Bài giảng Lịch sử Lớp 7 - Bài 1: Sự hình thành và phát triển của nhà nước

vua không ảnh hưởng 
 trong lập pháp và trong hành pháp cũng bị hạn chế nhiều, chính phủ đứng đầu 
 là Thủ tướng có quyền lực lớn. 
 Chính thể cộng hòa 
 o Là hình thức trong đó quyền lực tối cao của nhà nước được thực hiện bởi những 
 cơ quan đại diện được bầu theo một thời kỳ nhất định. 
 o Chính thể cộng hòa cũng được chia thành cộng hòa dân chủ và cộng hòa quý tộc. 
 . Đối với các nhà nước có chính thể cộng hòa dân chủ, quyền tham gia bầu cử 
 để lập ra cơ quan đại diện quyền lực nhà nước được quy định cho tất cả các 
 tầng lớp nhân dân. Nhưng trên thực tế, giai cấp thống trị của các nước bóc lột 
 thường đặt ra nhiều quy định để hạn chế quyền bầu cử của nhân dân lao động. 
 . Trong các nước có hình thức chính thể cộng hòa quý tộc thì quyền bầu cử 
 được quy định cho các tầng lớp quý tộc. 
 Trong mỗi giai đoạn lịch sử phát triển, ở các nhà nước khác nhau do nhiều yếu tố tác 
 động như mối tương quan giữa các giai cấp, truyền thống dân tộc, mà hình thức 
 chính thể của chúng có những điểm khác biệt. Do vậy, khi nghiên cứu hình thức 
 chính thể của một nhà nước cần xem xét các điều kiện lịch sử cụ thể của nhà 
 nước đó. 
1.6.2. Hình thức cấu trúc nhà nước 
 Hình thức cấu trúc nhà nước được hiểu là cơ cấu hành chính – lãnh thổ của nhà nước, 
 đặc điểm của mối quan hệ qua lại giữa các bộ phận hành chính – lãnh thổ của nhà nước, 
 giữa các cơ quan nhà nước, giữa trung ương và địa phương. Có hai hình thức cấu trúc 
 nhà nước cơ bản: nhà nước đơn nhất và nhà nước liên bang. 
 Hình thức cấu trúc nhà nước đơn nhất 
 o Là hình thức trong đó lãnh thổ quốc gia được chia thành các đơn vị hành chính 
 lãnh thổ (như tỉnh, thành phố, huyện, xã, phường) và có những cơ quan quyền lực 
 quản lý thống nhất từ trung ương đến địa phương. Ví dụ như Việt Nam, Lào, 
 Pháp, Trung Quốc, là các nhà nước đơn nhất. 
 o Ở các nhà nước đơn nhất, các bộ phận hành chính lãnh thổ không có chủ quyền 
 quốc gia. 
16 TGL101_Bai1_v1.0014103225 
 Bài 1: Sự hình thành và phát triển của nhà nước
 Hình thức cấu trúc nhà nước liên bang 
 o Là nhà nước của hai hoặc nhiều quốc gia hợp lại. Nhà nước liên bang có hai 
 hoặc nhiều hệ thống cơ quan quyền lực và quản lý, có hai hay nhiều hệ thống 
 pháp luật: một hệ thống chung cho toàn liên bang và một hệ thống cho mỗi nước 
 thành viên. 
 o Nhà nước có cấu trúc liên bang có chủ quyền quốc gia chung cho nhà nước liên 
 bang và mỗi nước thành viên có chủ quyền riêng. Ví dụ như Mỹ, Nga, Ấn Độ, 
 o Cần phân biệt nhà nước liên bang và nhà nước liên minh. Nhà nước liên minh là 
 sự liên kết tạm thời của các nhà nước với nhau nhằm thực hiện một số mục đích 
 nhất định. Và sau khi đạt được các mục đích đó, nhà nước liên minh có thể tự tan 
 rã và có thể phát triển thành nhà nước liên bang. Ví dụ như Mỹ từ 1776 đến 1787 
 là nhà nước liên mình sau trở thành nhà nước liên bang. 
1.6.3. Chế độ chính trị 
 Chế độ chính trị là tổng thể những phương pháp, những biện pháp mà các cơ quan 
 nhà nước sử dụng để thực hiện quyền lực nhà nước. Trong lịch sử xã hội có giai cấp, 
 các giai cấp thống trị đã sử dụng nhiều phương pháp, biện pháp để thực hiện quyền 
 lực nhà nước. 
 Nhìn chung những phương pháp, biện pháp này được phân ra hai loại chính: phương 
 pháp, biện pháp dân chủ và phương pháp, biện pháp phản dân chủ. 
 o Các phương pháp dân chủ: cũng có nhiều dạng thức như dân chủ thực sự và dân 
 chủ giả hiệu, rộng rãi và hạn chế, trực tiếp và đại diện,Chế độ dân chủ xã hội 
 chủ nghĩa được đặc trưng bởi sự sử dụng các hình thức dân chủ thực sự, rộng rãi. 
 Chế độ dân chủ tư sản đặc trưng bởi sự hiện diện các phương pháp dân chủ hình thức. 
 o Các phương pháp phản dân chủ: thể hiện tính độc tài, cực quyền và có nhiều 
 dạng. Đáng chú ý là phương pháp này phát triển đến mức độ cao trở thành 
 phương pháp tàn bạo, quân phiệt và phát xít. 
 Nhận xét 
 Hình thức chính thể, hình thức cấu trúc nhà nước luôn có liên quan mật thiết với 
 chế độ chính trị. Ba yếu tố này có tác động qua lại lẫn nhau tạo thành khái niệm 
 hình thức nhà nước, phản ánh bản chất và nội dung của nhà nước. Nhưng trong 
 một số trường hợp, ba yếu tố này lại không phù hợp với nhau như chế độ chính trị 
 phát xít, quân phiệt có thể có hình thức chính thể cộng hòa dân chủ. 
 Tóm lại, hình thức nhà nước là sự kết hợp của ba yếu tố: hình thức chính thể, hình 
 thức cấu trúc nhà nước và chế độ chính trị. Các hình thức nhà nước trong lịch sử 
 rất đa dạng và điều đó được lý giải bởi hàng loạt các điều kiện kinh tế, chính trị, 
 xã hội, văn hóa. 
1.7. Kiểu nhà nước 
1.7.1. Khái niệm 
 Kiểu nhà nước là một trong những khái niệm cơ bản của khoa học lý luận chung về 
 nhà nước và pháp luật. 
TGL101_Bai1_v1.0014103225 17 
 Bài 1: Sự hình thành và phát triển của nhà nước
 Kiểu nhà nước là tổng thể các dấu hiệu cơ bản, đặc thù của nhà nước, thể hiện bản 
 chất của nhà nước và những điều kiện tồn tại và phát triển của nhà nước trong một 
 hình thái kinh tế – xã hội nhất định. Như vậy, khái niệm kiểu nhà nước có ý nghĩa 
 đặc biệt quan trọng cho phép nhận biết các đặc điểm, đặc thù, đặc trưng chung cho 
 mọi nhà nước, do chế độ kinh tế của xã hội quyết định. Thông qua khái niệm kiểu 
 nhà nước thấy được bản chất giai cấp của nhà nước, bởi khái niệm kiểu nhà nước chỉ 
 ra rằng nhà nước ấy là công cụ của giai cấp nào, nó thể hiện nền chuyên chính của ai. 
 Các học giả tư sản phân chia nhà nước thành hai loại là nhà nước tự do và nhà nước 
 độc tài. Phân chia như vậy nhằm mục đích là che đậy bản chất giai cấp của bộ máy 
 nhà nước. 
 Học thuyết Mác-Lênin về hình thái kinh tế – xã hội là cơ sở khoa học để phân chia 
 các nhà nước trong lịch sử thành các kiểu. Các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác-Lênin đã 
 coi sự thay thế một hình thái kinh tế – xã hội này bằng một hình thái kinh tế – xã hội 
 khác là quá trình lịch sử tự nhiên. Trong lịch sử nhân loại từ khi xuất hiện xã hội có 
 giai cấp đã tồn tại bốn hình thái kinh tế – xã hội: Chiếm hữu nô lệ, Phong kiến, Tư 
 sản và xã hội chủ nghĩa. Tương ứng với bốn hình thái kinh tế xã hội đó, có bốn kiểu 
 nhà nước, đó là 
 o Kiểu nhà nước chủ nô 
 o Kiểu nhà nước phong kiến 
 o Kiểu nhà nước tư sản 
 o Kiểu nhà nước xã hội chủ nghĩa 
 Các kiểu nhà nước: chủ nô, phong kiến và tư sản tuy có những đặc điểm riêng về bản 
 chất, chức năng, vai trò xã hội nhưng đều là nhà nước bóc lột được xây dựng trên nền 
 tảng của chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất, là công cụ để duy trì và bảo vệ sự thống 
 trị của giai cấp bóc lột đối với đông đảo nhân dân lao động trong xã hội, là nhà nước 
 của thiểu số giai cấp bóc lột. Nhà nước xã hội chủ nghĩa là kiểu nhà nước mới và là 
 kiểu nhà nước cuối cùng trong lịch sử xã hội loài người, có sứ mệnh lịch sử là hạn 
 chế dần và đi đến xoá bỏ chế độ bóc lột giữa người với người, là nhà nước của đông 
 đảo nhân dân lao động trong xã hội, tiến tới xây dựng một xã hội công bằng, bình 
 đẳng không có áp bức, bóc lột. 
 Khái niệm kiểu nhà nước thể hiện sự thống nhất các đặc trưng cơ bản của các nhà 
 nước có cùng chung bản chất giai cấp và vai trò xã hội cũng như điều kiện tồn tại 
 tương tự của chúng. 
 Tóm lại: kiểu nhà nước là tổng thể các đặc trưng (dấu hiệu) cơ bản của nhà nước, thể 
 hiện bản chất giai cấp, vai trò xã hội và những điều kiện phát triển của nhà nước 
 trong một hình thái kinh tế – xã hội nhất định. 
1.7.2. Sự thay thế các kiểu nhà nước 
 Tính tất yếu khách quan của sự thay thế kiểu nhà nước bằng kiểu nhà nước khác 
 trong kiến trúc thượng tầng chính trị – pháp lý là một biểu hiện quan trọng của quy 
 luật phát triển và thay thế các hình thái kinh tế – xã hội do C.Mác và Ph.Ăngghen 
 phát hiện. 
 Quy luật này gắn liền với quy luật phát triển và thay thế của kiểu nhà nước bằng kiểu 
 nhà nước khác: “tới một giai đoạn phát triển nào đó của chúng, các lực lượng sản 
 xuất vật chất của xã hội sẽ mâu thuẫn với những quan hệ sản xuất hiện có, là biểu 
18 TGL101_Bai1_v1.0014103225 
 Bài 1: Sự hình thành và phát triển của nhà nước
 hiện pháp lý của những quan hệ sản xuất, mâu thuẫn với những quan hệ sở hữu, 
 trong đó từ trước đến nay các lực lượng sản xuất vẫn phát triển. “Từ chỗ là những 
 hình thức phát triển của các lực lượng sản xuất, những quan hệ ấy trở thành những 
 xiềng xích của lực lượng sản xuất. Khi đó bắt đầu một thời đại của một cuộc cách 
 mạng xã hội. Cơ sở kinh tế thay đổi thì tất cả các kiến trúc thượng tầng đồ sộ cũng bị 
 đảo lộn ít nhiều nhanh chóng”. 
 Kiểu nhà nước cũ bị thay thế bằng một kiểu nhà nước mới thông qua một cuộc cách 
 mạng xã hội, bởi lẽ giai cấp thống trị cũ đại diện cho quan hệ sản xuất cũ không bao 
 giờ tự nguyện rời bỏ những đặc quyền, đặc lợi mà mình đang có, vì thế giai cấp đại 
 diện cho phương thức sản xuất mới tiến bộ phải tập trung lực lượng tiến hành cách 
 mạng xã hội đấu tranh với các giai cấp thống trị trước đó. Kiểu nhà nước mới ra đời 
 nghĩa là quyền lực nhà nước đã chuyển giao từ tay giai cấp này qua tay giai cấp khác, 
 và do vậy bản chất, vai trò xã hội của nhà nước mới cũng thay đổi so với nhà nước 
 cũ trước đó. 
 Kiểu nhà nước mới theo quy luật bao giờ cũng tiến bộ hơn so với kiểu nhà nước cũ 
 bởi nó được xây dựng trên một phương thức mới tiến bộ hơn. 
 Sự thay thế kiểu nhà nước cũ bằng một kiểu nhà nước mới không phải đều diễn ra 
 giống nhau ở mọi nơi, không diễn ra tuần tự, hết kiểu nhà nước này rồi đến kiểu nhà 
 nước khác, mà có thể bỏ qua những kiểu nhà nước nhất định. Điều này do nhiều yếu 
 tố như: hoàn cảnh lịch sử cụ thể của mỗi quốc gia, bối cảnh quốc tế... chẳng hạn như 
 nước ta đi lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua giai đoạn phát triển tư bản chủ nghĩa, vì thế 
 kiểu nhà nước tư sản không tồn tại ở Việt Nam. 
TGL101_Bai1_v1.0014103225 19 
 Bài 1: Sự hình thành và phát triển của nhà nước
TÓM LƯỢC CUỐI BÀI 
 Qua bài này, chúng ta đã biết được các học thuyết đã lý giải sự xuất hiện nhà nước như thế 
 nào. Nhưng dù được lý giải theo cách nào thì nhà nước chính là sản phẩm của cuộc đấu tranh 
 giai cấp. 
 Trên cơ sở nắm bắt được lịch sử hình thành nhà nước mà chúng ta hiểu rõ bản chất của nhà 
 nước luôn tồn tại song song hai thuộc tính, đó là tính giai cấp và tính xã hội ở bất kỳ nhà 
 nước nào. Nhưng mức độ thể hiện hai thuộc tính đó ở mỗi nhà nước lại khác nhau tùy thuộc 
 vào điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội, 
 Từ đó, đưa ra 5 đặc trưng cơ bản phân biệt nhà nước với các tổ chức khác, đó là: Có quyền 
 quản lý dân cư và phân chia lãnh thổ thành các đơn vị hành chính, có quyền lực chính trị 
 công cộng, có chủ quyền quốc gia, có quyền ban hành pháp luật và có quyền ban hành chính 
 sách thuế. 
 Trong bài này, cũng giới thiệu một cách cơ bản về chức năng của nhà nước gồm 2 chức năng 
 chính là đối nội và đối ngoại cũng như chỉ ra được sự khác biệt cơ bản giữa giữa cơ quan nhà 
 nước (bộ máy nhà nước) với các cơ quan, tổ chức phi nhà nước. 
 Liên quan tới hình thức nhà nước, bài này cũng giới thiệu một cách khái quát các yếu tố cấu 
 thành nên hình thức nhà nước gồm Hình thức chính thể, Hình thức cấu trúc nhà nước và Chế 
 độ chính trị. 
 Cuối cùng, chỉ ra 4 kiểu nhà nước đặc trưng gồm nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến, nhà 
 nước tư sản và nhà nước XHCN sẽ được học cụ thể trong chương tiếp theo. 
20 TGL101_Bai1_v1.0014103225 
 Bài 1: Sự hình thành và phát triển của nhà nước
CÂU HỎI ÔN TẬP 
1. Trình bày định nghĩa nhà nước. 
2. Trình bày điểm khác biệt cơ bản giữa nhà nước với tổ chức phi nhà nước. 
3. Trình bày các đặc trưng của nhà nước. 
4. Trình bày kiểu nhà nước theo quan điểm của chủ nghĩa Mac – Lênin . 
5. Trình bày tính xã hội của nhà nước. 
6. Trình bày tính giai cấp của nhà nước. 
7. Trình bày khái niệm bộ máy nhà nước. 
8. Trình bày chức năng của nhà nước (định nghĩa, phân loại, hình thức và phương pháp thực hiện). 
9. Trình bày khái nệm chế độ chính trị của nhà nước. 
10. Trình bày khái niệm hình thức chính thể? Cho ví dụ về từng loại chính thể. 
11. Trình bày khái niệm hình thức cấu trúc nhà nước? Cho ví dụ. 
BÀI TẬP 
1. Theo anh chị yếu tố nào trong hình thức nhà nước là yếu tố quyết định phản ánh rõ nét nhất 
 bản chất nhà nước? 
2. Phân tích mối quan hệ giữa tính giai cấp và tính xã hội trong bản chất nhà nước? 
3. Phân tích nguyên nhân xuất hiện nhà nước theo quan điểm của chủ nghĩa Mac – Lênin ? 
4. Chỉ ra sự khác biệt giữa nhà nước với các thiết chế chính trị khác trong xã hội? 
5. Phân tích điểm khác biệt giữa nhà nước đơn nhất và nhà nước liên bang? 
TGL101_Bai1_v1.0014103225 21 
 Bài 1: Sự hình thành và phát triển của nhà nước
THUẬT NGỮ 
 Hình thức chính thể 
B 
 Là sự tổ chức những cơ quan tối cao của nhà 
Bộ máy nhà nước nước, cơ cấu và trình tự thiết lập những cơ 
Là hệ thống các cơ quan nhà nước, tổ chức quan ấy, mối quan hệ qua lại của chúng với 
và hoạt động theo những nguyên tắc chung nhân dân và mức độ tham gia của nhân dân 
thống nhất tạo thành một cơ chế đồng bộ, vào quá trình hình thành những cơ quan đó. 
thống nhất để thực hiện các nhiệm vụ và 
 Hình thức cấu trúc nhà nước 
chức năng của nhà nước. 
 Là cơ cấu hành chính – lãnh thổ của nhà 
C nước, đặc điểm của mối quan hệ qua lại giữa 
 các bộ phận hành chính – lãnh thổ của nhà 
Chức năng của nhà nước nước, giữa các cơ quan nhà nước, giữa trung 
Là những phương diện hoạt động cơ bản của ương và địa phương. 
nhà nước, nhằm thực hiện những nhiệm vụ Hình thức cấu trúc nhà nước đơn nhất 
đặt ra trước nhà nước. 
 Là hình thức trong đó lãnh thổ quốc gia 
Chế độ chính trị được chia thành các đơn vị hành chính lãnh 
Là tổng thể những phương pháp, những biện thổ và có những cơ quan quyền lực quản lý 
pháp mà các cơ quan nhà nước sử dụng để thống nhất từ trung ương đến địa phương. 
thực hiện quyền lực nhà nước. 
 Hình thức cấu trúc nhà nước liên bang 
Chức năng đối nội Là nhà nước của hai hoặc nhiều quốc gia 
Là những mặt hoạt động chủ yếu của nhà hợp lại. 
nước trong nội bộ đất nước. 
Chức năng đối ngoại K 
Là những hoạt động cơ bản của đất nước với Kiểu nhà nước 
các quốc gia khác, dân tộc khác. Là tổng thể các dấu hiệu cơ bản, đặc thù của 
Chính thể quân chủ nhà nước, thể hiện bản chất của nhà nước và 
Là hình thức trong đó quyền lực tối cao của những điều kiện tồn tại và phát triển của nhà 
nhà nước tập trung toàn bộ hay một phần nước trong một hình thái kinh tế – xã hội 
trong tay người đứng đầu nhà nước theo nhất định. 
nguyên tắc thừa kế. 
 N 
Chính thể cộng hòa 
Là hình thức trong đó quyền lực tối cao của Nhà nước 
nhà nước được thực hiện bởi những cơ quan Là một tổ chức đặc biệt có bộ máy chuyên 
địa diện được bầu theo một thời kỳ nhất định. cưỡng chế và quản lý đặc biệt nhằm duy trì 
 trật tự XH, thực hiện những mục đích của 
H nhà nước, và bảo vệ lợi ích của giai cấp 
 thống trị trong xã hội. 
Hình thức nhà nước 
Là cách thức tổ chức và thiết chế quyền lực 
nhà nước và những biện pháp để thực hiện 
quyền lực ấy. 
22 TGL101_Bai1_v1.0014103225 
 Bài 1: Sự hình thành và phát triển của nhà nước
TGL101_Bai1_v1.0014103225 23