăn cho cây 
một cách cân đối để đảm bảo cây trồng cho năng suất cao, sản phẩm tốt. 
 Trước hết phải đảm bảo cân đối hữu cơ - vô cơ trong chế độ bón để tạo môi trường 
thuận lợi cho vi sinh vật phát triển, duy trì kết cấu đất, bảo đảm đất có tính vật lý thuận lợi 
cho dinh dưỡng của cây. 
 Thực tiễn cho thấy đất nghèo về thành phần hóa học mà xốp lại có khả năng cung 
cấp nhiều thức ăn cho cây hơn là đất giàu chất khoáng mà lại cứng và chặt. Cần giữ cho 
lượng mùn ổn định. Hiệu lực của phân bón lúc nào cũng cao nhất khi các điều kiện thuận 
lợi cho cây. Đất giàu mùn hiệu suất phân hóa học cao hơn. 
 169 
 Ở miền nhiệt đới ẩm quá trình rửa trôi cực kỳ mãnh liệt. Các yếu tố Ca- Mg rửa 
trôi mất làm cho môi trường chua đi nhanh chóng. CEC và V% giảm thấp khiến cho 
khoáng sét cũng bị phá hủy bất lợi cho việc duy trì dinh dưỡng cho cây. Cho nên trong 
việc bón phải chú ý đầy đủ đến quá trình rửa trôi không đơn thuần chỉ nghĩ đến trả lại chất 
dinh dưỡng do cây trồng lấy theo sản phẩm thu hoạch. 
 Trong tính toán phân bón phải cân đối đầu vào, đầu ra cho đầy đủ. Khảo sát tình 
hình dinh dưỡng của cây để bổ sung kịp thời, khôi phục cân bằng hoặc tọa lập một cân 
bằng mới chất dinh dưỡng cho cây. 
 Yếu tố thiếu hạn chế hiệu lực của các nguyên tố khác, yếu tố thừa cũng như vậy 
còn làm xấu phẩm chất nông sản. Đạm thừa làm giảm năng suất và làm giảm chất lượng 
nông sản. 
 Phải lấy chất lượng sản phẩm làm thước đo cân bằng dinh dưỡng của cây. Do tính 
chất đối kháng giữa ion trong đất việc nghiên cứu cân bằng dinh dưỡng qua cây tỏ ra ưu 
việt hơn. 
 Đầu vào và đầu ra biến động theo từng cơ sở sản xuất. Ở cơ sở sản xuất toàn bộ tàn 
dư hữu cơ được chế biến thành phân để trả lại cho đất thì phần trả lại chỉ còn là phần chất 
dinh dưỡng nằm trong thương phẩm được tiêu thụ đi. Nếu tàn dư hữu cơ bị đốt đi thì việc 
khôi phục chế độ mùn cho đất phải được đặt đúng tầm quan trọng của nó. 
 Do năng suất không tăng tỷ lệ thuận với lượng phân bón làm cho hiệu suất phân 
bón giảm dần nên khi tính toán lượng phân bón phải tính toán đầy đủ lượng bón tối đa về 
mặt kỹ thuật và tối thích về mặt kinh tế đảm bảo cho việc bón phân có lãi. 
6.4.6. Một số dạng bài tập trong xây dựng chế độ bón phân 
Dạng bài tập thứ nhất: Tính lượng phân bón cho một diện tích cụ thể: 
1. Công thức phân bón cho ngô được áp dụng là: 
 120 N + 80 P2O5 + 80 K2O/ha 
a) Hãy tính lượng đạm urê, lân super và kali clorua cho diện tích 1,3 mẫu 
b) Hãy tính lượng đạm suphat, lân tecmô và kali sunphát cho diện tích: 
- 20 sào 
 - 5 mẫu 3 sào 
 - 2000m2 
2. Công thức phân bón cho rau được áp dụng là: 
 100 N + 100 P2O5 + 50 K2O/ha 
Hãy tính lượng phân tổng hợp NPK (12: 12: 6) cần thiết để bón cho diện tích là 45 
sào 
3. Công thức phân bón cho rau được áp dụng là: 
 100 N + 90 P2O5 + 60 K2O/ha 
a) Lượng phân có sẵn là 100 kg urê, 200 kg Super lân và 50kg KCl. Hãy tính 
lượng còn thiếu cần phải mua thêm để bón đủ cho diện tích 54 sào. 
b) Lượng phân tổng hợp NPK (8: 8: 4) đã có sẵn là 1 tấn. Hãy tính lượng phân urê, 
super lân và KCl cần thiết để bón cho diện tích là 2,3 ha. 
 170 
Dạng bài tập thứ hai: Xác định công thức phân bón 
1. Có 10 ha đất trồng chè đã bón 8 tấn đạm sunphat, 5 tấn lân super và 1,6 tấn KCl. 
Như vậy đã áp dụng qui trình bón phân như thế nào? 
2. Trên diện tích trồng mía là 5ha người ta đã bón 30 tấn phân NPK (10:10:8) Như 
vậy đã áp dụng qui trình bón phân như thế nào? 
Dạng bài tập thứ ba: Phân tổng hợp NPK 
Hãy tính lượng đạm urê, lân nung chảy và KCl cần thiết để sản xuất 10 tấn phân 
tổng hợp NPK (5:10:3) 
6.5. Tính toán hiệu quả kinh tế trong sử dụng phân bón 
6.5.1. Hiệu suất phân bón 
 Hiệu suất phân bón là số đơn vị sản phẩm thu hoạch thêm được khi bón 1 đơn vị 
phân bón 
 Ví dụ 1: Khi không bón phân năng suất đạt 3.486 kg thóc/ha. 
 Bón 10t phân chuồng năng suất đạt 3.816 kg thóc/ha. 
 Hiệu suất phân chuồng ở mức bón 10t là: 
3.816 – 3.486 
= 33 kg thóc/tấn 
10 
 Ví dụ 2: Khi bón 195N + 115P2O5 + 95 kg K2O năng suất đạt 7.306 kg thóc/ha. 
Khi bón 195N + 115P2O5 năng suất đạt 6.607kg thóc/ha. 
 Hiệu suất kali trên cơ sở bón 195N + 115P2O5 là : 
7.306 - 6.607 
= 7,35kg thóc/kg K2O 
95 
 Đó là hiệu suất một vụ. 
 Phân bón nhất là các loại phân chậm tan, phân chuồng - thường có tác dụng kéo dài 
trong nhiều vụ. Phân chuồng hiệu lực còn lại cao còn là do tác dụng cải tạo đất của phân 
chuồng không những đưa thức ăn vào đất mà còn cải tạo lý tính và sinh tính của đất khiến 
cho phân chuồng có tác dụng khá lâu dài. 
 Cho nên khi tính toán hiệu suất phân bón muốn tính đầy đủ phải tính qua nhiều vụ. 
 Do vậy đối với phân bón nhiều nhà kinh tế đưa ra khái niệm thu hồi chậm. 
6.5.2. Lãi thuần thu được khi bón phân 
 Tiền lãi thuần thu được khi bón phân có thể tính được qua công thức sau đây : 
L=(SPC + SPP) – (TP + VCBQF + VCBQSPGT + CPB) 
 Trong đó: 
L :Lãi thuần (đ/ha) 
SPC :Tiền bán sản phẩm chính gia tăng nhờ bón phân (đồng) 
SPP :Tiền bán sản phẩm phụ gia tăng nhờ bón phân (đ/ha) 
TP :Tiền mua phân bón (đồng/ha) 
 171 
VCBQP : Tiền vận chuyển bảo quản phân (đồng/ha) 
VCBQSPGT :Tiền vận chuyển bảo quản sản phẩm gia tăng kể cả thu 
hoạch gia tăng (đồng/ha) 
CTB :Chi phí bón phân (đồng/ha) 
6.5.3. Tính lợi nhuận thu được trên 1 đồng chi phí phân bón 
Lợi nhuận thu được trên 1 đồng chi phí phân bón = Hệ số lãi khi bón phân 
(VCR:Value Cost Ratio) 
 Muốn tính lợi nhuận thu được khi đầu tư phân bón người ta tính tỷ lệ lãi trên chi 
phí bỏ ra (VCR). 
VCR = 
Giá trị sản phẩm tăng thêm do 
bón phân 
Giá trị phân bón tăng thêm 
 Tỷ lệ VCR thường được xem là chấp nhận được đối với nông nghiệp vùng có tưới 
hay mưa thuận gió hòa là > 2,0. 
 Đối với vùng nông nghiệp phải tưới nước VRC phải đạt 2,5 - 3 nông dân mới phấn 
khởi sản xuất. 
 Để phân tích lợi ích của việc bón phân người ta có thể tính thêm 2 chỉ tiêu 
6.5.4. Giá thành đơn vị sản phẩm 
 Việc tính toán này có ý nghĩa để nhà nước tính toán trợ giá cho nông dân khi do 
yêu cầu của xã hội cần phải tăng năng suất mà người nông dân không có lãi. 
 Giá thành sản phẩm khi bón phân: 
Yo = 
Co (Chi phí) 
Xo (Năng suất) 
 Giá thành sản phẩm khi bón phân: 
Yf = 
Co + Cf (Chi phí do bón) 
Xo + Xf (Năng suất tăng) 
 So sánh Yo và Yf thấy rõ ảnh hưởng của việc bón đến giá thành sản phẩm. Chế độ 
bón tốt khi hạ được giá thành. 
6.5.5. Năng suất lao động khi bón phân 
 Tính toán năng suất lao động để hợp lý hóa lao động khi cần thiết. 
 Năng suất lao động khi không bón phân: 
Yo = 
Co (Năng suất) 
Đo (giờ/ người) 
(Yo : Tạ sản phẩm/giờ lao động) 
Yf = 
Xo + Xf (Năng suất tăng) 
(tạ/giờ lao động) 
Đo + Đf (Lao động tăng do bón) 
 So sánh Yo và Yf thấy rõ ảnh hưởng của việc bón đến hiệu suất lao động của một 
giờ công. 
 172 
CÂU HỎI ÔN TẬP 
1. Vai trò của phân bón trong sản xuất nông lâm nghiệp? 
2. Xu hướng phát triển phân bón hiện nay? 
3. Cơ sở lý luận để xây dựng quy trình phân bón? 
4. Các định luật chi phối việc xây dựng quy trình phân bón? 
5. Các bài tập về chế độ phân bón? 
6. Tính toán hiệu quả kinh tế trong sử dụng phân bón? 
 173 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
Tiếng Việt: 
Nguyễn Ngọc Bình, 1996 
Đất rừng Việt Nam. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Trần Văn Chính và nnk, 2006 
 Giáo trình Thổ nhưỡng học. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Vũ Năng Dũng, 2005 
 Kết quả nghiên cứu về đất và phân bón trong 20 năm đổi mới. Khoa học công nghệ 
nông nghiệp và PTNT 20 năm đổi mới, tập 3. NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội 
Nguyễn Thế Đặng và Nguyễn Thế Hùng, 1999 
Giáo trình Đất. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Nguyễn Thế Đặng, Đào Châu Thu và Đặng Văn Minh, 2003 
Đất đồi núi Việt Nam. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Nguyễn Thế Đặng, Đặng Văn Minh và Nguyễn Thế Hùng, 2007 
 Giáo trình Vật lý đất. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Nguyễn Thế Đặng, Đặng Văn Minh, Nguyễn Thế Hùng, Hoàng Hải và Đỗ Thị Lan, 2008 
 Giáo trình Đất trồng trọt. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Fridland V.M., 1973 
Đất và vỏ phong hoá nhiệt đới ẩm. NXB Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội 
Nguyễn Như Hà, 2006 
Giáo trình Bón phân cho cây trồng. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Hoàng Hải, 2000 
Hiệu lực của một số chủng vi sinh vật hội sinh tới sinh trưởng, phát triển và năng 
suất ngô, Luận án tiến sỹ. St-Petersburg 
Bùi Huy Hiền, 2005 
Kết quả nghiên cứu dinh dưỡng cây trồng, sử dụng có hiệu quả phân bón trong thời 
kỳ đổi mới và kế hoạch hoạt động giai đoạn 2006 - 2010. KHCN NN và PTNT 20 
năm đổi mới, tập 3. NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội 
Hội khoa học đất Việt Nam, 2000 
Đất Việt Nam. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Hà Quang Khải, Đỗ Đình Sâm và Đỗ Thanh Hoa, 2002 
Đất lâm nghiệp. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Lê Văn Khoa, 1996 
Giáo trình Hóa học nông nghiệp. NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội 
 174 
Đỗ Thị Lan và Nguyễn Thế Đặng, 2003 
 Thoái hoá và phục hồi đất dưới các phương thức canh tác truyền thống của người 
dân tộc thiểu số tại tỉnh Bắc Kạn, Việt Nam. Tạp chí Khoa học đất, số 4/2003 
Phạm Xuân Lân, 2007 
Luận văn thạc sỹ KHNN, Trường ĐHNL Thái Nguyên 
Cao Liêm và cộng sự, 1975 
 Giáo trình thổ nhưỡng học. NXB Nông thôn, Hà Nội 
Đặng Văn Minh, Nguyễn Thế Đặng, Dương Thanh Hà, Hoàng Hải và Đỗ Thị Lan, 2006 
 Giáo trình Đất lâm nghiệp. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Nguyễn Mười và nnk, 2000 
 Thổ nhưỡng học. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Trương Thị Cẩm Nhung, 2008 
 Bài giảng Dinh dưỡng cây trồng. Trường Đại học Nông Lâm Thủ Đức 
Nguyễn Ngọc Nông, 1995 
Nghiên cứu hiệu lực của lân đối với lúa trên đất dốc tụ vùng Bắc Thái. Luận án 
Tiến sĩ KHNN 
Nguyễn Ngọc Nông, 1999 
 Giáo trình Nông hóa học. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Thái Phiên, 1992 
Lưu huỳnh trong đất nông nghiệp. Khoa học Đất số 2- 1992. 
Nguyễn Tử Siêm, Trần Khải và Lê Văn Tiềm, 2000 
Hoá học đất. Đất Việt Nam. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Nguyễn Ngọc Tân, 2006 
Luận văn thạc sỹ KHNN, Trường ĐHNL Thái Nguyên 
Trần Kông Tấu, 1974 
Áp lực ẩm trong một số loại đất miền Bắc Việt Nam. Tuyển tập “Nghiên cứu đất – 
phân” tập IV. NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội. 
Trần Kông Tấu và Nguyễn Thị Dần, 1984 
Độ ẩm đất với cây trồng. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Trần Kông Tấu, 2005 
 Vật lý thổ nhưỡng môi trường. NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội 
Trương Quang Tích, 1998 
Thổ nhưỡng - Nông hoá. NXB Giáo dục, Hà Nội 
Ngô Nhật Tiến và Nguyên Xuân Quát, 1970 
Giáo trình Đất. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
 175 
Vũ Cao Thái, 1977 
Đất mặn và đất phèn Việt Nam. Báo cáo hội thảo đất có vấn đề ở Việt Nam. Hà 
Nội, 1977 
Nguyễn Xuân Thành và nnk, 2005 
Giáo trình vi sinh vật học công nghiệp. NXB Giáo dục, Hà Nội 
Nguyễn Xuân Thành và nnk, 2005 
Giáo trình thực tập vi sinh vật. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Đào Châu Thu, 2003 
Khoáng sét và sự liên quan của chúng với một vài chỉ tiêu lý hoá học trong một số 
loại đất Việt Nam. Đất Việt Nam. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Ngô Nhật Tiến và Nguyên Xuân Quát, 1970 
Giáo trình Đất. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Trần Cẩm Vân, 2005 
Giáo trình vi sinh vật học môi trường. NXB ĐHQG, Hà Nội 
Bùi Thế Vĩnh, 1996 
Nghiên cứu hàm lượng S trong một số đất miền Bắc Việt Nam và ảnh hưởng của S 
đến năng suất chất lượng đậu tương, lạc và ngô. Luận án tiến sỹ nông nghiệp. 
Vũ Hữu Yêm, 1995 
Giáo trình Phân bón và cách bón phân. NXB Nông nghiệp, Hà Nội 
Tiếng nước ngoài: 
Daniel Hillel, 1982 
Introduction to Soil Physics. Academic Press, INC. New York. The USA. 
Daniel Hillel, A. W. Warrick, R. S. Baker, and C. Rosenzweig, 1998 
Environmental Soil Physics, Academic Press, USA. 
Đang Van Minh, D.W. Anderson and R.E. Farrell. 2002 
Indicators for assessing soil quality after long-term tea cultivation in Northern 
Mountainous Vietnam. Proceeding of the 17th World Congress of Soil Science 14-
21 August 2002, Bangkok, Thailand. Paper 1070. Symposium 32 
De jong, 1997 
Soil physics. Lecture book. University of Saskatchewan, Canada 
Don Scott H., 2000 
Soil Physics- Agricultural and Environmental Aplications. Iowa State University 
Press/ Ames. The USA 
Edward J. Plaster. 1992 
Soil science and management. The third edition. Delmar Publisher. ITP 
 176 
Malcolm E.S, 2000 
Handbook of Soil Science. CRS Press LLC 
Nguyen The Dang and C. Klinnert, 2001 
Problems and solutions for organic management in Vietnam. Proceedings of 
International workshop on tropical organic management: Opportunities and 
limitation, Bonn (Germany); 7-10 June 1999. Kluwer Express, Holland 
Nyle C. Brady and Ray R. Weil, 1999 
The Nature and Properties of Soils. Prentice Hall, INC. USA 
Scheffer und Schachtschabel, 1998 
Lehrbuch der Bodenkunde. Enke Verlag Stuttgart, Germany 
Schnitzer M. and S.U. Khan, 1978 
Soil organic matter. Elsevier, Amsterdam 
Stevenson F.J., 1986 
Cycle of soil. CRS Press LLC 
Tran Kong Tau, 1990 
Physical properties and water regime of main types of soils in Vietnam. 
Transactions. 14th International Congress of Soil Science, Volume V: Commission 
V. Kyoto, Japan 
U.S. Dept. Agriculture, 2000 
Munsell Soil Color Charts. Year 2000 revised washable edition. 
William A.Jyry et.al., 1991 
 Soil physics. fifth edition. John Wiley and Sons, INC. USA 
Wischmeier, W. and D.D. Smith, 1978 
Predicting rainfall erosion losses. A guide to conservation planning. U.S. Dept. 
Agric., Agri. Handbook